REALIZMU SOCJALISTYCZNEGO POCZĄTKI (LWÓW, WILNO)
17 września 1939, na podstawie tzw. traktatu Mołotow-Ribbentrop, podpisanego w Moskwie 23 VIII 1939, Armia Czerwona zajęła wschodnie tereny II Rzeczypospolitej – nazywane odtąd republikami Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy. Wileńszczyzna po m-cu okupacji sowieckiej (18 IX – 29 X 1939) została włączona do Republiki Litewskiej ze stolicą w Kownie, a całą Litwę ZSRR okupował w rok później, w VIII 1940. Lwów znajdował się pod I okupacją sowiecką od 22 IX 1939 do 29 VI 1941.
Mimo formalnego niewypowiedzenia wojny okupantowi sowieckiemu wojna PL-sowiecka była faktem.
Na wszystkich zajętych przez Armię Czerwoną terenach władze sowieckie zlikwidowały przedwojenną prasę PL, a w jej miejsce powołały nowe PLjęzyczne czasopisma podporządkowane organom propagandy cywilnej lub wojskowej władzy sowieckiej – zwłaszcza w miastach centralnych takich, jak Białystok, Grodno, Lwów, Tarnopol. W świetle PL prawa, zarówno II RP, jak i stanowionego przez władze państwa podziemnego, jakakolwiek współpraca z organami propagandy obu okupantów była kwalifikowana jako akt kolaboracji a nawet zdrady narodowej.
Na Ukrainie najwcześniej zaczęła się ukazywać gazeta „Słowo Żołnierza”, która od 27 IX 1939 była publikowana pod nowym tytułem „Czerwony Sztandar”. W I 1941 ukazał się miesięcznik literacko-społeczny „Nowe Widnokręgi” pod red. W. Wasilewskiej, w skład kolegium wchodzili: H. Usijewicz, T. Boy-Żeleński, J. Broniewska, J. Przyboś, Z. Dzierżyńska. Pismo było organem Związku Pisarzy Radzieckich. Po wybuchu wojny pomiędzy III Rzeszą a ZSRR pismo ukazywało się w Moskwie. Od 23 V 1941 w Tarnopolu ukazywała się „Prawda Bolszewicka”. Na terenie sowieckiej Białorusi rozpowszechniano PLjęzyczną prasę lokalną, takie gazety, jak np.: „Wolna Łomża”, „Iskra”, „Sztandar Wolności” (w Mińsku).
Na terenie okupowanej Litwy władze sowieckie wydawały najpierw przez 2 m-ce „Gazetę Ludową” (VII-VIII 1940), a następnie przekształciły ją w „Prawdę Wileńską”, która była organem Komitetu Komunistycznej Partii Litwy. Oprócz „Prawdy” ukazywały się PLjęzyczne mutacje sowieckich gazet litewskich, takie jak „Prawda Komsomolska”, „Prawda Pionierska”, „Chłopskie Jutro” (przekształcone w „Tygodnik Włościański”).
Po utworzeniu na terenie ZSRR organizacji PL komunistów pod nazwą Związek Patriotów PL (ZPP) gazety w języku PL ukazywały się także poza historycznymi terenami II Rzeczypospolitej – pełniły funkcję organów propagandy kierowanej do Polonii lub ukazywały się jako prasa wojskowa wydawana przez Zarządy Polityczne poszczególnych jednostek Armii Czerwonej („Nowa Polska”, „Wolność”).
Osobną – nieuwzględnianą tu – grupę czasopism PL tworzyły te, które były wydawane w ZSRR przez organa RP w Londynie do czasu zerwania przez Stalina stosunków z rządem PL (w 1943, po odkryciu masakry katyńskiej). Od V 1942 do I 1943 „Nowe Widnokręgi” ukazywały w Kujbyszewie jako dwutygodnik. W skład redakcji wchodzili W. Wasilewska, A. Lampe (pseud. A. Marek), S. Jędrychowski, H. Usijewicz, J. Putrament. Nakładem „Nowych Widnokręgów” ukazywało się też pismo dla dzieci, „Płomyczek”. W III 1943 zaczął się ukazywać periodyk firmowany przez ZPP, „Wolna Polska”, który kolejno redagowali: J. Borejsza, J. Pański, R. Juryś. Ich wydawcą była agencja prasowa ZPP „Polpress” (utworzona w III 1943), którą kierowali po kolei: S. Jędrychowski, Z. Modzelewski, J. Kowalski. Oprócz centralnej prasy ZPP na terenie ZSRR ukazywała się prasa wojskowa I Dywizji im. T. Kościuszki oraz rozmaite biuletyny i gazetki wewnątrz wojskowe, m.in.: „Żołnierz Wolności”, „Biuletyn I Korpusu Sił Zbrojnych w ZSRR”, „Zwyciężymy”, „Głos Żołnierza”, „W Marszu na Zachód”. Ch-r zamieszczanych w tych pismach tekstów był określony przez PL komunistów (główną rolę odgrywał tu A. Lampe), ściśle podporządkowanych polityce ZSRR. W pismach tych publikowano zarówno bieżące informacje i materiały propagandowe, jak i przedruki utworów literackich, felietonów i rysunków m.in. takich autorów, jak L. Szenwald, A. Ważyk, L. Przemski, W. Grosz (który kierował w Saratowie PLjęzyczną rozgłośnią radiową im. T. Kościuszki).
