1
Dr hab. A.Gołąb, prof. WSFiZ e-mail: andrzejgolab@aster.pl Materiały informacyjne do wykładu: Wprowadzenie do psychologii
studia zaoczne, rok akadem. 2007 / 2008 Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie
Spotkania 7 i 8 Wykłady 19-24 17.11.2007 Procesy uczenia się w sensie psychologicznym Strona 1 z 16
Spotkania 7 i 8 (wykłady 19-24) [17.11.2007]
Procesy uczenia się w sensie psychologicznym
1. Uczenie się w rozumieniu potocznym a psychologiczne ujęcie uczenia się
2. Warunkowanie klasyczne (pawłowowskie) i zjawiska z nim związane
2.1. Generalizacja bodźca
2.2. Wygasanie i wygaszanie reakcji warunkowej
2.3. Różnicowanie bodźców
2.4. Warunkowanie „drugiego rzędu”
2.5. Inne zjawiska związane z warunkowaniem klasycznym
3. Warunkowanie instrumentalne (sprawcze)
3.1. Zjawiska związane z warunkowaniem instrumentalnym
3.2. „Analiza zachowania” jako współczesna kontynuacja badań nad warunkowaniem instru-
mentalnym
3.3. Czynniki kształtujące zachowania instrumentalne
3.3.1. Wzmacnianie pozytywne
3.3.2. Wzmacnianie negatywne
3.3.3. Karanie pozytywne
3.3.4. Karanie negatywne
3.4. Uwagi o terminologii stosowanej w ramach „analizy zachowania”
3.5. „Wzmocnienia pierwotne” a „wzmocnienia wtórne”
3.6. Zasada Premacka
4. Uczenie się przez eksplorację i obserwację i zjawiska z nimi związane
Oto kilka przykładów tego, co potocznie nazywa się „uczeniem się”.
- Uczenie się słów na pamięć (przyswajanie sobie obcych słówek, zapamiętywanie wiersza, itd.),
- Przyswajanie dużych porcji wiadomości (uczenie się przepisów drogowych, uczenie się do egzaminu z Wprowadzenia do psychologii, itd.),
- Uczenie się dobrego wykonywania jakiejś czynności (bezbłędnego zagrania melodii, wiązania krawata, wykonania tańca, zmiany biegów w samochodzie, itd.),
- Uczenie się złożonych umiejętności (przyswajanie sobie zasad pisania wypracowań, zasad kierowania zespołem, itd.).
Ogólnie mówiąc, w potocznym rozumieniu „uczenie się” jest najczęściej rozumiane jako zamierzone nabywanie wiadomości lub umiejętności związane najczęściej z ćwiczeniem prowadzącym do uzyskania zamierzonego rezultatu.
W psychologii „uczenie się” rozumie się znacznie szerzej.
Po pierwsze, przyjmuje się, że uczą się także zwierzęta. Zwierzętom zwykle nie przypisujemy zamiaru opanowania jakiejś czynności, choć zgadzamy się z tym, że ludzie uczą zwierzęta różnych umiejętności (ludzie tresują zwierzęta).
Po drugie, psycholodzy dostrzegają istotne podobieństwo między „uczeniem się” a „oduczaniem się” . „Oduczanie się”, np. odzwyczajanie się od palenia papierosów także uważa się za przejaw uczenia się. Również zanik pewnych reakcji (np. zanik tremy przed występem, zanik wstydu związanego z rozebraniem się, itd.) traktowany jest w psychologii jako wynik „uczenia się”.
Psycholodzy przez „uczenie się” rozumieją każdą względnie trwałą zmianę w reagowaniu, działaniu, zasobie posiadanych informacji, zasobie umiejętności, o ile jest to zmiana odwracalna i można ją uznać za spowodowaną aktywnością osobnika bądź jakimiś czynnikami środowiskowymi.
Od zmian zachowania i zmian psychiki będących wynikiem uczenia się odróżnia się trwałe zmiany spowodowane dojrzewaniem (np. chłopiec zaczął mówić męskim głosem po „mutacji”) oraz wywołane czynnikami uszkadzającymi (np., ktoś stracił zdolność śpiewania wskutek choroby strun głosowych), a także nietrwałe zmiany zachowania i psychiki spowodowane chwilowym działaniem czynników sytuacyjnych (np. ktoś upił się i używał wulgarnych słów, choć wcześniej ani później tego nie robił).
Nazwa „warunkowanie” ma związek z pojęciami „odruch warunkowy” i „reakcja warunkowa”. Za odkrywcę odruchów warunkowych uważa się rosyjskiego fizjologa Iwana Piotrowicza PAWŁOWA (1849 – 1936). Pawłow dokonał swego odkrycia w roku 1901. Sam Pawłow nie używał słowa „warunkowanie”, mówił o „wytwarzaniu odruchów warunkowych” (zob. Ukazatieli…, 1954). Słowo warunkowanie było używane przez behawiorystów, a potem zostało ogólnie przyjęte. Ponieważ Pawłow był pierwszym autorem, który pisał o odruchach warunkowych, przyjęto nazywać opisane przez niego procesy wytwarzania odruchów warunkowych „warunkowaniem klasycznym”, albo „warunkowaniem pawłowowskim”. W roku 1904 Pawłow dostał Nagrodę Nobla, ale nie za odkrycie odruchów warunkowych, lecz za wcześniejsze swe prace z zakresu fizjologii trawienia.
Przyjmijmy w nawiązaniu do sformułowań, jakie można znaleźć w tekście Zimbardo (1999, s. 315, 324), następujące określenia podstawowych terminów:
„Bodziec bezwarunkowy” (Sb, litera S pochodzi od słowa stimulus; używa się też symboli UCS lub US, od unconditioned stimulus) – bodziec biologicznie ważny, tzn. z natury zdolny sam wywoływać odruchową reakcję bez kojarzenia go z jakimkolwiek innym bodźcem.
„Bodziec warunkowy” (Sw, używa się też symbolu CS, od conditioned stimulus) – bodziec pierwotnie obojętny (neutralny), który zaczął wywołać reakcję typową dla bodźca bezwarunkowego, ponieważ występował (był stosowany) wraz z bodźcem bezwarunkowym.
„Reakcja bezwarunkowa” (Rb, litera R pochodzi od słowa response; używa się też symboli UCR lub UR, od unconditioned response) – odruchowa reakcja przystosowawcza na bodziec bezwarunkowy.
„Reakcja warunkowa” (Rw, używa się też symbolu CR, od conditioned response) – odruchowa reakcja przystosowawcza, pojawiająca się w odpowiedzi na bodziec warunkowy, podobna do analogicznej reakcji bezwarunkowej.
W podręczniku Zimbardo (1999, s.315, s.349) występują nie spotykane w innych pracach angielskie przymiotniki jako odpowiedniki polskiego określenia „(bez)warunkowy/a”. Zamiast (un)conditioned w tekście Zimbardo jest (un)conditional. Błąd ten poprawiono w nowszym wydaniu (Gerrig i Zimbardo, 2006, s. 171, 201), niestety również tam pojawiły się oczywiste błędy „literowe”, np. conditionned [s. 171] albo conditined [s. 172] zamiast conditioned.
„Warunkowanie klasyczne czyli pawłowowskie” to podawanie bodźca obojętnego w sposób jednoczesny lub bliski w czasie z bodźcem biologicznie ważnym (bezwarunkowym); w wyniku powtarzania tego typu sytuacji bodziec obojętny zaczyna wywoływać reakcję podobną do tej, jaką wywoływał bodziec biologicznie ważny (w ten sposób bodziec obojętny staje się bodźcem warunkowym).
W terminologii Pawłowa pojawianie się reakcji warunkowej na bodziec warunkowy nazywane jest „odruchem warunkowym” (lub „związkiem warunkowym” ew. „związkiem czasowym”). Termin „odruch warunkowy” to dogodne określenie; pozwala krótko ująć rezultat skutecznego procesu warunkowania.
Przykłady bodźców bezwarunkowych i reakcji bezwarunkowych, stosowanych w badaniach nad warunkowaniem:
1) obecność pokarmu w jamie ustnej (Sb ), wydzielanie śliny (Rb)
2) skierowanie strumienia powietrza w oko (Sb ), zamknięcie powieki (Rb)
3) ukłucie, np. palca (Sb ), cofnięcie palca (Rb)
4) podrażnienie słabym prądem (Sb ), odsunięcie części ciała od źródła prądu (Rb)
Z biegiem czasu w badaniach nad warunkowaniem klasycznym zaczęto rejestrować także pewną reakcję trudną do zaobserwowania „gołym okiem”. Mam na myśli reakcję o nazwie „reakcja skórno-galwaniczna”. Polega ona na zmniejszeniu oporu elektrycznego skóry (a co za tym idzie na wzroście przewodnictwa elektrycznego skóry). Reakcja ta ma miejsce wtedy, gdy skóra pokrywa się drobnymi kropelkami potu. Drobne kropelki potu trudno jest zauważyć „nieuzbrojonym” okiem. Zmniejszenie oporu elektrycznego skóry związane z obecnością potu można natomiast zarejestrować przy pomocy galwanometru - aparatu mierzącego małe natężenia prądu elektrycznego. Dlatego zmiany przewodnictwa (i oporu) elektrycznego...
pupilek