Muzyka i myśl (5).pdf

(556 KB) Pobierz

Muzyka i myśl ( 5 )

Bohdan Pociej

Bach i Leibniz

1. Każdy z nas, komu bliska jest filozofia - a komuż z ludzi myślących nie jest bliska? - ma jakieś

swoje książki szczególnie zaczytane, dialogicznie, z ołówkiem w ręku, które go niegdyś dogłębnie

poruszyły, wpływając na pojmowanie rzeczywistości, kształtując obraz świata. Z moich takich

lektur wymienię tu z pamięci chociaż kilka: Historia filozofii , Historia estetyki i Dzieje sześciu pojęć

Tatarkiewicza; Traktat o człowieku z Summy Teologicznej św. Tomasza w tłumaczeniu i opracowaniu

Stefana Swieżawskiego, Byt i istota Gilsona (w tłumaczeniu Piotra Lubicza i Jerzego Nowaka),

Krytyka czystego rozumu Kanta (w tłumaczeniu Ingardena), Estetyka Hegla (w tłumaczeniu Adama

Landmana), Księgi o substancji z Metafizyki Arystotelesa (w tłumaczeniu T. A. Żeleźnika,

opracowaniu M. A. Krąpca), Kłopot z istnieniem Elzenberga, Idee czystej fenomenologii (I) Husserla

(w tłumaczeniu Danuty Gierulanki), O dziele literackim i Spór o istnienie świata Ingardena; i od

wczesnej młodości - Dialogi Platona (w tłumaczeniu Witwickiego i nowszych); wreszcie - pisma

Leibniza, o którym tu będzie mowa.

Zacząłem odkrywać go dla siebie blisko 30 lat temu, z fragmentów zamieszczonych w antologii

Filozofia XVII wieku Leszka Kołakowskiego. Wyczuwałem tu coś bardzo mi bliskiego

i przydatnego do mojej już wówczas idée fixe - filozofii muzyki. Chciałem ją oprzeć na trzech

głównie filarach: metafizyce klasycznej (arystotelesowsko-tomistycznej), historiozofii (w duchu

Hegla) i fenomenologii (Ingardenowskiej), a egzemplifikować przede wszystkim twórczością

Bacha. Bliższą natomiast znajomość z myślą Leibniza zawdzięczam Stanisławowi Cichowiczowi.

On był tutaj prawdziwym pionierem, dając polskiemu czytelnikowi trzon najważniejszych pism

wielkiego filozofa w jednym tomie ( Wyznanie wiary filozofa , Rozprawa metafizyczna , Monadologia ,

Zasady natury i łaski oraz inne pisma, PWN 1969), w przekładzie własnym oraz w tłumaczeniach

Juliusza Domańskiego, Henryka Krzeczkowskiego, Henryka Moese. Ów tom to jedna

z najcenniejszych pozycji Biblioteki Klasyków Filozofii. Wczytując się weń, utwierdzałem się

w przekonaniu, że obcuję z największym metafizykiem czasów nowożytnych, mistrzem

niesłychanej syntezy, odnowicielem metafizyki klasycznej w postaci rewelacyjnie nowej, twórcą

systemu dynamicznie otwartego o mocnych fundamentach i głębokich korzeniach. Co mnie

w nim tak pociągało? Koncepcja i pojęcie harmonii przedustawnej. Maksymalizm i uniwersalizm,

gigantyczny projekt filozofii obejmujący całość: byty skończone i Byt wieczny. Rozmach

i otwartość. Intrygujące pojęcie monady. Nowa synteza filozofii z teologią. Nowa koncepcja

istnienia głęboko zakorzeniona w tradycji filozofii europejskiej.

I oto wśród wydawnictw naszych z ostatnich lat pojawia się nowa, niezwykle ważka pozycja

leibnizologii w Polsce Pisma z teologii mistycznej (1994) - w znakomitej serii Znaku "Biblioteka

Filozofii Religii" - w tłumaczeniu i opracowaniu naukowym Małgorzaty Frankiewicz, ze wstępem

i dodatkiem Jerzego Perzanowskiego. Wybór pism tak ułożony, aby wyraziście i wielostronnie

