JAN DZI�GIELEMSKI O TOLERANCJ� DLA ZDOMINOWANYCH Polityka wyznaniowa Rzeczypospolitej w latach panowania W�adys�awa IV WARSZAWA 1986 PA�STWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE Ok�adk� projektowa�a Ewa Gierach Redaktor Jacek Twardowski Redaktor techniczny Anna Grzegorowska Korektor Anna Ciach. � Copyright by Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1986 ISBN 83-01-06012-3 *��'-� f >� r WST�P W �yciu europejskich spo�ecze�stw feudalnych sprawy wyznaniowe zajmowa�y poczesne miejsce. Rzeczpospolita Polska nie by�a pod tym wzgl�dem wyj�tkiem1, chocia� bez wszelkich w�tpliwo�ci posiada�a tak�e w tej dziedzinie sw� wyra�n� specyfik�, Z jednej wi�c strony �fenomen polskiej tolerancji", a z drugiej � proces szybkiej rekatolizacji spo�ecze�stwa szlacheckiego w warunkach pa�stwa wielonarodowo�ciowego i wielowyznaniowego przyci�ga�y uwag� historyk�w i to nie tylko polskich. ^Mirno istnienia wielu prac po�wi�conych problematyce religijno-wyzna-niowej w XVI i XVII stuleciu wci�� nie posiadamy ca�o�ciowego jej obrazu, a co gorsza � obiegowe, niejako �podr�cznikowe" oceny wydaj� si� niekiedy a� nazbyt uproszczone lub nawet zniekszta�caj�ce rzeczywisto�� historyczn�. Na taki stan rzeczy wp�yn�o wiele czynnik�w, przede wszystkim stronniczo��, szczeg�lnie jaskrawa u wcze�niejszych badaczy, przejawiaj�ca si� zar�wno w wyborze problematyki badawczej, jak i w interpretacji oraz ocenie fakt�w. Historycy zwi�zani w okresie mi�dzywojennym z czasopismem �Reformacja w Polsce" (�szko�a laicka") 2 oraz historycy marksistowscy tak�e nie ustrzegli si� jednostronno�ci, skupiaj�c swe zainteresowania badawcze prawie wy��cznie na ideologii braci polskich, propagandzie wyznaniowej i szkolnictwie innowierczym. Dopuszczano si� przy tym cz�sto zabiegu metodologicznie 1 W r�nego rodzaju pracach ci�gle spotykamy �l� ze stwierdzeniami, ze religia w�wczas by�a motorem walki politycznej i spo�ecznej, i� istnieje bezpo�redni zwi�zek mi�dzy zwyci�stwem kontrreformacji w Polsce a upadkiem kultury umys�owej i politycznej Itp. J W. Urban, Chlopi -wobec reformacji w Malopolsce w drugiej polotMc XVI u)., Krak�w 1959, s. 17. � l b��dnego: stawiano znak r�wno�ci mi�dzy poj�ciem r�nowierczy i post�powy spo�ecznie3. Rzeczywisto�� historyczna i w tym wzgl�dzie by�a bardziej z�o�ona. W pe�ni doceniaj�c potrzeb� dalszego rozwijania bada� nad ideologi� arian, nad programami i tre�ciami wychowawczymi szk� zar�wno r�nowierczych, jak i katolickich, nad literatur� polemiczn� czy wp�ywem czynnik�w religijnych na �ycie artystyczne (np. teatr jezuicki, architektura sakralna), uwa�amy, i� jest koniecznym r�wnie�, aby podejmowano studia nad polityk� wyznaniow� pa�stwa i jej wewn�trznymi, jak te� mi�dzynarodowymi uwarunkowaniami. Dopiero bowiem rozwini�cie tych bada� pozwoli zar�wno lepiej pozna� zasady i mechanizmy funkcjonowania pa�stwa, jak i rozszerzy� wiedz� o przyczynach za�amania postawy tolerancyjnej spo�ecze�stwa szlacheckiego. Powszechnie wszak � nie bez racji � uwa�a si�, �e w�a�nie polityka wyznaniowa by�a jednym z g��wnych czynnik�w przy�pieszaj�cych ten proces. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie polityki wyznaniowej Rzeczypospolitej w czasach panowania W�adys�awa IV. Nale�y pami�ta�, �e w �wczesnym pa�stwie polsko-litewskim jego polityka, zw�aszcza wyznaniowa, uzale�niona by�a nie tylko od w�adcy, ale tak�e od woli szlacheckich obywateli wyra�onej w u-chwa�ach sejmikowych oraz w postawie senatu i izby poselskiej. Autor stara� si� uj�� problem polityki wyznaniowej ca�o�ciowo, tzn. przeprowadzi� analiz� wzajemnych stosunk�w pa�stwa i poszczeg�lnych ko�cio��w, odtwarzaj�c proces powstawania decyzji o charakterze pa�stwowo-prawnym od akcji propagandowej przez walk� na sejmikach i sejmie do podj�cia konstytucji, wydania wyroku s�dowego czy uniwersa�u kr�lewskiego. Usi�owa� przy tym uwzgl�dnia� w miar� szeroko wewn�trzne i mi�dzynarodowe powi�zania i uwarunkowania badanych fakt�w. Z uwagi na rozproszenie materia��w �r�d�owych i olbrzymie luki w stanie ich zachowania koniecznym by�o ograniczenie zakresu pracy. Przedstawione zosta�y w niej tylko stosunki mi�dzy pa�stwem a wyznaniami chrze�cija�skimi, kt�rych cz�onkowie 3 Por.: S. Herbst, J. Maciszewski, J. Tazbir, Sp�r nie tylko o wie!: XVII, �Kultura" 1968, nr 22, s. 4 (odpowied� A. Nowickiemu). mieli bezpo�redni wp�yw na decyzje polityczne, czyli posiadaj�cymi w swych szeregach szlacht�. Wyb�r okresu podyktowany zosta� wieloma wzgl�dami. Czasy panowania W�adys�awa IV obfitowa�y w wiele ciekawych inicjatyw maj�cych na celu zmian� stosunk�w wyznaniowych w Rzeczypospolitej. Zmierza�y one do ograniczenia rozbie�no�ci o tym charakterze, uznaj�c w nich istotny czynnik os�abiaj�cy wewn�trzn� spoisto�� pa�stwa i spo�ecze�stwa. Do najwa�niejszych nale�a�y: �rozmowa przyjacielska" (collo�uium charitativum), projekt ,,nowej unii" mi�dzy prawos�awnymi a unitami, projekt ustanowienia patriarchatu kijowskiego itp. R�wnocze�nie lata te by�y ostatnimi, w kt�rych konfederacja warszawska okrywa�a jeszcze wszystkie wyznania chrze�cija�skie. Nie ulega przy tym w�tpliwo�ci, �e mimo �wietnej pracy W�adys�awa Czapli�skiego W�adys�aw IV i jego czasy, w kt�rej autor po�wi�ci� wiele uwagi koncepcjom polityki wyznaniowej swego bohatera, nasza znajomo�� stosunk�w wyznaniowych w latach 1632 -1648 przedstawia si� znacznie gorzej ni� w odniesieniu do czas�w panowania Zygmunta III czy Batorego 4. Cezury chronologiczne rozprawy s� nieco szersze ni� daty graniczne panowania W�adys�awa IV. Obejmuje ona tak�e bezkr�lewie po �mierci Zygmunta III z uwagi na to, �e okres ten odegra� szczeg�lnie wa�n� rol� w wytyczaniu kierunk�w polityki przysz�ego w�adcy. Na porz�dku dziennym bowiem stan�a w�wczas sprawa potwierdzenia i obwarowania konfederacji warszawskiej po blisko czterdziestopi�cioletnim panowaniu kr�la, uwa�anego za jej przeciwnika. Praca dzieli si� na dwie cz�ci. Cezur� wewn�trzn� stanowi rok 1635. W pierwszej cz�ci, sk�adaj�cej si� z dw�ch rozdzia��w, zastosowano uk�ad chronologiczny. Jako ramy rozdzia��w przyj�li�my nast�puj�ce daty: a) pocz�tek bezkr�lewia �� zako�czenie zjazdu elekcyjnego 1632 r.; b) kampania sejmikowa przed sejmem koronacyjnym - - koniec sejmu zwyczajnego 1635 r. i rozejm w Sztumskiej Wsi. Uzasadnienie tych granic przedstawili�my w odno�nych roz- * S. Salmonowicz, O sytuacji prawnej protestant�w w Polsce XVI - XVIII w., �Czasopismo Prawno-Historyczne" 1974, t. 26, z. l, s. 164 - 165. l dzia�ach. W drugiej cz�ci sk�adaj�cej si� z trzech rozdzia��w zastosowano uk�ad problemowo-chronologiczny. Rozdzia�y trzeci i czwarty po�wi�cone zosta�y om�wieniu wzajemnych stosunk�w; pa�stwo � Ko�ci� katolicki � ko�cio�y protestanckie. Rozdzia� pi�ty przedstawia polityk� Rzeczypospolitej wobec Ko�cio�a prawos�awnego w latach 1635 - 1648. Podzia� taki podyktowany zosta� wzgl�dami merytorycznymi. Odmiennie bowiem kszta�towa� si� po roku 1635 stosunek przewa�aj�cej cz�ci spo�ecze�stwa szlacheckiego, a tak�e W�adys�awa IV, wobec dysydent�w, odmiennie wobec dyzunit�w. Ko�ci� prawos�awny ca�y czas cieszy� si� w miar� pe�n� tolerancj�, natomiast w polityce wobec dysydent�w wyr�ni� mo�na dwa okresy: �nietolerancyjny" (1635 - 1643) i �ireniczny" (1643 - 1648), w kt�rym kr�l, wyst�puj�c z projektami pogodzenia chrze�cijan, dowodzi� swej tolerancyjno�ci. Stosunki wyznaniowe w Rzeczypospolitej w latach 1632 - 1648 nie maj� zbyt bogatej literatury. Najpe�niejszy ich obraz zawiera wspomniana wy�ej monografia Czapli�skiego. Znaczn� warto�� posiadaj� syntezy i monografie po�wi�cone dziejom poszczeg�lnych ko�cio��w, szczeg�lnie prawos�awnego. Jakkolwiek s� one w wi�kszo�ci przestarza�e i dalekie od bezstronno�ci, zawieraj� jednak wiele materia�u faktograficznego, cennego z uwagi na nie-dost�pno�� �r�de�, kt�re stanowi�y ich podstaw�. Niekt�rym problemom szczeg�owym, jak np. akcja dysydent�w podczas bezkr�lewia, sprawa rakowska, collo�uium charitativum itp., po�wi�cono sporo miejsca w pracach omawiaj�cych r�ne dziedziny polityki wewn�trznej i zagranicznej 5, w biografiach wybitnych m��w stanu 6, w odr�bnych artyku�ach i wi�kszych rozprawach 7. 8 Szczeg�lnie: W. Czapli�sk�, Polska a Prusy i Brandenburgia za Wladysla-wa IV, Wroc�aw 1947; ten�e, Wladyslaw IV wobec wojny 30-letniej, Krak�w 1937; W. Czermak, Plany wojny tureckiej Wla�iyslawa IV, Krak�w 1895; A. Szel�gowski, Rozktad Rzeszy i Polska za panowania Wladyslawa IV, Krak�w 1907. 8 W. Czapli�ski, Wladyslaw IV l jego czasy, Warszawa 1972; L. Kubala, Jerzy Ossoli�ski, Warszawa 1924; H. Wisner, �Krzysztof II Radziwi��" (maszynopis pracy doktorskiej w BIH UW). -e"' ' Najwa�niejsze: E. Piszcz, �Geneza i przebieg toru�skiego �Colloquium Charita-tivum� za W�adys�awa IV w 1645 r." (maszynopis pracy doktorskiej w BKUL); J. Tazbir, Zagl�da aria�skiej �stolicy", OiRwP 1961, t. 6; H. Wisner, Rozr�nieni w wierze. Szkice z dziej�w Rzeczypospolitej schylku XVI i polowy XVII wieku, Warszawa 1982; ten�e, Sejmiki litewskie i kwestia wyznaniowa 1611 -1648, OiRwP 1978, t. 23. Opracowania te by�y autorowi szczeg�lnie pomocne do poznania t�a polityczno-spo�ecznego wydarze� oraz ich wewn�trznych i zewn�trznych uwarunkowa�. Dla lepszego zrozumienia zmian w �wiadomo�ci szlachty, wyra�aj�cych si� wzmacnianiem si� wi�zi wyznaniowych i niech�ci do innowierc�w, pos�u�y�y studia po�wi�cone staropolskiej tolerancji, propagandzie religijnej itp.8 Z materia��w �r�d�owych, kt�re stanowi� podstaw� niniejszej pracy, najwi�ksz� warto�� mia�y: 1. �r�d�a sejmikowe oraz sejmowe o charakterze instytucjonalnym (legacje, instrukcje poselskie, konstytucje) i relacyjnym (diariusze). S� one niezb�dne, by pozna� przebieg walki o zasady i kierunki polityki, pozwalaj� te� obserwowa� zmiany opinii szlachty wobec cz�onk�w innych spo�eczno�ci wyznaniowych. 2. Korespondencja. Ma wielk� warto�� dla poznania mechanizm�w kszta�towania opinii publicznej, umo�liwia ods�oni�cie kulis zabieg�w przyw�dc�w ugrupowa� politycznych oraz obrad r�nego rodzaju zjazd�w. 3. ...
jac1123