Z PLjęzycznymi pismami sowieckimi wydawanymi na terenie ZSRR podjęło współpracę wielu PL pisarzy i dziennikarzy, zarówno miejscowych, jak i uchodźców z PL centralnej. W prasie tej publikowano wówczas wyłącznie artykuły propagandowe pochwalające wkroczenie ZSRR na tereny II RP, witające z radością upadek państwa PL (pisano wówczas: „pańskiej” i „wersalskiej” PL), przedstawiające II RP jako państwo „burżuazyjne” i „faszystowskie”, które z największą brutalnością wyzyskiwało wszystkie klasy społeczne. Agresję Armii Czerwonej na wschodnie tereny II Rzeczpospolitej przedstawiano jako wyzwolenie od klasowego i nacjonalistycznego ucisku władz PL (wiersz L. Szenwalda Armia Czerwona) oraz kreujące ZSRR na nową i upragnioną przez wszystkich postępowych Polaków ojczyznę. W deklaracji z 19 XI 1939 14 pisarzy (Borejsza, Boy-Żeleński, Broniewski, A. Dan, H. Górska, K. Kuryluk, Lec, Pasternak, A. Polewka, W. Skuza, E. Szemplińska, E. Szerer, Wat, Ważyk) wyraziło radość z faktu „przyłączenia Ziem Zachodniej Ukrainy do Ukrainy Radzieckiej” (czyli faktycznie zaboru ziem RP na wschodzie). We Lwowie istniał oddział Związku Zawodowego Pisarzy PL (założonego w 1925 przez Żeromskiego), władze sowieckie powołały Związek Pisarzy Sowieckich Ukrainy (do jego zarządu wszedł m.in. Boy-Żeleński).
Szczególne miejsce przypadało w omawianych pismach pochwałom ideologii komunistycznej, Stalina, i „szczęśliwym” czasom dla kultury, jakie miały się rozpocząć po wkroczeniu wojsk ZSRR do PL.
Wśród autorów współpracujących lub publikujących w PLjęzycznej prasie sowieckiej byli m.in. (we Lwowie): M. Braun, Boy-Żeleński, P. Stark (Stryjkowski), Wasilewska, L. Szenwald, Putrament, A. Wat, M. Jastrun, Lec, Ważyk, A. Włodek, P. Hoffman, Przyboś, A. Schaff, E. Szemplińska, J. Kott, S. Jędrychowski, M. Naszkowski, H. Górska, W. Kolski, H. Werner, Kurek, J. Brzoza, E. Uzdański, A. Polewka, J. Śpiewak, M. Cukier (M. Kierczyńska), A. Bromberg, R. Werfel.
Z PLjęzyczną prasą wydawaną przez władze sowieckie w Wilnie współpracowali: S. Arnold, J. Maśliński, A. Maliszewski, A. Mikułko, J. Broniewska, S. Wasilewski, T. Bujnicki, E. Krassowska, L. Fryde, L. Pobóg, Kielanowski, E. Csato, T. Łopalewski, Tyrmand, M. Rzewuska, S. Srebrny, M. Żeromska.
Spośród kilkudziesięciu autorów współpracujących z sowiecką prasą okupacyjną tylko niektórzy byli przed wojną szerzej znanymi pisarzami (m.in. Boy-Żeleński, Wat, Przyboś, Jastrun, Wasilewska, Putrament, Kuryluk, Broniewski, Szenwald); pozostali stali się znani dopiero po wojnie (np. Pasternak, Lec), w tym sensie epizod lwowsko-wileński był ich debiutem w literaturze.
Wyznaczniki socrealizmu w tych publikacjach były tożsame ze składnikami sowieckich wypowiedzi propagandowych, stosowanych do rozmaitych tematów, rodzajów i gatunków piśmiennictwa — także do tekstów literackich. Podstawową tezą polityczną była manifestacyjna akceptacja politycznego status quo po 17 IX 1939, czyli linii wytyczonej w traktacie Ribbentrop-Mołotow jako nowej granicy PL na wschodzie. Wśród wypowiedzi publicystycznych do najczęstszych należały deklaracje, apele, felietony i reportaże (np. z kołchozów, fabryk i zebrań), a w zakresie tematyki stałymi motywami były: systematyczne oczernianie i zniesławianie II Rzeczpospolitej, jej władz, kultury, wojska, dorobku, wszystkiego, co wiązało się z niepodległością państwa PL (wiersze Szemplińskiej, Leca; Szenwald pisał „głos przeklętej przeszłości / Kłamanej Polski głos”, Oktawy o piątej kolumnie), przedstawianie jej urzędników jako malwersantów, kapitalistów,, „krwiopijców” wyzyskujących „prosty lud”; wychwalanie każdego elementu życia państwa sowieckiego i jego władz pozbawione jakiegokolwiek związku z faktycznym życiem społecznym w ZSRR; przedstawianie aliantów PL w walce z Hitlerem (Anglii i Francji) jako państw agresorów, za wszelką cenę dążących do wojny z „miłującym pokój” ZSRR i III Rzeszą; propagowanie literatury sowieckiej jako jedynego wzorca dla literatury PL.
Publikacje PL autorów w sowieckiej prasie lwowskiej poruszały tzw. tematy aktualne, o wymowie jednoznacznie agitacyjnej. Podporządkowane im utwory literackie pozbawione były jakichkolwiek autonomicznych wartości artystycznych. Wszystkim tekstom (publicystycznym i literackim) wspólne było propagowanie sowieckiego obrazu historii PL, w którym cała przedwojenna PL tradycja kulturalna przedstawiana była jako wroga „ludowi” tradycja szlachecka („pańska”).
Znamiennym wyznacznikiem sowietyzacji tych wypowiedzi było posługiwanie się przez PL autorów językiem, w którym znaczenie słów zostało odwrócone (okupacja nazywana była „wyzwoleniem”, zniewolenie „wolnością”, totalna dyskryminacja – „całkowitym równouprawnieniem”, strach – „radością”, manipulacja – „spontanicznością” itd.). Desemantyzacji języka towarzyszyły rytualne loci communes retoryki propagandy stalinowskiej, do których najczęściej należały: hagiograficzne adresy do Stalina, Armii Czerwonej, metafory święta, festynu, spontanicznej radości z powodu likwidacji II RP oraz wejścia wojsk sowieckich do PL. W płaszczyźnie stylistycznej dominowały rytualne, frazeologiczne określenia „kultury socjalistycznej” lub „radzieckiej” jako najwyższego ideału ludzkości, zapewniającego spełnienie marzeń wszystkich ludzi, „pulsowania” i zawrotnego tempa życia w państwie sowieckim; nadzwyczajnej uprzejmości i pogody ducha zwykłych obywateli ZSRR; budownictwa socjalistycznego, które pustynię zamienia w kwitnący ogród. Do obowiązkowych elementów retoryki tekstów stalinowskich należały cytaty z pism Marksa i Engelsa jako potwierdzenie słuszności tez (publicystyka Boya) oraz stałe figury stylistyczne, np. przedstawianie Związku Sowieckiego lub komunizmu jako systemu, który „zgniecie gadzinę nacjonalistyczną”. Bezpośrednim politycznym celem tego typu publikacji było przedstawienie klęski wrześniowej jako zasłużonego upadku państwa „panów”, wrogiego zwykłym obywatelom (wiersze J. Prutkowskiego i T. Urgacza Wrzesień 1939), usunięcie Wilna i Lwowa z historycznej tożsamości Polaków; likwidacja pamięci o II RP jako o państwie wielonarodowym; wprowadzenie do języka publicznego dualistycznego obrazu świata, w którym postaciami pozytywnymi byli zawsze ludzie sowieccy, a negatywnymi reprezentanci tzw. kultury burżuazyjnej (odpowiadali im zazwyczaj „łapówkarz”, „burżuj”, „kułak”, „kapitalista”, „agent” obcego wywiadu itp.).
Podstawowym celem ideologicznym tych wypowiedzi była hagiografia sowietyzmu (utwory Leca, Pasternaka, Szemplińskiej, Wasilewskiej, Ważyka), w której najważniejszym zabiegiem ideologicznym była adaptacja symboli PL tradycji narodowej do sowietyzmu (casus twórczości Mickiewicza, uznanej za przykład „poezji rewolucyjnej”, prekursorskiej wobec treści „rewolucji socjalistycznej”; równocześnie jednak władze sowieckie przemianowały ul. Mickiewicza na Woroszyłowa). M. Braun pisał: „nie chcę, by Lwów stał się sowiecki, lecz sto razy dziennie mówię co innego... Śród tych ludzi staję się zbrodniarzem. U Niemców grozi śmierć fizyczna, tu jest śmierć ducha”.