801707652.400.png

801707652.411.png

801707652.422.png

801707652.433.png

801707652.001.png

801707652.012.png

801707652.023.png

801707652.034.png

801707652.045.png

801707652.056.png

801707652.067.png

801707652.078.png

801707652.089.png

801707652.100.png

801707652.111.png

801707652.122.png

801707652.133.png

801707652.144.png

801707652.155.png

801707652.166.png

801707652.177.png

801707652.188.png

801707652.199.png

801707652.210.png

801707652.221.png

801707652.232.png

801707652.243.png

801707652.254.png

801707652.265.png

801707652.276.png

801707652.287.png

801707652.298.png

801707652.309.png

801707652.320.png

801707652.331.png

801707652.342.png

801707652.353.png

801707652.364.png

801707652.375.png

801707652.385.png

801707652.386.png

801707652.387.png

801707652.388.png

801707652.389.png

801707652.390.png

801707652.391.png

801707652.392.png

801707652.393.png

801707652.394.png

801707652.395.png

801707652.396.png

801707652.397.png

801707652.398.png

801707652.399.png

801707652.401.png

801707652.402.png

801707652.403.png

801707652.404.png

801707652.405.png

801707652.406.png

801707652.407.png

801707652.408.png

801707652.409.png

801707652.410.png

801707652.412.png

801707652.413.png

801707652.414.png

801707652.415.png

801707652.416.png

801707652.417.png

801707652.418.png

801707652.419.png

801707652.420.png

801707652.421.png

801707652.423.png

801707652.424.png

801707652.425.png

801707652.426.png

801707652.427.png

801707652.428.png

801707652.429.png

801707652.430.png

801707652.431.png

801707652.432.png

801707652.434.png

801707652.435.png

801707652.436.png

801707652.437.png

801707652.438.png

801707652.439.png

801707652.440.png

801707652.441.png

801707652.442.png

801707652.443.png

801707652.002.png

801707652.003.png

801707652.004.png

801707652.005.png

801707652.006.png

801707652.007.png

801707652.008.png

801707652.009.png

801707652.010.png

801707652.011.png

801707652.013.png

801707652.014.png

801707652.015.png

801707652.016.png

801707652.017.png

801707652.018.png

801707652.019.png

801707652.020.png

801707652.021.png

801707652.022.png

801707652.024.png

801707652.025.png

801707652.026.png

801707652.027.png

801707652.028.png

801707652.029.png

801707652.030.png

801707652.031.png

801707652.032.png

801707652.033.png

801707652.035.png

801707652.036.png

801707652.037.png

801707652.038.png

801707652.039.png

801707652.040.png

801707652.041.png

801707652.042.png

801707652.043.png

801707652.044.png

801707652.046.png

801707652.047.png

801707652.048.png

801707652.049.png

801707652.050.png

801707652.051.png

801707652.052.png

801707652.053.png

801707652.054.png

801707652.055.png

801707652.057.png

801707652.058.png

801707652.059.png

801707652.060.png

801707652.061.png

801707652.062.png

801707652.063.png

801707652.064.png

801707652.065.png

801707652.066.png

801707652.068.png

801707652.069.png

801707652.070.png

801707652.071.png

801707652.072.png

801707652.073.png

801707652.074.png

801707652.075.png

801707652.076.png

801707652.077.png

801707652.079.png

801707652.080.png

801707652.081.png

801707652.082.png

801707652.083.png

801707652.084.png

801707652.085.png

801707652.086.png

801707652.087.png

801707652.088.png

801707652.090.png

801707652.091.png

801707652.092.png

801707652.093.png

801707652.094.png

801707652.095.png

801707652.096.png

801707652.097.png

801707652.098.png

801707652.099.png

801707652.101.png

801707652.102.png

801707652.103.png

801707652.104.png

801707652.105.png

801707652.106.png

801707652.107.png

801707652.108.png

801707652.109.png

801707652.110.png

801707652.112.png

801707652.113.png

801707652.114.png

801707652.115.png

801707652.116.png

801707652.117.png

801707652.118.png

801707652.119.png

801707652.120.png

801707652.121.png

801707652.123.png

801707652.124.png

801707652.125.png

801707652.126.png

801707652.127.png

801707652.128.png

801707652.129.png

801707652.130.png

801707652.131.png

801707652.132.png

801707652.134.png

801707652.135.png

801707652.136.png

801707652.137.png

801707652.138.png

801707652.139.png

801707652.140.png

801707652.141.png

801707652.142.png

801707652.143.png

