Konecki K., 2000, Studia z metodologii badań jakościowych, Teoria ugruntowana. Warszawa: PWN.
ROZ. II
Strategia badań jakościowych - metodologia teorii ugrunowanej.
2. 1. WSTĘP
W rozdziale drugim przedstawione zostaną w skrócie podstawowe założenia jednej z najlepiej opracowanych strategii badań jakościowych a mianowicie metodologii teorii ugruntowanej. Metodologia ta zostanie przedstawiona w odniesieniu do założeń i specyfiki teorii psycho-socjologicznej zwanej symbolicznym interakcjonizmem. Będziemy się starali udowodnić, że metodologia teorii ugruntowanej nie przyjmuje w pełni zewnętrznych ograniczeń metodologicznych pochodzących z paradygmatu normatywnego (Wilson, 1971, por. roz. 1 niniejszej pracy) czy funkcjonalistycznego (G.Burrell, G.Morgan 1979) a jest metodologią swoistą będącą konsekwencją założeń teoretycznych paradygmatu interpretatywnego a ściślej symbolicznego interakcjonizmu. Wątpliwości co do swoistości tej metodologii pojawiły się po opublikowaniu pracy A.Straussa (1987, patrz także Strauss, Corbin, 1990), gdzie używa się wielu pojęć z klasycznej metodologii ilościowej które wg nas, mają zupełnie inne znaczenie ze względu na odmienne zaplecze teoretyczne metodologii teorii ugruntowanej. Badacz używający metodologii teorii ugruntowanej wikła się zatem w sieć pojęć charakterystycznych dla paradygmatu interpretatywnego (por. Roz.1.).
Pod koniec rozdziału przedstawione zostaną także aspekty techniczne użycia metodologii ugruntowanej w odniesieniu do badań jednego z aspektów sytuacji pracy, a mianowicie
"pracy nad ludźmi" (people work). W naszym przypadku chodzi o pracę nad "procesem poszukiwań kandydatów do pracy przez agencje rekrutacyjne "1/
2.2. METODOLOGIA TEORII UGRUNTOWANEJ - opis ogólny
Strategie badań jakościowych stają się coraz bardziej popularne w naukach społecznych. Badacze rozczarowani wynikami uzyskiwanymi z zastosowania metod ilościowych poszukują nowych sposobów obserwacji i analizy rzeczywistości społecznej i organizacyjnej. Jedną z takich metodologii dostarczającej podstaw do systematycznego przeprowadzenia badań jakościowych (ale i ilościowych także) jest metodologia tzw. "teorii ugruntowanej" (the grounded theory) opracowana i opisana przez B.Glasera i A.L.Straussa (1967), B.Glasera (1978), A.L.Straussa (1987), A. L. Straussa i J. Corbin (1990) oraz rozwijana przez innych badaczy, np. B.Turnera (1981,1983,1985), P.Martin, B.Turner (1986). Pojęcie "teorii ugruntowanej" zostało utworzone przez Glasera i Straussa, a cała metodologia była wynikiem przemyśleń i analiz wypływających z badań empirycznych dotyczących pracy instytucji opieki zdrowotnej. Podejście to ma więc swe korzenie w badaniach organizacji i procesów pracy (por. P.Martin, B.Turner 1986, s.144). Badania instytucji psychiatrycznych (A.Strauss, et.al., 1964) oraz organizacji kształcących w zawodach medycznych (H.Becker, et.al., 1961) także dostarczyły podstaw do opracowania tej metodologii. Została ona po raz pierwszy w pełni zastosowana w badaniach dotyczących wzorów zachowań organizacyjnych w czasie pracy w odniesieniu do umierających pacjentów (B.Glaser, A.Strauss, 1964, 1965). Metodologia ta była później używana także w badaniach kultury organizacji (B.Turner, 1971), w badaniach systemu kontroli produkcji (T.Reeves and B.Turner, 1972), w badaniach organizacyjnych przyczyn katastrof (B.Turner, 1978), w badaniach symbolicznego wymiaru organizacji (L.Smircich, 1983), w badaniach dotyczących kształtowania decyzji i działań kierownictwa organizacji handlowych itp. (zob. B.Czarniawska, 1981, s. 10), w badaniach procesów restrukturyzacji i uzdrawiania firm (Pandit, 1996) . W Polsce metodologię tę zastosował również autor tej książki [patrz 1992] w swych badaniach dotyczących "trajektorii nowego pracownika". Metodologię tę stosowano także do analiz trajektorii biograficznych (patrz zbiór artykułów w: ‘Kultura i społeczeństwo’ nr 4, 1995 oraz Zakrzewska - Manterys, 1996).
Niżej będziemy się czasami odnosić do badań nad procesem poszukiwań kandydatów do pracy, które stały się podstawą książki ‘Łowcy Głów. Analiza pracy rekrutacyjnej w agencjach doradztwa personalnego’, szczególnie przy objaśnianiu procedur metodologii teorii ugruntowanej (Konecki, 1998).
Czym jest właściwie metodologia teorii ugruntowanej? Najprościej można powiedzieć, że metodologia ta polega na budowaniu teorii [średniego zasięgu] w oparciu o systematycznie zbierane dane empiryczne (B.Glaser, A.Strauss, 1967, s.1-2; B.Glaser 1978, s. 2). Teoria jest tutaj zatem pochodną analiz danych empirycznych. Propozycje teoretyczne nie są więc budowane metodą logicznie dedukcyjną w oparciu o wcześniej przyjęte aksjomaty bądź założenia jak ma to miejsce, np. w teoriach T.Parsona, czy R.Mertona. Teoria wyłania się tutaj, w trakcie systematycznie prowadzonych badań terenowych, z danych empirycznych, które bezpośrednio odnoszą sie do obserwowanej części rzeczywistości społecznej. Hipotezy, pojęcia i własności pojęć są budowane w trakcie badań empirycznych oraz w trakcie badań są one modyfikowane i weryfikowane. Tak więc budowanie teorii jest ściśle związane z samym długotrwałym procesem badawczym.
Metodologia teorii ugruntowanej była próbą opozycji wobec tradycyjnych, akademickich metod ("z za biurka") budowania teorii. Tak zbudowane teorie np. "systemu społecznego" czy "społecznego działania" są zwykle nieugruntowane w wielu porównywalnych ze sobą obszarach empirycznych. Założenia logiczne wydedukowanych teorii mają zwykle wątpliwe i trudne do operacjonalizacji bądź zrozumienia odniesienia empiryczne. Teoria ugruntowana będąca zwykle "teorią średniego zasięgu" jest łatwa do zoperacjonalizowania, bowiem jej pojęcia wywodzą się z obserwacji i opisu ściśle wyodrębnionego dla badań obszaru empirycznego.
Metodologia teorii ugruntowanej była również opozycją wobec tzw. "teoretycznego kapitalizmu" (B.Glaser, 1978, s.9), który uprawiają niektórzy teoretycy wtłaczając usilnie adeptów nauk społecznych w utarte ścieżki i kanony opisu rzeczywistości społecznej, niszcząc innowacyjność i możliwości "odkrywania" nowych teorii: "Zwolennik metodologii ugruntowanej nie jest teoretycznym niewolnikiem" (j.w.). Zaleca się by wchodząc na swój teren badawczy maksymalnie ograniczył prekonceptualizację swoich zamierzeń badawczych: "Socjolog może rozpocząć badania z częściową ramą złożoną z lokalnych pojęć (np. jak to było w naszych badaniach z pojęciami 'proces poszukiwań kandydatów do pracy’ (por. Konecki 1998; oraz roz. 6. niniejszej pracy). Oczywiście nie zna on ważności tych pojęć dla jego problemu badawczego, problem ten musi się wyłonić. Badacz nie wie czy pojęcia te staną się w jego teorii częścią istotnych (core) kategorii wyjaśniających (B.Glaser, A.Strauss, 1967, s.45). W naszych badaniach jedno z pojęć 'proces poszukiwań' stało się centralnym pojęciem analizy.
Oczywiście, prekonceptualizacja problemowa nie może być całkowicie zlikwidowana, zachęca się tu jedynie badacza, by we wstępnej fazie badań koncentrował się przede wszystkim na szczegółowym opisie cech zebranego materiału empirycznego [np. notatek z obserwacji uczestniczącej, opowieści organizacyjnych, narracji biograficznych, transkrypcji wywiadów swobodnych, opublikowanych raportów badawczych, itp.] zanim sformułuje jakieś teoretyczne twierdzenie (por. P.Martin, B.Turner, 1986, s. 142-143; Schuetze, 1975, 1984). Paradoksalnie zatem "konceptualizacja" przedbadawcza w metodologii ugruntowanej polega na zaleceniu jej maksymalnego ograniczenia by ważne problemy i zjawiska społeczne w danym obszarze nie umknęły badaczowi oraz by stworzone pojęcia miały pełne odniesienia empiryczne. Metodologia ta poprzez swoją elastyczność umożliwia zatem utrzymanie w trakcie badań tzw. ‘kontekstu odkrycia’ (serendipity), tj. dzięki jej procedurom posiadamy zdolność poszukiwania i odkrywania zjawisk, których na początku badań nie szukaliśmy.
Twórcy metodologii teorii ugruntowanej traktują budowanie teorii jako proces, nie jest to więc weryfikacja wcześniej zbudowanych hipotez na podstawie później zebranych danych. Zbieranie danych, budowanie hipotez i ich weryfikacja nie są wyraźnie rozdzielone w czasie, jak ma to miejsce w tradycyjnych badaniach, ale są procedurami, które wzajemnie wielokrotnie się przeplatają w czasie długiego procesu generowania teorii (generation of theory). W badaniach jakościowych badacze często stosują "retorykę weryfikacyjną" (rhetoric of verification) używając języka, który czynił by ich wysiłki porównywalne z tradycją badań ilościowych. Oddzielają oni w czasie trzy wyżej wymienione procedury, a ponadto używają terminologii wyłącznie weryfikacyjnej: "próbna hipoteza", "istnieje tylko kilka przypadków", "sprawdzono to wiele razy", "udowodniono", "przetestowano", "potrzebujemy więcej dowodów w przyszłych badaniach", itp. Słowo ‘więcej’ oznacza tutaj podążanie za ‘regułą większości’, która ma moc obiektywnego udawadniania stawianych tez. Jeśli zatem generowanie teorii jest długotrwałym procesem a nie wyłącznie weryfikacją wcześniej wydedukowanych hipotez, jak sugerują B.Glaser i A.Strauss, to należałoby stworzyć nową "retorykę" opisującą procedury i czynności badawcze podczas generowania teorii. Szczególnie dotyczy to badań jakościowych. Twórcy metodologii teorii ugruntowanej dostarczają zatem badaczom przede wszystkim nowego języka, który ma porządkować i systematyzować oraz pozwolić "kontrolować" przebieg badań jakościowych, których celem jest generowanie jakiejś teorii. Tym nowym językiem jest "retoryka generowania" teorii (rethoric of generation, B.Glaser, A.Strauss, 1967, s. 1-18).
Generowanie teorii a więc sukcesywne budowanie jej w trakcie długotrwałych badań - zazwyczaj terenowych - pozwala najlepiej przygotować teorię do jej przyszłych zastosowań (B.Glaser, A.L.Strauss, 1967, s.3; B.Czarniawska, 1981, s.9). Tak więc teoria ugruntowana powinna umożliwiać przewidywanie, wyjaśnianie i rozumienie zachowań społecznych, których dotyczy. Powinni ją więc rozumieć nie tylko socjologowie ale i "znaczący laicy" (j.w.) będący często bezpośrednimi uczestnikami badanego obszaru społecznego. Jednym z ważniejszych sprawdzianów teorii ugruntowanej jest także rozpoznawanie się osób, będących przedmiotem badania, w samym raporcie badawczym (A.L.Strauss, et.al., 1985, s.X).
Aby wyżej wymienione wymogi zostały spełnione teoria (hipotezy, opis pojęciowy i propozycje teoretyczne) musi "być dostosowana" (fit), musi "pracować" (work), ponadto powinna być istotna dla działalności osób w obszarze badanym (relevant), dająca się modyfikować (modifiable) oraz powinna dać się odnieść do innych obszarów badawczych (np. formalnych) oraz zastosowanych tam metod badawczych (transcending). Pojęcia te należą do "retoryki generowania" teorii.
"Dostosowanie" teorii oznacza, że kategorie teoretyczne odpowiadają bezpośrednio danym zebranym w trakcie badań. Kategorie są z tych danych wypreparowane. Danych empirycznych nie powinno się wymuszać lub wybierać by przystosować je do wcześniej istniejących kategorii.
Teoria "pracuje" kiedy wyjaśnia zachowania lub inne zjawiska objęte badaniem, a także pozwala przewidywać to, co się zdarzy w przyszłości oraz pozwala interpretować to, co się dzieje w obszarze rzeczowym lub empirycznym badań i analiz empirycznych (B.Glaser, 1978, s.4).
"Istotność" teorii dla badanego obszaru wydaje się być nieodłączną cechą teorii ugruntowanej, ponieważ opisywane przez nią problemy i procesy społeczne wyłaniają się z obserwowanej rzeczywistości. Cechy tej zwykle nie posiadają teorie sformułowane metodą logicznie-dedukcyjną a dopiero później zastosowane do określonych obszarów rzeczowych bądź formalnych.
"Modyfikowalność" teorii dotyczy koniecznego czasami przeformułowania teorii jeśli jej generowanie trwało latami i pojawiły się oznaki jej niedopasowania lub nieistotności (j.w., s.5).
Możliwość "odniesienia" teorii do innych obszarów formalnych lub rzeczowych jest istotną cechą teorii ugruntowanej (j.w., s.6). Np. teoria zmiany organizacyjnej może być odniesiona bądź przeniesiona na grunt teorii rozwoju systemów organizacyjnych, bądź teoria temporalnych aspektów pracy konsultantów rekrutacji może zostać odniesiona do ogólnej teorii temporalnych aspektów pracy (por. Konecki 1998, roz. 12).
Teoria składa się z trzech głównych elementów:
1. kategorii,
2. własności kategorii,
3. hipotez.
Kategorie (i ich własności) powstają w trakcie procesu różnicowania elementów obserwowanej rzeczywistości bądź zjawisk według jakiegoś kryterium (dimensionalizing). Różnicowanie wg kryterium jest podstawową operacją, podczas której czyni się rozróżnienia (distinctions). Wytworami tych rozróżnień są wymiary zjawisk (dimensions, A.Strauss, 1987, s. 14-16). Kategorię ‘czas trwania procesu poszukiwań’ można ‘zróżnicować wg kryterium’ stopnia trudności poszukiwań i/lub efektywności poszukiwań. Poszukiwania mogą być zatem ‘trudne’ i ‘łatwe’, ‘efektywne’ czyli kończące się sukcesem w postaci zatrudnieniem kandydata lub ‘nieefektywne’ czyli kończące się porażką w postaci niezatrudnienia kandydata przez klienta. Są to zatem wymiary powyższej katetgorii. Różnicowanie według kryterium trudności lub efektywności pozwala nam postawić pewne pytania i odnaleźć warunki, które wpływają z kolei na czas trwania poszukiwań kandydatów do pracy lub efektywność poszukiwań (patrz dalej roz. 6).
Natomiast własność (kategorii) jest to najbardziej konkretna cecha (idei, rzeczy, osoby, zdarzenia, czynności, relacji), która może być skonceptualizowana i jednocześnie pozwalać na pewną dozę specyficzności wymaganej przez analityka dla celów jego badania. Np. własnością ogólnej kategorii ‘temporalność procesu poszukiwań’ są perspektywy czasowe uaktywniane przez rekrutantów w trakcie pracy (perspektywa linearna, perspektywa ‘koncentrycznego porządkowania’, patrz Załącznik 1).
W trakcie generowania kategorii badacz odkrywa powiązania pomiędzy kategoriami, tj. hipotezy. Podczas pracy terenowej powiązania te są często obserwowane in vivo, tj. badacz dokładnie widzi je jak zachodzą (j.w., s. 39-40). Hipotezy te mają raczej charakter tez, dla których ustalono tylko warunki ich występowania niż przetestowanych twierdzeń, chociaż są one weryfikowane w trakcie badań i generowania teorii (j.w.). Oto przykład hipotez z naszych badań: ‘Warunki procesu poszukiwań (wewnętrzne warunki pracy, warunki organizacyjne, interakcyjne, rynkowe i kulturowe) wpływają pozytywnie lub negatywnie na stopień trudności procesu.’ ... ‘Czas trwania procesu poszukiwań kandydatów do pracy jest konsekwencją stopnia trudności samego procesu pracy. ’ (por. dalej roz. 6). Hipoteza powinna być tutaj rozumiana jako twierdzenie bądź teza (proposition) wskazujące na relacje pomiędzy pojęciami. Hipoteza w tradycyjnym sensie wymaga pomiaru siły związku pomiędzy zmiennymi, które mogą być skonceptualizowane. W metodologii teorii ugruntowanej nie chodzi o pomiar, a o ugruntowane empirycznie wskazanie na istnienie relacji pomiędzy pojęciami.
Weryfikacja odbywa się tu poprzez porównywanie warunków, przy których hipoteza (teza) funkcjonuje w różnych grupach społecznych i/lub kontekstach. Hipoteza jest więc wstępną (provisional) odpowiedzią na pytanie dotyczące jakiegoś związku pomiędzy pojęciami w danych warunkach (A.Strauss, 1987, s.21). Oto przykład tego typu hipotezy: "praca nad zaufaniem wpływa na czas poszukiwań kandydatów do pracy " (patrz Konecki 1998) [1]/. Weryfikacja hipotezy odbywa się poprzez sprawdzanie tego typu relacji w różnorodnych warunkach, np. kulturowych (np. w USA i Japonii), organizacyjnych (postawy menedżmentu do działań firm headhuntingowych). Dopiero sprawdzenie tych wszystkich warunków występowania hipotezy pozwala ją sformułować bowiem jest ona w pełni ugruntowana.
2.2.1. Teoretyczne pobieranie próbek
Badania przeprowadzone metodą teorii ugruntowanej nie wymagają statystycznego pobierania próbek, bowiem celem tej metody jest nie tylko weryfikacja hipotez. Weryfikacja jest tu tylko jednym z elementów długotrwałego procesu generowania teorii. "Teoretyczne pobieranie próbek (theoretical sampling) jest procesem zbierania danych w celu generowania teorii, po czym analityk zbiera, koduje i analizuje swoje dane i decyduje jakie dane zbierać następnie i gdzie je znaleźć by opracowywać teorię w miarę jak się ona wyłania. Proces zbierania danych jest kontrolowany przez wyłaniającą się teorię, czy to rzeczową czy formalną" (B.Glaser, A.Strauss, 1967, s.45).
W trakcie teoretycznego pobierania próbek wyłaniająca się teoria jest wskazówką co do tego jakie grupy porównawcze, konteksty interakcyjne "pobierać" i jak dużo ich potrzeba dobrać. Generalną procedurą w teoretycznym pobieraniu próbek jest metoda permanentnej analizy porównawczej (constant comparative method; por. dalej roz. 3 gdzie metoda ta zostanie szerzej omówiona).
Metoda ta polega na:
1. Porównaniu ze sobą różnych przypadków, zdarzeń, zjawisk, zachowań, w celu ustalenia tego, co je wiąże ze sobą i określenia tego co jest wspólne w różnych, zmiennych warunkach występowania badanych zjawisk.
2. Analityk porównuje tutaj także pojęcia z innymi jeszcze empirycznymi przypadkami generując nowe teoretyczne własności danego pojęcia oraz nowe hipotezy.
3. Analityk jednocześnie porównuje ze sobą pojęcia by dopasować je do zbioru zebranych wskaźników. Badacz integruje także pojęcia w hipotezy, które stają się później jego teorią (B.Glaser, 1978, s. 49-50; patrz także dalej roz. 3 paragraf 3).
2.2.2. Teoretyczne nasycenie
O tym, kiedy należy zatrzymać się w procesie teoretycznego pobierania grup porównawczych decyduje tzw. teoretyczne nasycenie (theoretical saturation). "Nasycenie oznacza, że nie ma już żadnych dodatkowych danych i socjolog może już opracowywać własności kategorii. Staje się on empirycznie przekonany, że kategoria jest nasycona, ponieważ widzi on ciągłe pojawienie się podobnych przykładów" (B.Glaser, A.L.Strauss, 1967, s.61). Teoretyczne nasycenie odbywa się więc poprzez formułowanie własności kategorii (patrz dalej paragraf 4 Tab.II). Własności te można skompletować tylko wtedy, gdy pobierzemy różnorodne grupy porównawcze, umożliwiające wykrycie różnorodnych warunków funkcjonowania kategorii.
Metodologia teorii ugruntowanej nie ogranicza się do zbierania jednego rodzaju danych. Analityk może skorzystać z różnego rodzaju materiałów, np. danych z obserwacji, wywiadów, dokumentów, opublikowanych ‘analiz przypadku’, itp., nie wyłączając danych statystycznych. Różne rodzaje danych pozwalają analitykowi na osiągnięcia różnych punktów widzenia, które pozwalają lepiej zrozumieć i opracować kategorie oraz ich własności (Można tę procedurę zaliczyć do tzw. triangulacji a szczególnie dwóch jej rodzajów, triangulacji metodologicznej oraz triangulacji danych, patrz dalej roz. 4).
Zaprezentowane wyżej w skrócie założenia i procedury metodologii badań jakościowych zwanej teorią ugruntowaną mogą być podstawą, a także strategią dla systematycznego prowadzenia badań empirycznych, głównie jakościowych. Metodologia ta ukazuje, że badania jakościowe nie są impresjonistyczną, swobodną twórczością literacko uzdolnionego badacza a są żmudną, systematyczną, kontrolowaną i "obiektywną" (w nie mniejszym stopniu od procedur ilościowych) metodologią badawczą. W metodologii tej nie ukrywa się tego, że badanie społeczne jest interakcją pomiędzy badaczem a światem społecznym. Teoria ugruntowana pozwala uczynić jawnym proces wzajemnych wpływów rzeczywistości i analityka, oraz kontrolować, na ile jest to możliwe, proces poznawczy badacza i jego wpływ na generowaną teorię (por. B.Turner, 1981, s. 227-239) oraz jako, że jest on częścią procesu można poddać analizie epistemologicznej jego w nim rolę (por. roz. 4.2).
2.3. "Związek" założeń teoretycznych symbolicznego interakcjonizmu z metodologią "odkrywania teorii ugruntowanej"
2.3.1. Teoria ugruntowana naturalistyczno - humanistyczną orientacją w badaniach terenowych.
Metodologiczne podręczniki teorii ugruntowanej zostały napisane przez badaczy, którzy mają za sobą głównie trening w teorii symbolicznego interakcjonizmu (B.Glaser, A.L.Strauss, 1967; L.Schatzman, A.L.Strauss, 1973 [2]/; B.Glaser, 1978; A.L.Strauss, 1987; A.L. Strauss, J. Corbin, 1990). Chociaż należy zaznaczyć, że B.Glaser studiował u P.Lazarsfelda w Columbia University i wiele elementów i pojęć z metodologii ilościowej zostało zaadoptowanych do metodologii teorii ugruntowanej. Zostały one jednak znacznie zmodyfikowane i często poza nazwą niewiele je łączy z pojęciami właściwymi dla retoryki weryfikacyjnej (np. pojęcie kodowania).
Prace B.Glasera i A.L.Straussa pisane są w duchu jednej z orientacji symbolicznego interakcjonizmu zwanej Szkołą Chicago [3] (por. Z.Bokszański, 1986; A. Piotrowski, 1985; zob. także Hałas, 1987; Szacki, 1981: 813 - 815, 578 - 649; Ziółkowski, 1981). L.Schatzman jest współautorem jednej z prac interakcjonistycznych z dziedziny socjologii organizacji i zawodów, pracy pt. "Psychiatric Ideologies and Institutions" (A.L.Strauss, L.Schatzman, R.Bucher, D.Ehrlich, M.Sabshin, 1964). Praca A.L.Straussa "Mirrors and Masks" (1969) jest jedną z ważniejszych prac symbolicznego interakcjonizmu ze Szkoły Chicago (zob. Z.Bokszański, 1986). Już choćby wyszczególnienie zaplecza teoretycznego twórców metodologii teorii ugruntowanej pozwala przypuszczać, że metodologia ta ma pewien ogólny związek z założeniami teoretycznymi symbolicznego interakcjonizmu. Powyższą szkołę symbolicznego interakcjonizmu z pewnością można umieścić w ramach paradygmatu interpretatywnego.
Sądzi się, że metodologia teorii ugruntowanej jest "naturalistyczną" metodą badań zachowań ludzkich. Przymiotnik "naturalistyczny" ma tu jednak swoiste znaczenie. Bierze się ono stąd, że generalnie używa się głównie metod właściwych dla badań terenowych, tj. głównie bezpośredniej obserwacji (por. H.Blumer, 1954, s.10). Strategie i działania badaczy zorientowanych "naturalistycznie" w socjologii i antropologii podobne są do strategii i działań badawczych ‘naturalistycznie’ (terenowo) zorientowanych uczonych w dziedzinie zoologii, archeologii, geologii, gdzie badania terenowe odgrywają niebagatelną rolę (L.Schatzman, A.L.Strauss, 1973, s. 13-14). Jednak "naturalistyczny badacz" używający metodologii ugruntowanej nie jest naturalistą, który widzi i analizuje świat społeczny w identyczny sposób jak badacze naturalistyczni w naukach przyrodniczych. Badacz "odkrywający teorię ugruntowaną", z dwóch dominujących sposobów widzenia rzeczywistości społecznej: mechanistycznego i humanistycznego, wybiera humanistyczny (por. j.w., s.4). Przy pomocy mechanistycznej wizji rzeczywistości społecznej można wyjaśnić tylko istnienie społecznych form niezależnie od definicji sytuacji. Humanistyczna, mówiąc inaczej interpretatywna, perspektywa natomiast koncentruje się głównie na kształtowanych symbolicznie ludzkich procesach poznawczych i widzi w tych procesach klucz do wyjaśnienia i rozumienia ludzkiej rzeczywistości. "Naturalistyczny" badacz z humanistyczną orientacją teoretyczną przypisuje zwykle rzeczywistości następujące cechy:
1. Człowiek może przyjąć jakąś perspektywę, postawę wobec siebie i działać wobec siebie.
2. W różnych sytuacjach może on jednocześnie posiadać wiele różnych perspektyw, postaw wobec siebie, jak również wobec innych rzeczy i zdarzeń, nawet wydawałoby się sprzecznych ze sobą. W nowych sytuacjach człowiek tworzy ciągle nowe perspektywy.
3. Jednostkowe perspektywy mają społeczne pochodzenie i wywodzą się z definicji nieskończenie wielu społecznych procesów, sytuacji, w których jednostka może się znaleźć. Jednostka może również identyfikować się z tymi definicjami sytuacji.
4. Człowiek przedstawia swoje perspektywy i definicje, które stają się warunkami jego działań. Dlatego też "siły", które powodują działaniami człowieka, są w rzeczywistości jego wytworami (j.w., s.5).
Wszystkie powyższe cechy rzeczywistości odpowiadają założeniom "teorii" symbolicznego interakcjonizmu (a szczególnie Szkoły Chicago). Cecha pierwsza odpowiada ogólnemu twierdzeniu symbolicznego interakcjonizmu, że jednostka definiuje siebie, jak również przedmioty, działania i ich cechy (A.M.Rose, 1962, s.11; por. także Herman, Reynolds, 1994: 1-2). Pozostałe w/w przez Schatzmana i Straussa własności podejścia humanistycznego są pochodną pierwszego założenia. Cecha druga i czwarta zwraca uwagę na aspekt kreatywności działań jednostki ludzkiej i odniesienia sytuacyjne. Zwraca na to uwagę sam prekursor symbolicznego interakcjonizmu G.H.Mead (1975, s. 299-300 i inne), gdy mówi o przekształcaniu świata przez jednostkę oraz H.Becker jeden z bardziej znanych symbolicznych interakcjonistów (1977, s.282), gdy mówi o problematyce tzw. "sytuacyjnego przystosowania" tj. o innowacyjnej działalności grupowej właściwej dla definiowania nowych sytuacji.
Trzecia cecha podejścia humanistycznego zwraca nam uwagę na to, że perspektywy poznawcze jednostki mają pochodzenie społeczne i wywodzą się pośrednio z otoczenia społecznego. Otoczenie to ma charakter "symboliczny" a symbol jest tutaj definiowany jako ‘bodziec’, który posiada określone znaczenie i wartość dla ludzi.
Znaczenia i wartości natomiast są pochodną procesu socjalizacji. Reakcja człowieka na symbol następuje raczej poprzez nadanie mu znaczenia i wartości, niż poprzez fizyczną stymulację (A.Rose, 1962, s.5, por. także Herman, Reynolds, 1994: 1-2). Wartości i znaczenia uaktywniane w interakcjach są własnością kultury społeczeństwa i jednostka nabywa je w procesie socjalizacji (j.w., s. 13 oraz A.Lindesmith et.al., 1975, s. 297-519).
Związek wymienionych przez L. Schatzmana i A.L.Straussa cech rzeczywistości społecznej (uwzględniany przez badacza terenowego) z założeniami symbolicznego interakcjonizmu wydaje się być silny (por. także A.Strauss, 1987, s. 5-6, A. Strauss, 1993). By badać tak ujmowaną rzeczywistość należałoby znaleźć się jak najbliżej ludzi, żeby zrozumieć ich definicje sytuacji i działania. Obserwacji należy więc dokonywać w naturalnym otoczeniu ludzi, tj. tam, gdzie żyją i pracują. Jeśli człowiek wytwarza warunki dla swego działania można przypuszczać, że działa on w swym własnym świecie, tj. w jakimś konkretnym, własnym miejs...
betina641