M. Inglot wymienia 3 składniki stalinowskiego modelu kultury realizowanego w PLjęzycznych publikacjach lwowskich tego okresu:
1. Ideologiczno-klasowa aktualizacja i polityczno-propagandowa instrumentalizacja narodowej tradycji literackiej.
2. Odgórne sterowanie wyborem, zakresem, i sposobem korzystania z zasobów narodowej przeszłości i narodowej pamięci.
3. Dążność do stopniowej eliminacji tych elementów kultury narodowej, które decydowały o jej odrębności i tożsamości (łącznie z wpisanym w naszą tradycję imperatywem niepodległości), w imię rzekomo internacjonalistyczno-klasowych, a w istocie rusofilskich reguł totalitarnej unifikacji.
Udział PL pisarzy w sowieckim modelu kultury we Lwowie okupowanym przez ZSRR polegał nie tylko na pisaniu do prasy, ale także uczestnictwie w imprezach propagandowych, komisjach weryfikujących książki, podręczniki, programy teatralne, tłumaczeniach z literatury rosyjskiej utworów należących do ówczesnego kanonu sowieckiego (np. Majakowskiego).
Uczestnictwu w stalinowskim życiu kulturalnym w okupowanym Lwowie towarzyszył na każdym kroku strach autorów przed aresztowaniem przez NKWD. Powszechne było przekonanie, że 1 źle użyte słowo może przesądzić o losie autora, a nawet pozbawić go życia. Życie codzienne na okupowanych przez ZSRR terenach toczyło się bowiem pod niekontrolowanymi rządami NKWD, opartymi na terrorze, deportacjach, masowych aresztowaniach. Kontekstem publikacji w PLjęzycznej prasie sowieckiej był „wielki strach” dławiący niemal wszystkich uczestników życia publicznego (określenia tego użył Stryjkowski w powieści pod takim tytułem). Atmosferę okupowanego przez ZSRR Wilna, pokazaną w książce Mackiewicza Droga donikąd, Wat uznał po latach za identyczną z atmosferą strachu panującą w sowieckim Lwowie.
Tuż po wojnie fakt tak licznego we Lwowie udziału inteligencji w sowietyzacji PL kultury H. Szippęr tłumaczył próbami zorganizowania „PL Piemontu kulturalnego”. Wkrótce potem informacje o współpracy pisarzy PL z sowiecką prasą okupacyjną znikły na dziesięciolecia z oficjalnych publikacji historycznych i literackich, a sens słowa „kolaboracja” został zreinterpretowany wyłącznie jako „kolaboracja z okupantem hitlerowskim”. W PRL problem kolaboracji PL pisarzy z sowiecką prasą okupacyjną był całkowicie przemilczany. W oficjalnym życiu informacje o tych faktach pojawiały się jedynie w formie dokumentacyjnej w wysokospecjalistycznych publikacjach historycznych, ewentualnie interpretowano je jako fakty z dziejów „postępowej Polonii radzieckiej”. Stale natomiast przypominano te fakty w piśmiennictwie emigracyjnym (K. Lanckorońska, Mackiewicz, J. Kowalewski, W. Grubiński, H. Naglerowa, B. Obertyńska, M. Czapska, Wat, A. Ciołkosz, Herling-Grudziński, B. Czajkowski) oraz po powstaniu II obiegu (dopiero od połowy lat 80.). Momentem przełomowym były dyskusje wokół tzw. sprawy Mackiewicza, która zmusiła dyskutantów do porównywania form i zakresu kolaboracji z prasą okupanta niemieckiego i sowieckiego (oraz sensów słowa „kolaboracja”), a przede wszystkim do uznania 2 okupacji II RP (ze strony III Rzeszy i ZSRR) za fakt historyczny i niepodlegający kwestionowaniu z powodów ideologiczno-politycznych.
Dla ściśle rozumianego socrealizmu w PRL (1949-55) doświadczenia z czasów kolaboracji lwowsko-wileńskiej miały zasadnicze znaczenie. Tym z jej uczestników, którzy powrócili do PL, przypadły główne role w życiu politycznym i kulturalnym. Piśmiennictwo PL stalinowskiej było prostą kontynuacją, a często dosłownym powtórzeniem tematów, tez i chwytów retorycznych używanych w PLjęzycznych publikacjach sowieckich we Lwowie i w Wilnie. Zdaniem niektórych pisarzy (np. Herlinga-Grudzińskiego, A. Kijowskiego) dla władz sowieckich epizod lwowsko-wileński był laboratoryjnym przygotowaniem przyszłego wykorzystania inteligencji PL do sowietyzacji kultury na terenie całej PL. Równocześnie fakt trwającego pół wieku przemilczania tych wydarzeń przez ich uczestników stał się ...
mcfly9