801707652.145.png

801707652.146.png

801707652.147.png

801707652.148.png

801707652.149.png

801707652.150.png

801707652.151.png

801707652.152.png

801707652.153.png

801707652.154.png

801707652.156.png

801707652.157.png

801707652.158.png

801707652.159.png

801707652.160.png

801707652.161.png

801707652.162.png

801707652.163.png

801707652.164.png

801707652.165.png

801707652.167.png

801707652.168.png

801707652.169.png

801707652.170.png

801707652.171.png

801707652.172.png

801707652.173.png

801707652.174.png

801707652.175.png

801707652.176.png

801707652.178.png

801707652.179.png

801707652.180.png

801707652.181.png

801707652.182.png

801707652.183.png

801707652.184.png

801707652.185.png

801707652.186.png

801707652.187.png

801707652.189.png

801707652.190.png

801707652.191.png

801707652.192.png

801707652.193.png

801707652.194.png

801707652.195.png

801707652.196.png

801707652.197.png

801707652.198.png

801707652.200.png

801707652.201.png

801707652.202.png

801707652.203.png

801707652.204.png

801707652.205.png

801707652.206.png

801707652.207.png

801707652.208.png

801707652.209.png

801707652.211.png

801707652.212.png

801707652.213.png

801707652.214.png

801707652.215.png

801707652.216.png

801707652.217.png

801707652.218.png

801707652.219.png

801707652.220.png

801707652.222.png

801707652.223.png

801707652.224.png

801707652.225.png

801707652.226.png

801707652.227.png

801707652.228.png

801707652.229.png

801707652.230.png

801707652.231.png

801707652.233.png

801707652.234.png

801707652.235.png

801707652.236.png

801707652.237.png

801707652.238.png

801707652.239.png

801707652.240.png

801707652.241.png

801707652.242.png

801707652.244.png

801707652.245.png

801707652.246.png

801707652.247.png

801707652.248.png

801707652.249.png

801707652.250.png

801707652.251.png

801707652.252.png

801707652.253.png

801707652.255.png

801707652.256.png

801707652.257.png

801707652.258.png

801707652.259.png

801707652.260.png

801707652.261.png

801707652.262.png

801707652.263.png

801707652.264.png

801707652.266.png

801707652.267.png

801707652.268.png

801707652.269.png

801707652.270.png

801707652.271.png

801707652.272.png

801707652.273.png

801707652.274.png

801707652.275.png

801707652.277.png

801707652.278.png

801707652.279.png

801707652.280.png

801707652.281.png

801707652.282.png

801707652.283.png

801707652.284.png

801707652.285.png

801707652.286.png

801707652.288.png

801707652.289.png

801707652.290.png

801707652.291.png

801707652.292.png

801707652.293.png

801707652.294.png

801707652.295.png

801707652.296.png

801707652.297.png

801707652.299.png

801707652.300.png

801707652.301.png

801707652.302.png

801707652.303.png

801707652.304.png

801707652.305.png

801707652.306.png

801707652.307.png

801707652.308.png

801707652.310.png

801707652.311.png

801707652.312.png

801707652.313.png

801707652.314.png

801707652.315.png

801707652.316.png

801707652.317.png

801707652.318.png

801707652.319.png

801707652.321.png

801707652.322.png

801707652.323.png

801707652.324.png

801707652.325.png

801707652.326.png

801707652.327.png

801707652.328.png

801707652.329.png

801707652.330.png

801707652.332.png

801707652.333.png

801707652.334.png

801707652.335.png

801707652.336.png

801707652.337.png

801707652.338.png

801707652.339.png

801707652.340.png

801707652.341.png

801707652.343.png

801707652.344.png

801707652.345.png

801707652.346.png

801707652.347.png

801707652.348.png

801707652.349.png

801707652.350.png

801707652.351.png

801707652.352.png

801707652.354.png

801707652.355.png

801707652.356.png

801707652.357.png

801707652.358.png

801707652.359.png

801707652.360.png

801707652.361.png

801707652.362.png

801707652.363.png

801707652.365.png

801707652.366.png

801707652.367.png

801707652.368.png

801707652.369.png

801707652.370.png

801707652.371.png

801707652.372.png

801707652.373.png

801707652.374.png

801707652.376.png

801707652.377.png

801707652.378.png

801707652.379.png

801707652.380.png

801707652.381.png

801707652.382.png

801707652.383.png

801707652.384.png

przedstawić ów splot newralgiczny filozofii z teologią, a zarazem jądro całego systemu Leibniza.

Mnie w tej książce zachwyca jeszcze jej kompozycja, rzekłbym, muzyczna, której wewnętrzną

kunsztowność mógłbym porównać do kunsztowności najbardziej wyrafinowanych dzieł Bacha

( Musikalisches Opfer , Die Kunst der Fuge ). Jest ona swego rodzaju arcydziełem prezentacji systemu

wielkiego metafizyka. Powiedziałbym, że ta książka rozświetla mi - wewnętrznie, myślowo - samą

muzykę Bacha, bardziej pomaga zrozumieć jej zasady i system.

2. Skąd się u mnie wziął ów pomysł łączenia Bacha (1685-1750) z Leibnizem (1646-1716)?

W wydanej niegdyś przez PWM książeczce Bach - muzyka i wielkość (1972) tak to uzasadniałem:

System Leibniza skupia w sobie najistotniejsze wątki filozoficznej myśli europejskiej; racjonalizm

godzi się tu z empiryzmem, wiara z doświadczeniem, metafizyka - z logiką i matematyką; duch

filozofii średniowiecza jednoczy się z najnowszymi osiągnięciami nauk przyrodniczych

i matematycznych. Podobnie system Bacha koncentruje w sobie najważniejsze wątki muzycznej

myśli europejskiej, od czasów chorału, poprzez rozwój polifonii, aż do najnowszych zdobyczy

instrumentalnych szkół -włoskiej i francuskiej. Średniowieczna koncepcja muzyki uczonej

spotyka się z nowożytną koncepcją muzyki natchnionej; spekulacja i kombinacja konstrukcyjna

styka się z intuicyjnym doświadczeniem dźwiękowym. (...) U podstaw systemu Leibniza tkwi

pewien kanon metafizyczny (teologiczno-filozoficzny): myśl o wprzód-ustanowionej (przez Boga)

harmonii oraz o najmniejszej jednostce konstytutywnej bytu - monadzie, czyli substancji prostej

odbijającej w sobie złożoność świata. U podstaw systemu Bacha tkwi pewien kanon

polifoniczno-harmoniczny głęboko w tradycji zakorzeniony; jego unaocznieniem najzwięźlejszym

jest ekspozycja fugi z jej trzema komponentami: tematem, odpowiedzią, kontrapunktem. W tej

małej komórce-ziarnie skupia się i odbija cała rozległość złożonej formy muzycznej. Jest w tej

komórce fugi potencjalne napięcie istnienia oraz intensywna dążność do urzeczywistnienia się.

(...) Temat fugi jest niby monada - prosty i zasadniczo niepodzielny; a przecież tkwi już w nim

ruch, współbrzmienie, równoległość linii; on prowokuje odpowiedź, z niego wysnuwa się

kontrapunkt; całe istnienie muzycznej formy jest w nim zawarte. Kanon teologiczno-

metafizyczny Leibniza jest głęboko zakorzeniony w tradycji mądrości filozoficznej. Kanon

polifoniczno-harmoniczny Bacha ma swoje głębokie korzenie w mądrości muzycznej kultury

Zachodu.

Obecnie, dzięki rewelacyjnej prezentacji systemu Leibniza przez Jerzego Perzanowskiego, rzecz

mi się bardziej klaruje i zasadniejsza staje się kluczowa paralela: między koncepcją formy utworu

muzycznego u Bacha a koncepcją bytu u Leibniza. W swojej muzyce Bach osiąga apogeum

świadomości formy - pierwsze w historii muzyki europejskiej. Ta świadomość właśnie przejawia

się i urzeczywistnia w nowożytnej koncepcji dzieła muzycznego. Mówiąc "koncepcja", popełniam

anchronizm - świadomy i uzasadniony, bowiem to właśnie ją wysłyszeć i wyczytać można z samej

muzyki - z jej struktury i konstrukcji, elementów i całości. Z żywej muzyki wynika więc cała

teoretyczna pojęciowość; praktyka kompozytorska znacznie wyprzedziła tu teorię (która

wyartykułowana zostanie dopiero pod koniec XIX wieku, w nauce o formach muzykologii

niemieckiej - Formenlehre ).

Tak tedy z dwóch zwłaszcza dzieł Bacha - Das wohltemperierte Klavier (dwa razy po 24 preludia

i fugi) i Die Kunst der Fuge ( Sztuka fugi ) - skupiających w sobie esencjalnie i substancjalnie całą jego

muzykę, wyeksplikować można nowożytną koncepcję utworu muzycznego. Jest ona fugo-

centryczna. W fudze - dopełnionej preludium - jako technice, sposobie komponowania i jako

formie skupia się cała ówczesna muzyka w aspekcie kreacyjno-substancjalno-esencjalnym.

Fugo-centryczny utwór jest bytem złożonym; wyróżnić w nim można mianowicie: substancję,

czyli strukturę dźwiękowo-interwałową, decydującą o istnieniu utworu, oraz jakości akcydentalne

(tempo, głośność, barwa brzmienia, znaczeniowość, symbolika, ekspresja); a także: materię

(dźwięki, interwały, skale, tonacje), czyli nieokreśloną jeszcze w formie potencjalność, oraz formę

jako aktualizację materii.

Dzieło muzyczne przeznaczone jest do wykonywania, aby sobą wypełniać czas, rozwijać się

w nim. A sam ów proces dźwiękowej konkretyzacji jest jakby każdorazowo powtórzeniem -

odtworzeniem w swoistej ideacji, w skondensowanym skrócie - procesu komponowania.

Utwór wypełnia sobą czas czterema zasadniczymi sposobami:

 Przez proste dodawanie, sumowanie coraz to innych cząstek, odcinków, części - suitowo,

łańcuchowo.

 Przez wariacyjne odmiany tematu.

 Ewolucyjnie - zwłaszcza w preludiach - przez wysnuwanie z czołowego motywu

większych całości sposobem ciągłym.

 Przetworzeniowo - zwłaszcza w fugach - przez ciągłe przekształcanie tematu, na

podłożu zmienności harmonicznej, ruchliwości modulacji.

Utwór muzyczny wypełnia sobą przestrzeń, konkretyzuje własną przestrzenność dźwiękową,

dwoma zasadniczo sposobami: polifonicznie, przez podział i różnicowanie na głosy, linie,

kontrapunkty, oraz harmonicznie, przez scalanie w akordy, współbrzmienia, organizowane

według zasad tonalnego systemu.

Utwór muzyczny ma formę czy po prostu jest formą: jest to jego naczelny atrybut. Formowanie,

czyli ruch formy, dokonuje się przez harmonijne współgranie elementów i jakości, cząstek i części

składowych kompozycji. Forma utworu jest jednością organiczną, co oznacza, iż wewnątrz

utworu wszystko jest ze wszystkim wzajemnie powiązane, elementy i jakości wzajemnie się

warunkują.

Utwór muzyczny, którego koncepcja tak wyraziście rysuje się w twórczości Bacha, odznacza się

następującymi kardynalnymi cechami. Jest wyprofilowany melodycznie, o rytmie wartkim, często

ostrym; kantylenowy (z melodią bogato nieraz zdobioną) i figuracyjny. Jest motywiczny

i tematyczny - rozwija się z motywu i formuje z tematu.

Motyw i temat - rozwinięty, wyrazisty, złożony z motywów - budują architekturę całości, jako jej

główne wsporniki, filary, wiązania. Wysnute z tematu rozmaite figuracje dopełniają

architektonicznej przestrzeni. W przebiegu i rozwoju utworu motyw i temat są wyraźnymi

znakami tożsamości i znamionami zwartości organicznej utworu. Utwór - preludium, fuga -

maksymalnie nasyca się (co dla stylu Bacha znamienne) czołowym motywem i głównym tematem

przypominającym stale o swej obecności: ostinatowo, wariacyjnie, rondowo, w różnych układach

głosów i harmonicznych kompleksach, w ruchliwości modulacji, zróżnicowaniu tonacji. Tym

sposobem muzyka osiąga wysoki stopień substancjalnej gęstości i zwartości strukuralnej,

zwłaszcza w fugach.

Natomiast różnica przejawia się w mnogości i bogactwie różnych motywów, w różnych tematach

fug podwójnych i potrójnych (choć większość jest monotematyczna) i rozmaitości

kontrapunktów; jak też ogólnie w przekształcaniu motywów i tematów, w zmienności

współbrzmień i tonacji. Utwór realizuje się w dialektycznej grze tożsamości i różnicy.

Podobnie między harmoniką i polifonią toczy się gra o panowanie nad formą utworu: przestrzeń

scalana rywalizuje z przestrzenią dzieloną. Te dwa naczelne elementy utworu są równie aktywne:

życie współbrzmień w ich wzajemnych związkach i życie głosów w ich układach i splotach.

A sama harmonika staje się wręcz motorem w dynamiczno-przetworzeniowym rozwijaniu formy.

Pod tym względem najbardziej harmonicznie rozwinięte fugi Bacha w ruchliwości harmonicznej

substancji nie różnią się już zbytnio od późnych sonat Beethovena.

W naszkicowanej wyżej koncepcji utworu muzycznego - wynikającej z żywej praktyki

kompozytorskiej Bacha - wyraźne są analogie do koncepcji bytu, jaką wyczytać można z pism

Leibniza. Utwór muzyczny jawi się tu jako swoisty analogon struktury bytu. Wszak rozróżniliśmy

w nim substancję i akcydensy (wynikające niejako z substancji, przez nią uwarunkowane), materię

i formę, czas i przestrzeń, ruch i zmianę, tożsamość i różnicę, możliwość i aktualizację, ideę

formy i jej urzeczywistnienie; stawanie się, dynamikę wzrostu i wypełniania.

A przede wszystkim może dialektykę: zróżnicowanej wielości poddanej wspólnym zasadom.

3. Czy i o ile zasadna jest więc ta analogia: Bach - Leibniz? Pytanie pozostawiam w zawieszeniu,

odwołując się na koniec tylko do paru znamiennych cytatów z rozprawy Jerzego Perzanowskiego.

Leibniz był jednym z największych mistrzów głębokiego, wnikliwego oraz jednoczącego

myślenia. (...) Źródłem metafizyki Leibniza jest (...) współczesny mu obraz świata jako

wielopłaszczyznowego i dynamicznego kosmosu. Kluczem zaś jest logika. (...) Najważniejszym

chyba z prefilozoficznych przeświadczeń Leibniza jest skrajne przekonanie racjonalistyczne: Nic

nie dzieje się bez powodu. Wyraża się ono w Zasadzie Racji: Nic bez racji - nihil sine ratione .

Drugim podstawowym przeświadczeniem Leibniza jest przejęte od Kartezjusza przekonanie, że

część zasadniczą uniwersum tworzą obiekty złożone, których zrozumienie wymaga uchwycenia

sposobu ich złożenia, czyli porządku (struktury) oraz mechanizmu. Podstawową metodą

naukową stosowalną także w filozofii jest więc analiza, czyli sztuka rozumnego rozkładania, oraz

synteza, czyli sztuka składania.

Trzecim podstawowym przeświadczeniem Leibniza jest to, że uniwersum ontologiczne - to, co

jest - począwszy od swego fundamentu jest wielością. (...)

Żyjemy w świecie rzeczy i zdarzeń. (...) Wokół nas wszystko się zmienia, płynie. To, co żyje,

przemija. Życie jest więc procesem. Wiele obiektów jest rozciągłych. Pośród nich nasze ciała.

Ludzie i istoty im podobne myślą. W nich to, co fizyczne, rozciągłe, wyraźnie splata się z tym, co

psychiczne, myślące. Ciało splata się z duszą. (...)

Rzeczywistość poddaje się opisowi matematycznemu. Miarą rzeczy jest liczba, językiem Natury -

matematyka. (...)

Skutkiem Metafizycznej Zasady Racji Dostatecznej oraz doskonałości Stwórcy jest, że całość

bytu, Byt, tworzy kosmos, czyli rozmaitość najbogatszą i najdoskonalszą, harmonijną i pełną.

Do świata stosuje się więc Zasada Pełni: Świat jest bytem najdoskonalszym z możliwych,

ponieważ każdy byt, a więc także każda część świata i każda osoba, uczestniczy w maksymalizacji

doskonałości świata, realizując - w planie globalnym - maksimum możliwych dlań doskonałości

(...).

Myśli Leibniza nie są rozproszone, lecz ześrodkowane. Tworzą system. Kto wie, czy nie

najśmielej zakrojony system myślowy cywilizacji zachodniej?

BOHDAN POCIEJ, ur. 1933, muzykolog, krytyk muzyczny. Wydał m.in. Klawesyniści francuscy

(1969), Bach - muzyka i wielkość (1972), Idea - dźwięk - forma (1972), Lutosławski a wartość muzyki

(1976), Szkice z późnego romantyzmu (1978), Mahler (1993).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin