POEZJA POLSKA OKRESU MIT�DZYWOJENNEGO.doc

POEZJA POLSKA OKRESU MIĘDZYWOJENNEGO

Antologia. Część 1

WSTĘP: M. Głowiński, J. Sławiński

I.                  Stare i nowe porządki:

1.     Ramy czasowe: wieczny spór o ramy czasowe epok tu nie ma miejsca – między wojnami – 11.11.1918-01.09,.1939

2.     Dwie perspektywy: zachowało się dużo tekstów, ale nie tylko literackich – także krytycznych (i to ważne); podkreśla się rolę polemik, a zwłaszcza tych między Skamandrytami a Awangardą; poezja międzywojenna – spójna raczej, zrywa raczej z dorobkiem MP

3.     Stosunek do Młodej Polski: wszyscy myślą, że Dwudziestolecie zerwało definitywnie z Młodą Polską – bo sami twórcy tak głosili, ale nie jest tak do końca. W tych latach byli aktywni: Staff, Lesmian, Ostrowska. Zerwano z niektórymi cechami: z „nastrojowymi” motywami, liryką impresj., poetyzmami, traktowaniem poezji jako mowy uczuć. Nowość: wyjście poezji na ulicę, mowa potoczna w poezji (w odp. Na styl podniosły MP). Młoda Polska jako tradycja: 1. negatywna (pierwsze lata Dwudziestolecia), 2. pozytywna (druga połowa epoki)- nieświadome nawiązania, kontynuowano: rozwiązania styl., lirykę pieśniową, elementy słownictwa, obiegową symbolikę, ekspresyjne pojmowanie poezji. Z wyjątkiem najwybitniejszych twórców MP, reszta była w zasadzie ignorowana, więc twórcy międzywojenni, nawet nie wiedzieli, że nawiązują do kogoś, że MP mogła być im bliższa, niż sądzą. Np. dążenie do uproszczenia poezji (nurt franciszkański), symbolizm, częściowe odejście od sprawy narodowej.

4.     Awangarda contra Skamander: to trochę taka fikcja stworzona przez poetów i teoretyków awangardy, który w ten sposób podpowiadali hlp, jak powinna ich określać – jako twórców „nowego”. Skamandryci okazali się jedynymi możliwymi „wrogami”. Osiągnęli bardo szybko sławę – Tuwim, Słonimski, Wierzyński, Lechoń, Iwaszkiewicz. Wiec, kiedy awangardziści (ekspresjoniści, formiści, futuryści, potem poeci krakowskiej „Zwrotnicy”) pojawili się na scenie lit. miejsce dla młodych wywrotowców było już zajęte. „Walczyli” z praktycznie rówieśnikami. Ta wojna miała znaczenie tylko dla Awangardy, która chciała w ten sposób zostać zauważoną, zbudować swoją legendę. Skamandryci nie posiadali jednej poetyki, którą można by krytykować – tylko klika równoległych. Również dążenia awangardowe nie miały charakteru monolitycznego. Poza tym, widoczna jest tez ewolucja postaw i poetyk po obu stronach. Peiper – wódz Awangardy krakowskiej, która bardzo starannie określała swoją odrębność. 2. połowa epoki – nurty takie, jak ekspresjonizm, formizm czy futuryzm należały już do przebrzmiałej historii; żywa nadal była estetyka Krakowskiej Awangardy – ale bardziej jako przedmiot sporów toczonych wśród młodszej generacji niż jako „wytyczna” działań poetyckich lub myślenia normatywnego o poezji. Podsumowanie: odrzucamy teorię dychotomii Skamander-Awangrada jako zasady porządkującej obraz poezji Dwudziestolecia.

II.              Poezja Dwudziestolecia – diachronia

1.     Wprowadzenie: Okres Dwudziestolecia trzeba podzielić na części. Cezura to początek lat 30.: reorientacja systemu wartości, pojawienie się nowego pokolenia poetyckiego, przeobrażeniom uległa twórczość autorów z poprzedniego pokolenia.

2.     Lata dwudzieste:

·         Wyraźne „my” młodych – zjawisko grupowości; ogromne znaczenie miało przypisanie się do kierunków artystycznych, deklaracji ideowych i estetycznych, manifestów programów. „My” musiało być możliwie dobitnie skontrastowane z „nimi”. Najbardziej wpływowa grupa lat 20., skamandryci, nie posiadali sformułowanego programu. Awangarda krakowska zaś z okresu „Zwrotnicy” była potrójnie związana: wolą działania grupowego, wspólnotą stylu twórczości jej członków i swoistością języka poetyckiego. Ważny był też Peiper jako lider.

·         Znaczenie wypowiedzi metapoetyckich – były bardzo ważna, często wcześniejsze od samej twórczości, podlegały ocenom i interpretacjom. Teksty teoret.-programowe takiego np. Peipera były odbierane i dyskutowane jako wypowiedzi znaczeniowo kompletne.

·         Antytradycjonalizm – poczucie wyzwolenia z więzów tradycji, przede wszystkim pol. – narzucającej poezji obowiązki służby patriotyczno-obywatelskiej, żegnano wzory poezji nauczającej i tyrtejskiej. Polska poezja włączyła się równocześnie w szeroki nurt antytradycjonalizmu (też wszystkie awangardowe „izmy”). 1. stanowcze odepchnięcie doświadczeń utrwalonych w tradycji poetyckiej 2. utopię pisarstwa zdolnego do zupełnej obojętności na ciśnienie tradycji wyznawali poeci Awangardy krakowskiej – Peiper, a za nim Przyboś, 3. inicjowanie złożonej gry zbliżeń i oddaleń wobec wzorów tradycji

·         Obniżenie tonu poezji – nastawienia antytradycyjne jedynie w formułach programowych miały charakter totalny; w praktyce poetyckiej lat 20. toczyła się rozgrywka z całkiem określonym historycznie dziedzictwem. Radykalne obniżenie tonu mowy poetyckiej, obniżenie stylistycznej podniosłości, poetyzmów leksykalnych i frazeologizmów. Straciły znaczenie odmiany liryki refleksyjnej o treściach „wzniosłych” – metafizycznych, historiozoficznych czy religijnych. Ekspansja motywów codzienności, języka mówionego i potocznego. Konsekwencje: 1. nowe możliwości stylistyczne poezji; wzbogacanie repertuaru jej środków ekspresji, 2.ulegały przekształceniom kanoniczne, niejako „instytucjonalne”, paradygmaty poetyckiego mówienia, 3.to samo w obrębie systemów wierszowania (wiersz wolny – nie upowszechnił się jeszcze w tym okresie, chociaż wtedy właśnie powstały najistotniejsze w Dwudziestoleciu wypowiedzi programowe na jego temat – Peipera).

·         Miasto – cywilizacja – geografia – Poetyzacja nowych dziedzin przedmiotowych i przeżyć z nimi związanych. Punkt widzenia poety był najczęściej umieszczany wewnątrz miejskiej scenerii. Realia nowoczesnej cywilizacji były przedmiotem lirycznej ekscytacji.

·         Nowe widzenie języka poetyckiego – Lata 20. przyniosły istotną reorientację w sposobie pojmowania istoty i funkcyj języka poetyckiego.

3.     Lata trzydzieste:

·         Świadomość pokoleniowa – Ukształtowane w poprzednim dziesięcioleciu grupy przestają w zasadzie istnieć, a nowe grupy nie mają już tak spójnego charakteru. Poza wyjątkami, nie ma raczej bezpośredniej polemiki, ani też zasadniczego odrzucenia młodopolskich poprzedników.

·         Wobec poezji lat 20. – Poezja lat 30. w swych różnych odmianach kwestionowała tę wizję świata, która ukształtowała się w poezji dziesięciolecia poprzedzającego, ale nie rezygnowała z jej wielkich zdobyczy. Jednak np. sięganie po wątki czerpane z codzienności przestało być hasłem programowym, po prostu tak robiono. W latach 30. kontynuatorzy Skamandra i awangardy sami ulegają wpływom nowych tendencji.

·         Zacieranie się opozycji: tradycjonalizm-nowatorstwo – Pojawia się ponownie liryka pieśniowa, łączy się z tradycjami nowatorskimi. Podobnie w dziedzinie wersyfikacji.

·         Stosunek do tradycji – Odrzucenie tradycji przestało być hasłem programowym. Zmienia się stosunek do MP: 1. Wyspiański – przedmiot odwołania, kontynuator romantyzmu, poeta wielkich wizji historycznych, wielkiej symboliki narodowej (Wierzyński, Czechowicz); 2.symbolistyczny nurt MP, ale też symbolizm ros. i franc. Lata 20. były antyromantyczne. W latach następnych zmiana – także w koncepcji poety (zwraca się przeciwko tłumowi). Słowacki – poezja wizyjna i historiozoficzna. Zaczęła oddziaływać poezja Norwida (wzór liryki o ambicjach intelektualnych), choć odkryta przez Przesmyckiego na początku wieku.

·         Poezja kultury – Stała się ważna – Iwaszkiewicz, Napierski, Kołoniecki, Hertz. Przedmiotem poezji stają się wielkie postacie historii i lit., wielkie zabytki i dzieła sztuki. Tendencje neoklasyczne nie ograniczają się jednak do sfery tematyki – także zwrot do retoryki, renesans ody. Zaciera się granica pomiędzy poezją, która programowo nawiązuje do tradycji, a poezją, która równie programowo przejawia ambicje nowatorskie.

III.          Nowe treści poetyckie

1.     Tematy:

·         Problem tematu w poezji - Przed romantyzmem istniał niepisany repertuar tematów. Okres międzywojenny zastał proces poszerzenia tematycznego poezji już zaawansowany, ale swoje dołożył.

·         Innowacje tematyczne w poezji Dwudziestolecia – Poeci odrzucali wszelką hierarchię tematów, podziały na przedmioty poetyckie i niepoetyckie uznali za bezzasadne. Podejmowanie tematów niskich miało charakter programowy.

·         Poszukiwanie stylu – Obniżanie stylów i tematów wysokich. Już na początku zaczął się kształtować styl nowy, ściśle związany z poszerzeniem sfer tematycznych poezji. Skamandryci sięgnęli po mowę potoczną zwykłego mieszkańca współczesnego miasta, ale należało odnaleźć w niej cos poetyckiego.

·         Odkrycie codzienności – zasadnicze odkrycie po 1918 roku. Np. świat i życie plebejuszy. Na początku łączono ją z wątkami mitologicznymi i religijnymi.

·         Miasto. Masa. Maszyna – Peiper, 1922 rok w „Zwrotnicy”, podsumowanie dotychczasowych doświadczeń i zdobyczy. Miasto było tematem od dawna, masa podobnie. Maszyna była nowością. Nie traktowano jej tylko jako przedmiotu opisu, ale także o człowieku mówiono językiem technicystycznym.

·         Między realnością a fantastyką – Łączenie realistycznej opisowości z fantastyczną wizyjnością stało się jedną z cech charakterystycznych poezji epoki. Łączenie wątków mitologicznych i religijnych z przedstawieniami współczesnego miasta. Ukształtowała się nawet swoista forma poetycka, jakby wyspecjalizowana w ujmowaniu świata na pograniczu realności i fantastyki – fantastyczny reportaż (przede wszystkim Adam Ważyk).

·         Ewolucja liryki miłosnej – Nie jest nowością, ale teraz nowy kształt: wątki o charakterze seksualnym, nie poddane idealizacji ciało, osadzenie poezji miłosnej w mieście, zwyczaj pisania językiem kolokwialnym.

2.     Poezja i wielkie problemy:

·         Poezja i wielkie problemy – Poezja w latach 20. zwróciła się ku widzialnemu światy. W drugiej połowie epoki powróciły wielkie problemy. Swoistością liryki Dwudziestolecia jest także to, że nie tylko w sposób sobie właściwy podejmuje kwestie filozoficzne, odznacza się ona tym także, iż niejako sama się zastanawia nad swymi możliwościami w tej dziedzinie. Poezja zajmuje się jakby swoimi własnymi możliwościami poznawczymi.

·         Poezja religijna – Nie znajdowała się w centrum, ale wątki religijne pojawiały się u wielu poetów. W latach 20. najgłośniejszym dziełem poezji religijnej był tom Staffa „Ucho igielne” 1927 (w wysokim stopniu zracjonalizowany cykl medytacji i refleksji). Tez Liebert (pisze językiem potocznym, w stylu programowo obniżonym). Drugi programowo religijny poeta epoki – Wojciech Bąk. Ukształtował się nurt poezji metafizycznej – lata 30.

·         Wobec historii – Lata 20. – bez wątków historycznych (wyjątek: Karmazynowy poemat 1920 Lechonia). Dopiero lata 30. charakteryzują się zwrotem ku historii, przede wszystkim Polski. Pojawia się poezja historyczna – Wierzyński, Iwaszkiewicz, Kołoniecki i Hollender. Bohaterami stają się wielcy artyści i poeci, a także wielkie postacie narodowej historii. Inspirujące były także współczesne wydarzenia.

·         Wobec spraw ostatecznych – Poezja Dwudziestolecia podejmowała podstawowe kwestie ludzkiej kondycji, problemy egzystencjalne. U Leśmiana dużo jest śmierci, u Tuwima pojawia się w sposób groteskowy.

3.     Poezja: konstrukcja i wyobraźnia:

·         Zmiany w koncepcji poezji – nie miała być tylko naśladowaniem świata. Nie sądzono także, że istota utworu lirycznego jest bezpośrednie przekazywanie świata intymnego. Tworzono w wierszu świat i to on miał być przekaźnikiem widzenia rzeczywistości, jakie jest charakterystyczne dla danego poety. Poezja jako konstrukcja (poeta buduje od nowa świat w języku), poezja jako wizja (lata 30., wyobraźnia stanowi kategorię podstawową; Czechowicz). Elementy tradycyjnej fantastyki w poezji Dwudziestolecia występowały – i to u największych poetów (Leśmian, Czechowicz), czerpano je przede wszystkim z folkloru, nadawano im jednak nowe kształty.

·         Poezja groteskowa – nie pojawiła się wtedy pierwszy raz. Gra oparta na absurdzie. Tuwim i Słonimski – odrębna dziedzina poezji. Nie ograniczała się do niej jakaś grupa poetycka, czy artysta. Tendencje groteskowe: 1. w wersji ludycznej (futuryści i także skamandryci; groteska jako zabawa), 2. w wersji katastroficznej (wyraz nieufności wobec świata współczesnego).

IV.            Gatunki. Język. Wiersz

1.     Gatunki:

·         Wg badacza – Edwarda Balcerzana – są trzy warianty stosunków do gatunków literackich: 1. wariant klasycystyczny (historia i tradycja wytworzyły zamknięty zespół form, do którego trzeba się odwołać); 2. wariant postromantyczny/ funkcjonalny (kryterium gatunków ma tu charakter funkcjonalny: wzorzec gatunkowy staje się o tyle atrakcyjny, o ile umożliwia czy ułatwia kontakt z czytelnikiem), 3. wariant awangardowy (całkowita i programowa negacja kategorii gatunku). Najczęściej wariant 2. Nie ma tak, że ktoś tylko jeden – raczej mieszanie.

·         Gatunki tradycyjne – albo bezpośrednio przywoływane (np. tytuł lub podtytuł), albo nie, można je było rozpoznać w trakcie lektury tylko. Np. Leśmian – i tak, i tak. Z respektowanych gatunków – oda, elegia. Przede wszystkim ody – np. liczne ody Iwaszkiewicza z tomu „Powrót do Europy”.

·         Gatunki nowe – obecnie jeszcze nie panujemy nad pełnym repertuarem nowych gatunków powstałych w Dwudziestoleciu. Tworzono wg różnych zasad i kryteriów – wersyfikacyjne (Iwaszkiewicza „Oktostychy”), sytuacja komunikacyjna – wczesna twórczość skamandrytów (wiersze-monodramy, Tuwim), nowy gatunek reportażu poetyckiego.

·         Nobilitacja gatunków niskich – to nie to samo, co obniżenie gatunków wysokich, to sprawa odwrotna. Ballada podwórzowa, piosenka kabaretowa, skecz.

2.     Język poetycki: nie ma czegoś takiego, jak jednolity kanon języka poetyckiego funkcjonującego w okresie międzywojennym

·         Język poetycki: otwarcie i autonomia – otwarcie mowy poetyckiej na wszelkie typy i odmiany społ. praktyki językowej i przeciwnie – naleganie na jej autonomię, swoistość i niesprowadzalność do innych form słownej komunikacji. „Demokratyzacja” języka, nobilitacja kolokwializmów, sprzeciw wobec poetyzmów (ośmieszanie, krytyka, konfrontowanie ich z prozaizmami). Konsekwencja tego wszystkiego – rozchwianie normy stylistycznej języka poetyckiego, co poezja a co już nie? Poezja im bardziej otwierała się na zróżnicowanie języka, z tym większą gorliwością musiała troszczyć się o zachowanie własnego oblicza (szuka w języku potocznym poetyckościJ).

·         Awangardowa koncepcja języka poetyckiego – To dążenie do wypracowania reguł i środków mowy, która byłaby zdolna manifestować swoją autonomię w kontekście zjawisk jęz. najpełniej ujawniło się w poetyce krakowskiej Awangardy. Jednak dwa warianty: Peiperowski i Przybosiowski. Od nich jeszcze odbiegała poetyka Brzękowskiego. Awangarda brała za punkt wyjścia działań poetyckich słownik „zdemokratyzowany”, ale za bezwzględną konieczność uznawała zarazem, by działania te zaprzeczały konwencjonalnym zdaniom i rolom słów. Słowa musza zostać pozbawione swoich znaczeń, przeznaczeń, dopiero w nowym kontekście nabierają nowych – odkrywczość językowa!

·         Ideologia metafory – rozwija zwłaszcza przez awangardę. Dla Peipera i reszty metafora nie była po prostu jednym z tropów, lecz rozwiązaniem wzorcowym: podstawowym sposobem ustanawiania poetyckości wypowiedzi. Metafora jest wg nich czymś „zrobionym” przez poetę; to składnia wymusza z wyrazów niespodziewane bogactwo znaczeń. W fortunnie ukształtowanym zadaniu rodzi się międzysłowie, sfera znaczeniowa niesprowadzalna do wartości semantycznych poszczególnych jednostek leksykalnych, ani nawet sumy takich jednostek. Dwa odmienne style składniowego wymuszania metafory: 1.usilne rozbudowywanie i śmiała komplikacja zdaniowej architektoniki (Peiper), 2. przede wszystkim za pomocą elipsy (Przyboś).

·   Śmiałości słowotwórcze – Różne koncepcje, np. słowo najbardziej poetyckie to takie, które autor powołał do życia – neologizmy (Leśmian, futuryści – formacje czasownikowe od rzecz., przymiot.; cząstki oswobodzone z całości). Najlepsze są te, które nie mają szans się przyjąć do języka. Ani słowotwórstwo Leśmiana, ani inicjatywy słowotwórcze futurystów nie wpłynęły na ukształtowanie się jakichś odrębnych stylów w liryce.

·         Nowe zasady organizacji wypowiedzi – Wydatne ograniczenie konwencjonalnych wyznaczników zamkniętości tekstu. Przeciwko poincie jako kulminacji przebiegu znaczeniowego utworu energicznie występowali awangardziści. Zacieranie wyrazistości początku i końca – tekst jako fragment wyrwanej z jakie...