Niwińsk 1984 - Mity i symbole religijne starożytnego Egiptu.pdf - Starożytny Egipt - fuso85

Andrzej Niwiński

.RELIGIJNE

STAROŻYT EGO

EGIPTTT 1994, -02-

, 19,~-()3,f',

'\ 1

,.' l 3

-" 1999 .Zł

- - 1

,../~:i:· f ! 2U~3-02- t 2f

./:.;. !!•. ~? ' ~.'

.•. ~.

J -IJ~;J-

ffF: 2 05 -n-

l r,.,:

2 r r-

:::'

~- - J -

m .0 10

21 11 20U9

J s KRY

• W A R S Z A W A •• 1984

MITY I SY

t::: .

•••

o ~I

Opracowanie graficzfil!

Jerzy Malarski

Redaktor

Bogdan Kupis

Redaktor techniczny

Anna Kwaśniewska

Korektor

Agata Bołdok

r j l J a li l' 15 ()

Ą4Ą44

Z~~\J2,

MLt

ISBN 83-207-0434-0

Illustration © Copyright by Andrzej Niwińsk}, Warszawa 1984,

'Waldemar Jerke, Warszawa 1984

Printed in Poland

Państwowe Wydawnictwo "Iskry", Warszawa 1984 r.

Wydanie I. Nakład 19750+250 egz.

Ark. wyd. 19,6. Ark. druk. 21,5+1,5 ark. wkładek.

Papier offset. mat. kI. V, 71 g, 82X104.

Druk tekstu i oprawa: Łódzka Drukarnia Dziełowa,

Łódź, ul. Rewolucji 1905 r. nr 45.

Druk wkładek: Łódzkie Zakłady Graficzne.

Łódź, ul. PKWN 18

Zam. nr 1001/1100/82. M-27

Cena zl 280.~

lU Budzie SląsJdeJ

Bj&~ot ka Publiczna 2~~/:tgo

] oz dział II

NA POCZĄTKU BYŁ CHAOS ...

STAROEGIPSKIE KONCEPCJE

OSMOGONICZNE

"Na początku był chaos ..." - takim zdaniem może się

zaczynać właściwie każda koncepcja powstania świata,

z jakiegokolwiek okresu i jakiejkolwiek kultury się wy-

wodzi. We wszystkich okresach historii i we wszystkich

ywilizacjach punktem wyjścia do rozważań religijnych,

filozoficznych rozważań nad człowiekiem i jego miejscem

w świecie były obserwacje natury: budowy świata postrze-

galnego zmysłami, zjawisk i praw nim rządzących. Skoro

ton obserwowany świat jawił się jako uporządkowany ob-

szar kosmosu ze swym następstwem dnia i nocy, cyklem

wegetacyjnym przyrody i niezliczonymi cechami prawidło-

wości, wśród których obserwator czuł się bezpiecznie,

wszystko, co poprzedzało moment stworzenia, jako niezna-

ne było uważane za negatywowego porządku, czyli chaos.

Zatem przed powstaniem świata nie było ziemi ani nieba,

fi przynajmniej nie były one oddzielone od siebie. Skoro

nie było ziemi - nie było gór ani rzek, ani roślin, zwie-

rząt ani niczego, co na ziemi dostrzec można-w świecie

uporządkowanym. Ponieważ nie było nieba, nie było

gwiazd, Księżyca ani Słońca, a co za tym idzie - nie było

też światła. Skoro nie było istot żyjących, żadne odgłosy

nie mąciły kosmicznej ciszy. Z powodu zupełnej ciemności

ów chaotyczny przedświat był niewidzialny. Nie posiadał

t ż żadnych granic, a więc był nieskończony, a także

wieczny.

Jednocząc w sobie wszystkie negatywne cechy - niewi-

dzialność, nieskończoność, nieokreśloność - posiadał jed-

nak egipski chaos jedyną cechę uchwytną dla wyobraźni:

konsystencję płynną, skąd zrodziło się często spotykane

() reślenie praocean. Ma ono jedną wadę; kojarzy się ze

zbiornikiem wodnym, który ma swoją powierzchnię. Nie-

które Kosmogoniczne koncepcje eglpskle wydają się na-

wet zgodne z taką wizją, skoro jest w nich mowa na przy-

kład o lotosie czy prapagórku wynurzającym się z Nu, jak

swój chaos nil zvwali starożytni Egipcjanie. Jednocześnie

wierzono powszechnie - i to niezależnie od takiego czy

innego lokalnego systemu kosmogonicznego - że stworzo-

ny swiat nie zastąpił bynajmniej Nu, ale jest nim otoczo-

ny. W tym miejscu, stosując współczesną logikę (którą

się posługujemy zbyt rygorystycznie, gdy chodzi o inter-

pretację starożytnych mitów), moglibyśmy wyobrazić sobie

nasz świat jako rodzaj pęcherza powietrznego wewnątrz

niezmierzonego przestworu wodnego. Trzeba jednak wy-

raźnie podkreślić, że z punktu widzenia symboliki kosmo-

gonicznej takie rozważania nad zagadnieniem, czy praocean

miał, czy nie miał powierzchni, nie mają sensu. Przyj-

mijmy więe za egipskimi teologami następujący punkt

wyjścia do dalszych rozmyślań: na początku był Nu

(w wersji koptyjskiej i greckiej Nun) - nie ograniczony,

wieczny, nieokreślony bezkres wodny, w którym panowała

ciemność i cisza.

Nu zawierał w sobie zalążki wszystkich elementów, z ja-

kich miał powstać i składać się świat, łącznie z jego przy-

szłymi granicami przestrzennymi: tak zwanym górnym

i dolnym niebem. Była to zatem jakby odwieczna prama-

teria, zawierająca potencjalną energię twórczą, lub - uży-

wając innych określeń - immanentnego ducha, demiurga,

czy Wielkiego Boga, który przed przystąpieniem do aktu

kreacji musiał wpierw uzyskać świadomość samego siebie.

Oczywiście w każdym lokalnym systemie kosmogonicznym

owego demiurga utożsamiano z głównym bóstwem tego

ośrodka, w którym system ten powstał; na przykład

w Memfis będzie to Ptah, w Heliopolis Atum, w Tebach

Amon itd. Wspólnym mianownikiem dla wszystkich kos-

mogonii był jedynie praocean - Nu.

W przedstawieniach ikonograficznych był on ukazywany

jako mężczyzna w dwojaki sposób. Czasem wynurzony do

połowy ciała z wody oburącz unosi łódź lub dysk słonecz-

ny (rys. 1). Czasem siedzi na własnych nogach, z obwisły-

mi piersiami i brzuchem (co miało oznaczać zarówno po-

deszły wiek, jak i obfitość), z ciałem 'pokrytym falistymi

liniami symbolizującymi wodę i trzyma w ręku gałąź pal-

mową pokrytą wieloma nacięciami (fot. 1 i fot. 2). Podob-

na gałąź niekiedy zdobi jego głowę. Skoro analogiczny

Rys. 1. Wschód Słońca przedstawiony w trzech mitologiczny:ch

aspektach. Końcowa scena Księgi bram,.

znak: gałąź palmowa, ale zaznaczona pojedynczym nacię-

ciem, oznaczała pewien zamknięty okres, na przykład rok,

zwielokrotnienie tego oznaczenia w wypadku Nu słu-

żyło podkreśleniu, że chodzi tu o praktycznie nieograni-

czony wiek istnienia praoceanu: wieczność, czyli "miliony

lat". Dlatego niekiedy tę personifikację nieograniczonego

trwania Nu nazywa się Bóstwem Milionów Lat (Hah).

Często wizerunkowi Hah towarzyszy inna postać stojącego

mężczyzny, również z obwisłymi piersiami i brzuchem,

który rozłożonymi rękami proteguje małe prostokąty wy-

pełnione znakami wody (fot. 2). Postać ta to inna forma

Nu - Hapi, symbol Nilu, o którym sądzono, że wypływa-

jąc z podziemnych jaskiń, również stanowi fragment pra-

oceanu.

Wylew Nilu, powtarzający się każdego roku z dużą re-

gularnością, który zalewał pola uprawne zatapiając więk-

szą część doliny na prawie cztery miesiące, kojarzył

się w sposób naturalny z praoceanem i był jednym z głów-

nych źródeł inspiracji dla egipskiej myśli teologicznej. Nie

można wprost przecenić znaczenia wylewu Nilu dla roz-

woju cywilizacji starożytnego Egiptu. Całe życie kraju nad

Nilem było uzależnione od tego wydarzenia, był to bowiem

jakby wielki kosmiczny zegar regulujący czas w obrębie

egipskiego roku. Pierwszy dzień pory wylewu był zarazem

dniem Nowego Roku, a zatem rok egipski zaczynał się

jakby od powrotu kraju do pierwotnego stanu - Nu.

Trzeba przy tym zaznaczyć, że dla Egipcjan kraj oznaczał

zarazem świat, zwłaszcza w okresach poprzedzających

wielkie podboje i tworzenie imperium w Azji. Na takie

stanowisko niewątpliwie decydujący wpływ miała geogra-

fia Egiptu. Wąska dolina Nilu, po którego obu stronach

zielenią się symetrycznie rozłożone pasy pól uprawnych,

jest otoczona nieporównywalnie rozleglejszą pustynią, któ-

ra izolowała zawsze Egipt od krajów ościennych. Ponadto

krajobraz wzdłuż całej doliny, a więc na długości ponad

1000 km, właściwie nie ulega zmianie. Wszędzie mieszkań-

cy Górnego Egiptu mogli obserwować ten sam nie zmienny

obraz rzeki i pól, zamknięty na horyzoncie pasem gebla,

czyli skalistej krawędzi doliny, będącej zarazem granicą

pustyni. Równie jednostajnie musiał się przedstawiać kraj-

,obraz równinnej Delty.

Starożytnym mieszkańcom Egiptu trudno było wyobrazić

sobie inną rzeczywistość geograficzną, mną przyrodę niż

Ich rodzima. Kiedy już nawet zetknęli się z krainą o od-

miennej szacie natury i odmiennym klimacie, opisywali ją

k tegoriami przyrody Egiptu, współczując przy tym cudzo-

ziemcom takich "anomalii" w ich ojczyźnie. Jeśli Nil pły-

n ł ku północy, oznaczało to, iż na przykład płynący

w przeciwnym kierunku Eufrat musi płynąć "pod prąd".

'koro w Egipcie w zasadzie nie było deszczu,' a Nil był

jedynym źródłem ożywczej wilgoci, każdy deszcz napotka-

ny w odległym kraju był świadectwem, iż w kraju tym

też istnieje jakiś Nil, który płynie w niebie. Słowem -

Egipt był całym światem, a wszystko, co znajdowało się

dalej, należało do sfery nieuporządkowanego chaosu. Świat

powstał niegdyś poprzez wynurzenie się z praoceanu, ale

praocean nie zniknął w momencie stworzenia, tylko został

odsunięty i otacza świat ze wszystkich stron. Co więcej,

nieustannie zagraża mu ponownym wchłonięciem i chwila

taka kiedyś, w nieokreślonej przyszłości nadejdzie, jak

stwierdzał wyraźnie fragment jednego z tak zwanych roz-

działów Księgi umarłych. Dlatego też Egipcjanie przywią-

zywali tak dużą wagę do obserwacji natury,' wypatrując

w niej wszelkich przejawów bądź to powracającego chaosu,

bądź też ponownego stworzenia świata.

Prsejawów takich było zaś bardzo wiele. Wspomniany

wylew Nilu i związany z nim początek roku kalendarzo-

wego był najbardziej sugestywnym przypomnieniem zanu-

rzenia się w Nu w skali rocznej. W skali miesięcznej było

nim zupełne "zniknięcie" księżyca; egipski miesiąc lunar-

ny zaczynał się właśnie w pierwszym dniu nowiu. Jeszcze

bardziej wymownym powrotem do chaosu był codzienny

zachód słońca, zwłaszcza że w Egipcie chmury należą do

rzadkości. Ciemność nocy kojarzyła się z mrokiem praocea-

.nu, tak jak każdy świt był z kolei ponownym stworzeniem

świata. W sferze doznań ludzkich przypuszczalnie podob-

nym skojarzeniom podlegało zaśnięcie i moment przebu-

dzenia. Śmierć oddziaływała na wyobraźnię w jeszcze sil-

niejszy sposób.

Natura dawała każdego ranka, miesiąca, roku dowody na

to, iż akt stworzenia powtarzał się nieustannie. Dlatego

w języku egipskim brak w ogóle określenia "stworzenie

świata". Ow doniosły moment, o którym mówią kosmogo-

nie poszczególnych ośrodków, był określany terminem

"pierwszy raz". Od czasu kiedy świat po raz pierwszy wy-

lenił się z Nu, powtarzało się to bezustannie. Każdego ro-

Niwińsk 1984 - Mity i symbole religijne starożytnego Egiptu.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: