podole.pdf

Województwo Ruskie.

Ruś Czerwona – Russia rubra).

Już Okolski, pragnąc wytłomaczyć przyczynę nazwy Rusi Czerwonej, wysilał się

na niedorzeczne domysły, że np. kraina ta dlatego została tak nazwaną, iż lud jej

jest kompleksyi krwistej, że rośnie tam wiele krzaków rubeta i że te ziemie, w

czasie licznych wojen, wiele krwi ludzkiej oblało! Później nazwę powyższą

wywodzono od znajdującego się na łąkach tej krainy owadu „czerwiec”, który

dostarczał farby czerwonej i służył niegdyś za przedmiot handlu zagranicznego.

Rzeczywiście ów czerwiec jeszcze w XVIII wieku odchodził do Wołoszczyzny i

Turcyi, a do połowy XVI był sprzedawany w Gdańsku po cenie wysokiej do

krajów zachodnich, dopóki nie wyparła go koszenila, przywożona z Ameryki.

Nestor mówi o „grodach czerwieńskich”, które roku 981 zdobył Włodzimierz na

Lachach; Baliński rozpowszechnił mniemanie mylne, że leżały one nad rzeką

Huczwą, gdzie dzisiejsza wieś Czermno, w okolicy Hrubieszowa i Tyszowiec.

Wyczerpująco roztrząsnął wszystkie zdania uczony Kętrzyński i doszedł do

przekonania, że grody Czerwieńskie ciągnęły się od Czerwonogrodu począwszy,

wzdłuż Dniestru do Sanu, nad którym leży Przemyśl, i od Sanu w stronę źródeł

Bugu. Wymieniona przez Nestora nazwa Czerwień jest przymiotnikiem i oznacza

„czerwony”; domyślać się przy nim trzeba wyrazu „gród”, jak i Lwów oznacza

„Lwów gród”, a Lemberg pierwotnie brzmiał Loewenburg. Czerwień zatem po

polsku tłumaczy się Czerwonogród. Takie też miasto istnieje na Czerwonej Rusi,

niedaleko Dniestru, na północ od Zaleszczyk. Było niegdyś grodem książęcym, a

później starostwem i stolicą powiatu. Dopóki inne grody zależały od tego

Czerwienia, musiały zwać się czerwieńskimi, i od nich to poszła niezawodnie

nazwa Rusi Czerwonej, która nie była pojęciem etnograficznem i stałem, lecz

geograficznem i zmiennem.

W wieku X i XI górowały w tej krainie grody Przemyśl i Czerwień

(Czerwonogród), po nim występuje Halicz, a dopiero około roku 1250 powstała

stolica księstwa, Lwów. Od roku 1340 posiadł Ruś Czerwoną Kazimierz Wielki,

prawem spadkobierstwa po wygaśnięciu książąt czerwonoruskich, i uwolnił ten

piękny kraj z pod jarzma Tatarów. Siostrzeniec Kazimierza i jego następca, król

Lois, czyli Ludwik, (nazwany w Węgrzech Wielkim), wcielił potem Ruś Czerwoną

do Węgier. Odebrana Węgrom i przywrócona Polsce przez królową Jadwigę,

rządzona była przez namiestników królewskich, zwanych „starostami”, poczynając

od pierwszego z nich w roku 1387 Jaśka Tarnowskiego. Nazwa województwa

Ruskiego nadana być mogła Rusi Czerwonej pod koniec panowania Władysława

Jagiełły, bo w owym czasie wojewodowie przemyscy poczęli się nazywać ruskimi.

Pierwszy taki podpis dochował się Jana Mężyka z Dąbrowy, wojewody ruskiego, a

około roku 1470 pojawia się tytuł generalnego wojewody Ruskiego, którym był

Stanisław z Chotcza.

Województwo Ruskie składało się z pięciu ziem: 1) Lwowskiej z powiatem

Żydaczowskim , 2) Przemyskiej , 3) Sanockiej , 4) Halickiej i 5) Chełmskiej .

