Ma�gorzata Borkowska �ycie codzienne polskich klasztor�w �e�skich w XVII-XVIII wieku Projekt serii Jolanta Bar�cz Ryszard �wi�tochowski Opracowanie graficzne ok�adki Teresa Kawi�ska Wydanie publikacji dofinansowane przez Komitet Bada� Naukowych � COPYRIGHT BY MA�GORZATA BORKOWSKA, 1996 PRINTED IN POLANO Pa�stwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1996 r. Wydanie pierwsze Ark. wyd. 26,4; Ark. druk. 23,5 Sk�ad wykona�: Fotosk�ad FORMAT, Warszawa, ul. Tamka 4 Druk i oprawa: Zak�ady Graficzne w Poznaniu Nr zam. 70057/96 ISBN 83-06-02549-0 SPIS RZECZY O kim mowa? CZʌ� PIERWSZA: LUDZIE Rozdzia� 1. Panny kandydatki 11 Kandydatki a ich rodziny. Walka o dobrowolno�� wst�powania. Kontrola. Wypadki niety- powe Rozdzia� 2. Quadrima Christo nubilis 19 Ustawowy wiek przyjmowania. Praktyka. Badanie zdrowia. Kwestia pochodzenia. Badanie umiej�tno�ci, usposobienia, motywacji Rozdzia� 3. Agata ze �wiata, a w zakonie Beata 26 Dalsze badania szczeg�owe. Czas probacji. Obrz�d ob��czyn. Imi� zakonne Rozdzia� 4. O dalszym progresie w cnotach i aplikacji do nich 33 Nowicjackie �zawarcie". Formacja intelektualna i formacja serca. Dalsza pr�ba. Wyst�pie- nie i wydalenie Rozdzia� 5. A co z tym posagiem? 39 Prawo a rozs�dek. Nakazy w�adz ko�cielnych. Posagi a inflacja. Intercyzy i procesy. Wyj�tki Rozdzia� 6. �Z Niebem dzi� wchodzi w traktat ." 44 �luby zakonne. R�nica w ich formu�ach. Decyzje, egzamin, rekolekcje. Obrz�dy profesji Rozdzia� 7. Znakomita zakonnego panie�stwa ozdoba - konsekracja 50 Konsekracja dziewic. Warunki udzielenia. Rola tego obrz�du w duchowo�ci mniszek. Oprawa zewn�trzna uroczysto�ci Rozdzia� 8. Familia klasztorna 55 Z�o�ona spo�eczno�� klasztorna. S�u�ba. Klasztor w roli przyzwoitki. Rezydentki. Katechu- menki. Uczennice. Kapelani Rozdzia� 9. Wsp�lnota 68 Liczebno�� zgromadzenia. Podzia� na �ch�ry". Talenty i charaktery Rozdzia� 10. O �arzliwo�ci i spustosza�o�ci . 74 Walka o w�asne idea�y. Rekolekcje. Renowacja. Wypadki trudne. Przenosiny. Apostazja Rozdzia� 11. Lata �ycia, zgon - i komplikacje po zgonie 82 Liturgia �mierci. Obrz�dy pogrzebu. Opowie�ci o duchach CZʌ� DRUGA: DOM Rozdzia� 12. Dom wsp�lnej samotno�ci 93 Architektura w s�u�bie milczenia. �ycie samotne czy wsp�lne. Przepisy dotycz�ce budyn- k�w klasztornych. Lokalizacja Rozdzia� 13. Jak si� klasztor budowa�o 98 Skromne pocz�tki fundacji. Ko�ci� klasztorny. Przer�bki i remonty Rozdzia� 14. Miejsca regularne 102 Ch�r zakonny. Przedch�rze. Kapitularz. Refektarz. Sala rob�t. Furta. Rozm�wnica Rozdzia� 15. Habitacja panie�ska 110 Cele zakonnic. Umeblowanie i po�ciel. Mieszkanie prze�o�onej, O�wietlenie. Kuchnia. �a�nia i �miejsca sekretne". Pralnia. Westiarnia. Korytarze. Ogrody Rozdzia� 16. Klauzura 118 Historia prawa klauzury: prawo �redniowieczne i potrydenckie. Polskie nieregularno�ci. Klauzura a �r�d�a utrzymania. Potrzeba klauzury Rozdzia� 17. Dilexi decorem domus tuae 124 Ozdoba a prostota. Wyposa�enie ko�cio�a. Hafty liturgiczne. Kosztowno�ci, ub�stwo celi. Obrazy �wi�te. Klasztorny porz�dek CZʌ� TRZECIA : REALIA NAJPROSTSZE Rozdzia� 18. �wi�te ub�stwo . 133 Dzieje teorii ub�stwa zakonnego. Potrydenckie normy i praktyki. Wielo�� modeli ub�stwa zakonnego w Polsce. Model benedykty�ski a wschodni Rozdzia� 19. Co panny jad�y i pi�y . 139 Teoria zakonnego wiktu. Siedemnastowieczne produkty �ywno�ciowe. Posty. �Korzenie". Osiemnastowieczne jad�ospisy. Napoje. R�nice sto�u Rozdzia� 20. O amikcie, czyli odzie�y . 147 Prawa dotycz�ce stroju. Bielizna. Poszczeg�lne cz�ci habitu. Sp�r o szkaplerz. Odzie� zimowa, letnia, robocza Rozdzia� 21. Percepta i ekspensa 154 Sta�e wydatki klasztoru. Jednorazowe inwestycje. Sta�e dochody: z folwark�w, z posag�w, z kapita��w. Ja�mu�na. Praca si�str Rozdzia� 22. Jako si� panny gospodarstwem bawi�y . 162 Funkcja gospodyni. Zarz�d folwark�w. Co si� na wsi robi�o. Inwentarz w�o�ci: dw�r, wyposa�enie, powinno�ci poddanych. Urodzaje Rozdzia� 23. O jurydykach i �ykach . 172 Prywatne skrawki miasta. Lokowanie jurydyki. Konflikty z rad� miejsk� Rozdzia� 24. Jako si� panny procesowa�y 178 Proces czy s�d polubowny. Akta procesowe. Adwokaci. Apelacje. Pieniacze. Dzieje proce- su. Niebezpiecze�stwo �ycia. Zajazdy CZʌ� CZWARTA: STRUKTURY Rozdzia� 25. Pos�usze�stwo wed�ug regu�y 187 Potrzeba w�adzy. Nadrz�dna rola prawa zakonnego. R�ne regu�y zakonne. Ustawy pomoc- nicze: deklaracje, konstytucje etc. Dzia�alno�� reformatorska Rozdzia� 26. Panna prze�o�ona 193 Tytu�. Kadencja. Elekcja. Symbole w�adzy. Prze�o�e�stwo a kierownictwo duchowe. Rola przyk�adu w�asnego Rozdzia� 27. Cz�owiek do pastora�u . 200 Ci�ary w�adzy. Potrzeba matki. Ucieczka przed odpowiedzialno�ci�. Przypadki rosn�cego dystansu. Podj�ty krzy� prze�o�e�ski Rozdzia� 28. Ciotki i macoszki 206 Hierarchia wewn�trz wsp�lnoty. Zwroty grzeczno�ciowe. Ni�sze urz�dy klasztorne: spos�b mianowania, nazwy, kadencja Rozdzia� 29. Obediencja 212 Obediencja w �redniowieczu. Prepozyt. Przechodzenie pod w�adz� biskup�w. Rola zako- n�w m�skich. Wizytacja Rozdzia� 30. Tertium, kt�re non dabatur 221 Wsp�lnota a ca�o�� zakonu. Pr�by prze�amania izolacji klasztor�w �e�skich. Nieudana centralizacja benedyktynek che�mi�skich. Rola ich kapitu�y domowej. Jednoczenie przez jednolito�� i kontakty Rozdzia� 31. Wobec Ko�cio�a i �wiata . 228 Klasztor a parafia. Bractwa. Stosunki mi�dzy zakonami. Konfraternie. Rywalizacja. Rola spo�eczna: wstawiennictwo, rekolekcje. Pogrzeby dzieci. Zmiana klimatu w XVIII wieku Rozdzia� 32. Miejsce w spo�ecze�stwie 236 Klasztor a w�adza kr�lewska. Perypetie z fundatorami. Klauzura na wiadomo�ci. W spo�e- cze�stwie wielowyznaniowym. W spo�ecze�stwie wielowarstwowym. S�dy wiejskie CZʌ� PI�TA: CYKLE I ZAK��CENIA Rozdzia� 33. Dwadzie�cia cztery godziny 247 Porz�dek dnia. Pacierze nocne. Godziny kanoniczne. Obligacje. Modlitwa my�lna Rozdzia� 34. Siedem dni tygodnia 255 Spowied� i Komunia �w.: r�nice praktyk. Osiemnastowieczne dewiacje. Tygodniowe funkcje w ch�rze i w refektarzu. Dodatkowe nabo�e�stwa. �wiczenia pokutne. Karno�� zakonna Rozdzia� 35. Dwana�cie miesi�cy 263 Rytm roku liturgicznego. Rubrycela. Narastanie zwyczaj�w. Sapiencja. Wielki Czwartek u benedyktynek nie�wieckich. Pogrzebki NMP. Augustia�skie sakramentalia. Imieniny. Credo mro�ne Rozdzia� 36. Choroba 270 Sztuka chorowania. Opisy chor�b. R�ne �rodki lecznicze. Zabiegi: puszczanie krwi. Infirmeria klasztorna. Domowe lekarstwa. Epidemie. Szpitale Rozdzia� 37. Furie �ywio��w i lud�w . 278 Wichura. Po�ar. Pow�d�. Trz�sienie ziemi. Szara�cza. Wojna: wojenne zniszczenia i po- wojenne trudno�ci CZʌ� SZ�STA: MUZY KLASZTORNE Rozdzia� 38. Euterpe - czyli o muzyce i �piewie 287 �piew liturgiczny i pozaliturgiczny. Chora� a polifonia. Instrumenty muzyczne. Nauka �piewu i muzyki. Ksi�gi ch�rowe Rozdzia� 39. Urania - czyli pisma o rzeczach niebieskich 295 Pobudki do tw�rczo�ci literackiej. Rodzaje literackie uprawiane w zakonach: medytacja, autobiografia, konferencja, pie�� Rozdzia� 40. Philobiblia - muza ksi�gozbior�w 304 Powstawanie biblioteki. Zbiory: kapela�ski, konwencki, nowicjacki itd. Zbiory prywatne. Stan dzisiejszy bibliotek. Katalogi. Tematyka dzie�. Sposoby nabywania. Edytorstwo Rozdzia� 41. Eutrapelia - muza czy cnota? 312 Czas rekreacji. Duchowna rozmowa. Teologia rozrywki. R�ne zwyczaje �wi�teczne Rozdzia� 42. Melpomen� i Thalia - czyli o klasztornym teatrze- . 311 Dusza z natury teatralna. Teatr wizytek. Teatr szkolny benedyktynek. Pani rotmistrzowej Cnota nagrodzona. Ostatni proces o teatr klasztorny Rozdzia� 43. Klio - najmilsza z muz . 324 Kto pisa� klasztorne kroniki. Fale dziejopisarstwa. Intencje klasztornej historiografii Czytelniku, je�eli� przegl�dn�� cierpliwie 329 S�ownik poj�� i nazw nie dla ka�dego oczywistych 331 Bibliografia . 338 Przypisy 349 Spis ilustracji . 372 Moim siostrom, mniszkom polskim wszystkich regu�, a zw�aszcza tym, kt�re mi otwar�y swoje archiwa. O kim mowa II W XVII i XVIII wieku istnia�y w Polsce klasztory nale��ce do dwunastu klauzurowych zakon�w �e�skich. Niekt�re z tych zakon�w by�y u nas od dawna zasiedzia�e, inne dopiero co przyby�y wraz z potrydenck� odnow� Ko�cio�a. Mimo r�nic regu�y i obediencji, czyli zale�no�ci prawnej, wszystkie one prowadzi�y podobny tryb �ycia, oparty na przestrzeganiu ustaw, tak zaplanowanych, aby s�u�y�y osobistemu i wsp�lnotowemu rozwojowi mi�o�ci Bo�ej. Ustawy te cz�- ciowo dziedziczone by�y wraz z tradycj� zakonu po dawnych za�o�ycielach, cz�- ciowo za� by�y nowe, dostosowane do mentalno�ci epoki tak, by odpowiada�y poj�ciom konkretnych ludzi i pokole� o �wi�to�ci. Jak poszczeg�lne jednostki albo zgromadzenia wykorzystuj� lub marnuj� tak� szans�, to inny problem; nie za- jmuj�c si� nim, chc� tu po prostu pokaza� �wiat klasztorny w jego codziennym bytowaniu, a wi�c ludzi, miejsca, uk�ady i zwyczaje, spos�b my�lenia. Mo�e przyda si� to tym zw�aszcza, kt�rzy, badaj�c np. sztuk�, architektur� lub dzieje klasztor�w, a nie znaj�c wewn�trznego mechanizmu ich �ycia, nara�eni s� na liczne pomy�ki. Mo�e tak�e z�o�y si� z tego jedna z kart dziej�w kobiety w Polsce - ma�o u nas badana, a konieczna do ca�o�ci obrazu. Epoka, o kt�rej m�wi�, zamyka si� w granicach od eksplozji zreformowanego �ycia zakonnego w ko�cu XVI wieku do rozbior�w. Jest do�� jednolita pod wzgl�dem religijnym, kulturowym i politycznym. Okres bezpo�rednio j� poprze- dzaj�cy by� dla klasztor�w czasem wewn�trznej dezorganizacji i upadku; p�niej- szy - czasem kasat i represji, kl�ski zadanej z zewn�trz. Epoka jednak, kt�r� w skr�cie zwykli�my nazywa� �staropolsk�", to czas tak bogatego rozwoju �ycia zakonnego, �e przyjdzie tu zaledwie skr�towo i pobie�nie dotkn�� poszczeg�lnych jego dziedzin. �r�de� te� zachowa�o si� mn�stwo. Materia�y, kt�re zebra�am, dotycz� przede wszystkim mojego w�asnego za- ...
jac1123