Dwie ziemie ostatnie, to jest Halicka i Chełmska, rządziły się osobno, nadto ziemia

Chełmska oddzielona była całkowicie od województwa Ruskiego przez

województwo Bełskie. Mówiąc zatem o granicach, należy oddzielnie uważać

pierwsze cztery ziemie jako województwo Ruskie, które w roku 1772 weszło w

skład Galicyi i Lodomeryi, a oddzielnie opisać granice ziemi Chełmskiej, która

innym ulegała losom po rozbiorze. Województwo Ruskie graniczyło na północ z

województwem Lubelskiem, Bełskiem i Wołyńskiem, na wschód z województwem

Podolskiem i Wołoszczyzną, gdzie znaczną część granicy między Karpatami i

Dniestrem stanowiła rzeka Czeremosz. Granicę południowo-wschodnią z Węgrami

stanowił łańcuch Karpat, zwany tu Beskidem wysokim lub Bieszczadami, ścianę

zaś wschodnią stanowiły dwa województwa: Sandomierskie, od Sanu do rzeki

Jasiolki, Krakowskie, oddzielone od województwa Ruskiego rzeką Jasiołką na

podgórzu karpackiem.

Trzy ziemie: Lwowska, Przemyska i Sanocka, każda w stołecznem swojem

mieście, to jest Lwowie, Przemyślu i Sanoku, odprawiały sejmiki deputackie i

gospodarskie. Sejmiki zaś poselskie i relacyjne, czyli generały województwa

Ruskiego, odbywały się w Sądowej Wiszni, gdzie wybierano na sejm walny

siedmiu posłów, z każdej ziemi po dwóch, i jednego z powiatu Żydaczewskiego.

Ziemia Lwowska z powiatem Żydaczewskim wybierała dwu deputatów,

Przemyska i Sanocka po jednym. Starostwa grodowe były: Lwowskie,

Żydaczewskie, Przemyskie i Sanockie. Herbem województwa jest w polu

błękitnem lew złoty w złotej koronie, wspinający się przedniemi łapami na skałę.

Senatorów większych miały te trzy ziemie czterech, którymi byli: arcybiskup

lwowski, biskup przemyski, wojewoda ruski i kasztelan lwowski, mniejszych

dwóch, kasztelanowie: przemyski i sanocki.

Ziemia Lwowska używała tegoż herbu, co i województwo; zbrojne okazowanie

szlachty odbywała pod miastem Glinianami. Lwów posiadał dwa zamki: wysoki ,

zbudowany pierwotnie z drzewa na górze, zwanej Łysą, przez Lwa Daniłowicza,

ks. Halickiego, który tu około roku 1268–1270 przeniósł stolicę księstwa z Halicza

i od którego imienia otrzymał nazwę Lwihorod . Drugi zamek stanął na dole, gdzie

zabudowało się miasto. W miejsce drewnianego, wysokiego zaniku, Kazimierz

Wielki wzniósł gród murowany. Trybunał prowincyi małopolskiej, pod tymże

marszałkiem i prezydentem, co i w Lublinie, sądził we Lwowie województwa:

Ruskie z ziemią Halicką, Kijowskie, Wołyńskie, Podolskie, Bełskie, Bracławskie i

Czerniechowskie, corocznie od przewodniej niedzieli do św. Tomasza. Na trybunał

ten bywał wybierany z kapituły lwowskiej prezydent i wiceprezydent. Kontrakty

lwowskie otwierały się na Trzy-króle. Powiat Żydaczewski, lubo z ziemią

Lwowską społem chodził, uważany był jednak niekiedy za oddzielną ziemię, a

konstytucya sejmu koronacyjnego króla Jana III roku 1676 herb jej nadała: trzech

lewków na chorągwi niebieskiej. Z obliczenia siół do podatku podymnego w owym

roku okazuje się, że w ziemi Lwowskiej opłacało ten podatek wsi 618, a miast i

miasteczek 42, w powiecie zaś Żydaczewskim wsi 170 i miasteczek 9.

Ziemia Przemyska dzieliła się na dwa powiaty: Przemyski i Przeworski; używała

za herb orła dwugłowego pod jedną koroną w polu błękitnem. Zbrojny popis

szlachty odbywał się na błoniach Medyki. Wsi, opłacających podatek podymny w

roku 1676, posiadał powiat Przemyski 657 i miast z miasteczkami 18, powiat zaś

Przeworski wiosek 221 i miast także 18. Przemyśl, po łacinie Praemislia , po rusku

Peremysl , miasto stołeczne ziemi Przemyskiej, nad Sanem, miało stary zamek i

dwie katedry biskupie: grecko-katolicką i łacińską. Był to gród jeden z

najstarszych, bo już Nestor powiada o nim, że należał do Lachów przed rokiem

981. Ze zaś nazwa ściągała się wówczas do grodu jako zamku warownego, bo

miasta w znaczeniu dzisiejszem mogło jeszcze nie być, a zamkom przez siebie

założonym nadawali książęta często nazwy od swoich imion (Kraków od Kraka,

Lwów od Lwa, Włodzimierz od księcia Włodzimierza), więc przypuszczać także

należy, że Przemyśl, będąc grodem Lachów (zanim zdobył go Włodzimierz

Wielki), założony został przez jakiegoś lechickiego księcia Przemysława. Do nader

licznych pamiątkowych miejscowości w tej ziemi należy Medyka, gdzie to właśnie

sędziwy król Władysław Jagiełło udając się do Lwowa w roku 1434, słuchał ze

zwykłem upodobaniem śpiewu słowika w nocy i przeziębiwszy się umarł po

przybyciu do Gródka (w ziemi Lwowskiej).

Ziemia Sanocka , na podgórzu Karpackiem, pomiędzy ziemią Przemyską, a

grzbietem Beskidów, to jest granicą węgierską, nad górnym Sanem położona, nie

dzieliła się na powiaty, a używała takiej samej chorągwi, jak ziemia Przemyska, z

orłem dwugłowym pod jedną koroną w polu błękitnem. Liczyła w roku 1676 wsi

do podatku podymnego 371 i miast z miasteczkami 12. Sanok, po łacinie Sanocum,

miasto stołeczne ziemi nad Sanem, trapiony napadami Węgrów, począł dopiero

używać swobody, wzrastać w ludność i zamożność, po przyłączeniu Rusi

Czerwonej przez Kazimierza Wielkiego, który zamek tutejszy przebudował i

podczas pobytu swego w Sanoku roku 1366 obdarzył go prawem magdeburskiem i

licznemi dobrodziejstwami.

Ziemia Halicka , rządząc się osobno od reszty województwa Ruskiego, uważana

była za oddzielną ziemię. Dzieliła się na trzy powiaty: Halicki, Trębowelski i

Kołomyjski. Ten ostatni, na podgórzu karpackiem, ponieważ był położony w

ostrym kącie , pomiędzy granicą Węgier i częścią Wołoszczyzny, zwaną Bukowiną,

otrzymał w mowie potocznej miano Pokucia (w ruskiem narzeczu kąt – kut ). O

tym samorządzie ziemi Halickiej istnieje stanowcza uchwała sejmu koronnego z

roku 1564 w słowach: „Za pilnym żądaniem posłów ziemi Halickiej i zezwoleniem

społem rad, przez zagęszczenie i nasiadłość rycerstwa i przez dalekość drogi

niebezpiecznościom onych krajów folgując, ustawujemy sejmik w Haliczu: aby

tam kasztelan ze szlachtą posły obierał, iżby się o potrzebach pospolitych tam

namawiać mogli ”. Sejmik ten miał się odbywać zawsze na tydzień przed

Generałem wiśnieńskim, t. j, sejmem wszystkich ziem województwa Ruskiego w

Sądowej Wiśni. Na sejmiku halickim wybierała ziemia sześciu posłów na sejm

walny (po 2 z każdego powiatu), oraz deputata na trybunał koronny i komisarza na

trybunał skarbowy do Radomia. Kasztelan halicki odbywał pod Haliczem zbrojne

„okazowanie” rycerstwa, czyli popis wojskowy wszystkiej szlachty. Ziemia

posiadała jednego senatora mniejszego i dwa starostwa grodowe: Halickie i

Trembowelskie, a niegrodowe: Kołomyjskie, Buczniewskie, Tłumackie,

Rohatyńskie, Kałuskie, Jabłonowskie, Śniatyńskie, Sołotwińskie, Krasnopolskie,

Mogilnickie i inne. Herb ziemi wyobrażał w polu białem czarną kawkę z

rozciągnionemi skrzydłami, w koronie złotej. Podług taryfy podymnego z roku

1677 znajdowało się wówczas w całej ziemi Halickiej wsi 565 i miast 38.

Halicz, po łacinie Halicia , miasto stołeczne ziemi, przy ujściu Łukwi do Dniestru,

jeden z grodów Czerwieńskich, bardzo dawny, o którym Długosz powiada, iż wziął

nazwisko od góry tego imienia (t. j. łysej), lecz kto go i kiedy zbudował, niemasz w

dziejach żadnego śladu. W wieku XII i XIII bywał stolicą udzielnych książąt.

Pierwsza żona Bolesława Krzywoustego, Zbysława (poślubiona roku 1103), była

córką Świętopełka, ks. kijowskiego i halickiego. Mścisław, wygnany z Halicza

przez braci, szukał pomocy u wuja swego, Kazimierza Sprawiedliwego, który roku

1182 przywrócił mu rządy pod warunkiem przymierza z Polakami. Po jego zgonie

oddał Kazimierz księstwo Halickie Romanowi Mścisławowiczowi, zastrzegając

hołd i posłuszeństwo. Romana tego przywrócił powtórnie na księstwo Halickie

Leszek Biały. O tym Romanie pisze Długosz, że roku 1204, dowiedziawszy się, iż

Leszek księstwo Krakowskie z rąk wypuścił, zaraz Polaków, trudniących się

kupiectwem na Rusi, z majątków wyzuł i zakazał im prowadzenia wszelkiego z

poddanymi swymi handlu, co jednak dowodzi starych stosunków sąsiedzkich

między bratnimi ludami, o których już i Al-Becri w X wieku wspomina.

Arcybiskupstwo łacińskie, założone w Haliczu dla Rusi Czerwonej od roku 1375

przez Ludwika, króla węgierskiego i polskiego, przeniesionem zostało do Lwowa

za Jagiełły w roku 1416.

Ziemia Chełmska stanowiła anklawę, czyli oddzielną przynależność województwa

Ruskiego, będąc zupełnie od niego przegrodzoną przez województwo Bełskie.

Graniczyła ona na północ z województwem Brzesko-litewskiem, a część tej

granicy na lewym brzegu Bugu stanowiła rzeczka Włodawka. Na wschód,

przechodząc daleko za prawy brzeg Bugu, graniczyła z Wołyniem. W części tej

zabużnej leżał Opalin, Lubomla, Maciejów i najdalej, bo na samym krańcu

północo-wschodnim ziemi, położone Ratno i Datyn. Południową jej granicę

stanowiło województwo Bełskie, a zachodnią Lubelskie, Bug przecinał ziemię

Chełmską na dwie nierówne części, a Wieprz brał początek na południowym jej

krańcu przy granicy województwa Bełskiego. W mniejszej części, zabużnej, miała

swoje źródła rzeka Prypeć i znajdowało się kilka sporych jezior, a mianowicie: Tur,

Pulmo, Świtiaskie czyli Świtiach, Łuna, Biała.

Dzieje ziemi Chełmskiej przedstawiają od X wieku ścieranie się dwóch wpływów:

zachodniego Piastów i wschodniego Rurykowiczów, a, gdy najazdy tatarskie

zdruzgotały potęgę książąt Rusi, przybył jeszcze trzeci współzawodnik do władzy –

oręż potężnego Gedymina. Gdy Kazimierz Wielki przyłączył w roku 1340 Ruś

Czerwoną do Polski, zaczęły się wówczas spory i walki między Kazimierzem i

książętami Litewskimi o ziemię Chełmska i Wołyń. Mocą ugody z Olgierdem,

Kazimierz Wielki, odzyskawszy ziemię Chełmską, oddał ją w dzierżawę Jerzemu

Narymuntowiczowi, księciu Bełskiemu, zostawiając załogę polską w grodzie

chełmskim. Gdy jednak książę ten wchodził w ciągłe zmowy przeciw Polsce i

dopomagał najazdom Litwinów, król Ludwik, następca Kazimierza, zarządziwszy

roku 1377 wielką wyprawę, zajął Chełm i ostatecznie ziemię Chełmską wcielił do

Korony.

Ziemia Chełmska rządziła się oddzielnie od województwa, sejmikowała w

Chełmie, wybierając dwóch posłów i jednego deputata. Dzieliła się na dwa

powiaty: Chełmski i Krasnostawski, z których każdy miał starostwo grodowe, w

Chełmie i Krasnymstawie, i osobnych urzędników ziemskich. Niegrodowe

starostwa były: Lubomlskie, Ratnieńskie, Hrubieszowskie i inne. Senatorów było

dwóch: większym, czyli krzesłowym, był biskup chełmski, a mniejszym chełmski

kasztelan. Powiat Chełmski w roku 1676 posiadał wsi 260 i miast z miasteczkami

16, powiat zaś Krasnostawski wsi 167 i miast 7.

Stołeczne miasto ziemi, Chełm, nazwane tak od wyrazu słowiańskiego chołm,

oznaczającego pagórek, leży nad rzeczką Uher, do Bugu wpadającą, i jest

odwieczną siedziba słowiańską, znaną od początków dziejów Polski i Rusi. Jako

zabytek z epoki panowania tu książąt litewskich i ruskich, dotrwały do naszych

czasów dwie wieże murowane, które lud słupami nazywa. Jedna przy mieście na

wzgórku, łąkami otoczonym, a druga we wsi Stołpie, której nazwisko stąd poszło.

Nad rzeką Huczną, w jednej z najżyźniejszych okolic Polski, leży Hrubieszów, po

łacinie Rubesovia. Była to wieś królewska Rubieszów, którą Władysław Jagiełło w

roku 1400 zamienił na miasto. Mikołaj Rej z Topoli, w dobrach swoich przy wsi

Kobyle w ziemi Chełmskiej, założył około roku 1547 miasto, które od swego

imienia nazwał Rejowcem.

Jan Zamojski, kanclerz i hetman wielki koronny, chcąc odpowiednią swej

zamożności wznieść rezydencyę, a zarazem przyczynić się skutecznie do obrony

kraju, założył w powiecie Krasnostawskim miasto i twierdzę Zamość (po łacinie

Zamoscia ) , któremu nadał i herb, wyobrażający świętego Tomasza z dzidą, a

mieszczan, kupców i rękodzielników, zaopatrzył szczodrze we wszelakie

dobrodziejstwa i przywileje. Dla podniesienia oświaty krajowej wielki ten

obywatel założył w końcu XVI wieku akademię w Zamościu, dając świetny

przykład magnatom polskim, w jaki sposób kochać i służyć swej ojczyźnie byli

powinni. Znajdowała się w Zamościu bogata zbrojownia, szacowna biblioteka i

rzadkie rękopisma. W kościele farnym św. Tomasza po prawej stronie

prezbiteryum znajduje się kaplica z grobami Zamojskich, a niżej ten prosty, ale

wszystko mówiący napis: Hic situs est Joannes Zamojski . Jest to jedyny pomnik

dla tego wielkiego męża, dotąd na ziemi polskiej wzniesiony, a pod nim w małym

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: