Postkolonializm_i_neokolonializm. Problemy definicyjne.pdf

WORKING PAPERS Series

Postkolonializm i neokolonializm.

Problemy definicyjne

Andrzej Polus

Streszczenie

W dyskusjach poświęconych kondycji państw afrykańskich i możliwych kierunków ich rozwoju ważną rolę odgrywają

pojęcia postkolonializmu i neokolonializmu. Na gruncie polskim obydwa wymienione powyżej terminy są często

stosowane zamiennie. Celem poniższego tekstu jest rozważenie różnych kontekstów w których używa się dwóch

wymienionych w tytule zwrotów i krytyczna analiza obydwu pojęć. Pierwsza część artykułu poświęcona została

genezie, sposobowi konceptualizacji pojęcia postkolonializmu i kontrowersjom związanym z tym terminem. Część

druga traktuje o neokolonializmie. Na końcu zamieszczone zostały wnioski.

WORKING PAPERS Series

Postkolonializm i neokolonializm.

Problemy definicyjne

Andrzej Polus

andrzej.polus@uni.wroc.pl

Polskie

Centum

Studiów

Afrykanistycznych

PCSA jest pierwszym w Polsce i jednym z pierwszych w Europie Środkowo-Wschodniej

niezależnym, pozarządowym ośrodkiem badawczym zajmującym się najważniejszymi

współczesnymi problemami Afryki. Głównym celem Centrum jest prowadzenie badań

naukowych oraz tworzenie analiz dotyczących Afryki, głównie w obszarze ekonomii, nauk

politycznych i stosunków międzynarodowych. Poprzez swoje działania PCSA pragnie

przyczynić się do rewitalizacji i pogłębienia stosunków gospodarczych i politycznych

pomiędzy Europą Centralną i Afryką.

Polish

Centre for

African Studies

The PCSA is the first independent, non-governmental research institute in Poland and

Central Europe devoted exclusively to the study of contemporary Africa. The main goal of

the Centre is to carry out rigorous academic research and produce relevant policy analysis

with regards to Africa, mostly in the fields of Economics, International Relations and

Political Science. In producing such analysis, the PCSA aims to contribute to the

revitalisation and deepening of economic and political relations between Central Europe

and Africa.

Poglądy i opinie zawarte są wyłącznie poglądami i opiniami autorów i nie powinny być utożsamiane

ze stanowiskiem władz czy członków Polskiego Centrum Studiów Afrykanistycznych.

www.pcsa.org.pl

The views expressed in PCSA Working Papers are those of the authors and should not be attributed

to the board of directors or funders of the Polish Centre for African Studies.

WORKING PAPERS Series

Rok 1960 przeszedł do historii jako „rok Afryki”. 17 terytoriów położonych na tym kontynencie uzyskało wówczas

podmiotowość prawno-międzynarodową 1 . Ideą która była katalizatorem procesów dekolonizacji, swoistym Zeitgeist

lat 50. i 60. XX wieku było samostanowienie ludów i narodów, które znalazło polityczne ucieleśnienie w haśle

Kwame Nkrumaha – „Niepodległość Teraz!”. Pół wieku od szczytowego momentu dekolonizacji, w obszarze

badawczym stosunków międzynarodowych, odżyła debata na temat uzależnień państw afrykańskich powstałych w

wyniku tego procesu (dekolonizacji/de-imperializacji) od byłych metropolii kolonialnych i wpływu, jaki okres

postkolonialny i polityka zagraniczna państw rozwiniętych wywarły na obecną sytuację społeczno-polityczno-

gospodarczą Afryki Subsaharyjskiej. W toczącym się od lat 80. XX wieku dyskursie dominują dwa pojęcia:

postkolonializm i neokolonializm. Celem poniższego tekstu jest rozważenie różnych kontekstów w których używa

się dwóch wymienionych w tytule zwrotów i krytyczna analiza obydwu pojęć.

Postkolonializm

Jeżeli założymy, iż podejścia do analiz rzeczywistości społecznej można określać w kategoriach „mody”, to

postkolonializm określony być powinien jako jedna z najbardziej pojemnych, atrakcyjnych i modnych wytycznych

epistemologicznych na gruncie nauk społecznych. Sytuacja ta wynika z możliwości wielowymiarowego i opartego na

podejściu multidysplinarnym przeprowadzaniu analiz i syntez, które postulowane jest przez zwolenników

postkolonializmu. Równocześnie studia postkolonialne spotykają się również z krytyką, której ostrze wymierzone

jest w brak spójności tego podejścia. Należy w tym miejscu podkreślić, iż pomimo że postkolonialzm posiada na

wielu uniwersytetach status dyscypliny akademickiej, to poprzez brak wewnętrznej spójności podejście to

definiowane powinno być raczej jako wytyczna epistemologiczna nie implikująca określonego projektu

metodologicznego.

Sam termin „postkolonializm” budzi wiele kontrowersji 2 , a główny zarzut wobec jego użyteczności na gruncie nauk

społecznych jest podobny do krytyki całego nurtu postmodernistycznego i dotyczy kładzenia nacisku na fakt, że

określa on jedynie, iż coś dzieje się po jakimś jasno określonym okresie historycznym, nie mówiąc nam

równocześnie nic na temat cech przedmiotu i podmiotów naszych badań. Innymi słowy zwrot postkolonializm nie

niesie ze sobą nic poza stwierdzeniem, iż przestrzeń, w której operujemy „znajduje się” po doświadczeniu epoki

kolonialnej. Źródłem polemiki może być również użycie zwrotu kolonializm w nazwie podejścia. Wszak mianem

kolonializmu określana jest również działalność osadniczą na tereny niezamieszkałe, po drugie kolonializm może

się odnosić do osadnictwa wewnątrzpaństwowego. Postkolonializm zaś koncentruje się na wieloaspektowej kondycji

zarówno społeczeństw jak i jednostek, która jest efektem znalezienia się mieszkańców danego terytorium pod

dominacją siły zewnętrznej. Kolonializm zdefiniować można jako formę organizacji przestrzeni fizycznej, z którą

niekoniecznie musi się wiązać kontakt z ludnością zamieszkującą daną przestrzeń (ludności tej nie ma, bądź nie

dochodzi do kontaktów). Wydaje się, iż właściwszym określeniem obszaru badawczego „studiów postkolonialnych”

jest postimperializm , gdyż imperializm to proces którego celem jest organizacja wielowymiarowych przestrzeni:

społecznej, terytorialnej, kulturowej, mentalnej, politycznej, gospodarczej, itp. W kontekście przyczyn występowania

zjawiska imperializmu wskazuje się na dwa zasadnicze jego źródła. Imperializm (w ujęciu Hobsona, czy

Schumpetera) jest produktem woli metropolii do zwiększania swojego obszaru panowania dla zaspokojenia potrzeb

wewnętrznych – utrzymania społeczno-polityczo-gospodarczego systemu metropolii w homeostazie. Drugi wywodzi

przyczyny imperializmu z anarchicznej natury systemu międzynarodowego; innymi słowy ze względu na różnice w

potencjale mocarstw europejskich i istnienie terytoriów słabych, które jednak mogłyby wzmocnić najsilniejsze

państwa systemu gdyby zostały przez nie przejęte, anarchia międzynarodowa i wiążąca się z nią logika zachowań

1 A. Nowak, Afryka we współczesnych stosunkach międzynarodowych, „Współczesne stosunki międzynarodowe”, red. T. Łoś-Nowak,

Wrocław 2008, s. 340-342.

2 Kontrowersje związane są nawet z formą zapisu samego słowa i pytaniem czy należy je zapisywać z myślnikiem (post-kolonializm), czy

łącznie (postkolonializm).

WORKING PAPERS Series

wymusza politykę ekspansjonistyczną 3 . Bez względu na genealogię imperializmu, fenomen ten rozumiany zarówno

jako proces jak i stan, będzie w swoim głębokim znaczeniu zawsze się wiązał z chęcią panowania nad/kształtowania

danej sfery aktywności ludzkiej, zaś jego bezpośrednia motywacja postrzegana może być jako pozytywna w danej

czasoprzestrzeni (np. misja cywilizacyjna białego człowieka), bądź negatywna (chęć opanowania danego terytorium

dla samego faktu panowania nad nim). W oficjalnych uzasadnieniach imperializmu europejskiego dominowały

pozytywne aspekty wiążące się z tym procesem. Wydaje się jednak, iż ze względu na ugruntowanie nazwy

postkolonializm w dyskursie próby jej zmiany są z góry skazane na niepowodzenie i przyczynić się mogą do

zwiększenia chaosu etymologicznego panującego w obszarze badawczym stosunków międzynarodowych.

Poskolonializm porównać można do feminizmu 4 , który również nie stanowi koherentnego projektu

wyjaśniania/zrozumienia rzeczywistości. W podejściach feministycznych funkcję „twardego rdzenia” wspólnego

wszystkim odłamom tego nurtu pełni twierdzenie o istnieniu płci kulturowej (ang. gender ), która warunkuje

określone interakcje społeczne. W poskolonialiźmie, rolę podobną do gender dla feminizmu, spełnia twierdzenie, iż

w obszarach będących niegdyś pod kontrolą metropolii europejskich zaszła specyficzna wielowymiarowa (kulturowa,

gospodarcza, płciowa, polityczna, etc.) relacja pomiędzy kolonizatorem a kolonizowanym, która wpływa obecnie na

stan rozwoju społeczno-politycznego i kategorie, używane przez ludność, państw powstałych w wyniku

dekolonizacji 5 . Niektórzy z krytyków poskolonializmu zauważają, iż relacja ta nie była jednostronna i obcowanie

kolonizatorów z kolonizowanymi musiało wywrzeć wpływ również na tych pierwszych. Wśród autorów uważanych

za pionierów studiów poskolonialnych wymienić należy Jean-Paul Sartre’a, Franza Fanona i Edwarda Saida. W

kontekście poniższej pracy należy również zwrócić uwagę na afrykańskich liderów ruchów antykolonialnych, których

pisma i poglądy zakwalifikowane być mogą jako przynależne do tego szerokiego nurtu 6 . Na gruncie polskim na

uwagę zasługują monografie Leeli Gandhi 7 i Arjuna Appadurai’ego 8 . Obecnie za najbardziej znanych autorów

uczestniczących w dyskursie postkolonialnym uznani być mogą: Gayatri Spivak, Homi Bhabha i Walter D. Mignolo.

Znakomitym źródłem informacji na temat różnych wymiarów i aspektów studiów postkolonialnych jest wydawane

od 1998 roku czasopismo „Postcolonial Studies”.

Polem badawczym, na którym postkolonializm wydaje się być relatywnie najpopularniejszym podejściem są studia

nad literaturą 9 . Fenomen ten skorelowany może być z szerszym zjawiskiem przenikania do teorii stosunków

międzynarodowych podejść wypracowanych w obszarze badawczym studiów nad literaturą. Badacze badający teksty

literackie autorów pochodzących z państw znajdujących się niegdyś pod kontrolą mocarstw europejskich, starają się

określać znaczenia, kategorie używane w twórczości i konstrukcje tych utworów przez pryzmat doświadczeń

osobistych autorów i procesów związanych z tworzeniem się tożsamości narodowej społeczeństw, z których się

wywodzą 10 . Jean-Paul Sartre nie wywodził się wprawdzie z państwa powstałego w wyniku dekolonizacji, ale zbiór

3 M.W. Doyle, Empires, Cornell University Press, Ithaca and London 1986, s. 20-21.

4 R.J.C. Young, Postcolonialism. A Very Short Introduction, Oxford University Press, Oxford 2003, s. 4-6.

5 Przedmiotem badań postkolonialnych może być oczywiście sytuacja kobiet w państwach powstałych w wyniku dekolonizacji i próby

określenia i rozumienia roli płci kulturowej w krajach rozwijających się. Przykładem badań ukierunkowanych na określenie relacji

pomiędzy dziedzictwem kolonialnym a sytuacją kobiet w Trzecim Świcie jest publikacja Janet Henshall Momsen, J.H. Momsen, Women and

Development in the Third World , Routledge, London 1991.

6 K. Nkrumah, Afryka musi się zjednoczyć, Książka i Wiedza, Warszawa 1965; K. Nkrumah, Consciencism: Philosophy and the Ideology for

Decolonization, Monthly Review Press, 1970.

7 L. Gandhi, Teoria postkolonialna, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2008.

8 A. Appadurai, Nowoczesność bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji, Universitas, Kraków 2005, s. 133-294.

9 S. During, Postcolonialism and globalisation: a dialectical relation after all, “Postcolonial Studies”, Vol. 1, No. 1, 1998, s. 32.

10 Przydatność i zasadność używania podejścia postkolonialnego do analiz na gruncie nauk politycznych spotyka się z takimi samymi

zarzutami, co na gruncie badań nad literaturą. Główną wątpliwości/zarzuty dotyczą granic możliwości ekspalnacyjnych poskolonializmu i

sztuczności tej koncepcji. Sytuację tą dobrze obrazuje debata na temat istnienia „literatury Commonwealthu” (ang. Commonwealth

literature – badania te zaliczane są do studiów postkolonialnych) rozpoczęta w 1983 roku przez Salmana Rushdie’go. Pisarz ten

stwierdził, iż szukanie wspólnego mianownika pomiędzy działami literackimi tworzonymi w państwach będących członkami Wspólnoty

Narodów nie ma większego sensu. Rushdie określał kategorię „literatura Commonwealthu” mianem sztucznego tworu, używanego

jedynie przez pracowników akademickich i krytyków literackich. Podobnie postkolonializm na gruncie nauk politycznych może być

WORKING PAPERS Series

jego esejów pt. Colonialism and Neocolonialism, poświęconych w głównej mierze polityce Francji podczas działań

wojennych w Algierii, uznawany jest za ważki głos intelektualisty w debacie na temat uniezależniania się

skolonizowanych społeczeństw spod europejskiego panowania 11 . Dodatkowo prace Jean-Paul Sartre’a są słynne ze

względu na kontrowersyjne wezwania do używania przemocy dla osiągnięcia celów politycznych. Poglądy J-P.

Sartre’a uznawane są za jedną z inspiracji dla prac Franza Fanona 12 , bodajże najbardziej ekstremalnego krytyka

polityki państw europejskich wobec ich posiadłości zamorskich. Idee F. Fanona związane z koniecznością

bezwzględnego rozliczenia okresu kolonialnego, zawarte zostały w dostępnej na rynku polskim książce pt. „Wyklęty

lud ziemi” 13 . Opublikowanie w 1979 roku „Orientalizmu” autorstwa Edwarda Saida, uznane być może za symboliczny

moment, w którym narodziły się studia postkolonialne w ich dzisiejszym znaczeniu. Said w swoim dziele zwrócił

uwagę na konstrukcję koncepcji „Orientu” na Zachodzie i przerzucanie tej matrycy myślowej na stosunki

międzynarodowe. Orientalizm jest konstruktem społeczno-kulturowo-geopolitycznym, który przerzucany jest na

czasy obecne i czas przeszły celem ich konceptualizacji, ale może nie mieć dużo wspólnego bliskowschodnią i

azjatycką rzeczywistością 14 . Wszyscy trzej wymieni powyżej autorzy, pomimo iż niezwykle różni w poglądach na

temat natury rzeczywistości kolonialnej i sposobów jej zmiany zwracali uwagę na fakt, iż dekolonizacja nie powinna

ograniczyć się do uzyskania przez dawne kolonie europejskie podmiotowości prawnomiędzynarodwej, ale musi

nastąpić proces usunięcia „imperiów z umysłów”. Innymi słowy badacze postkolonialni dążyli do dekonstrukcji

zachodnioeuropejskich kategorii myślowych, które „narzucone” zostały ludności terytoriów znajdujących się pod

kontrolą mocarstw europejskich. Tak rozumiany postkolonializm sklasyfikowany być może jako jedna z odmian

teorii krytycznej, która stawia sobie (za Maxem Horkheimerem) „wyzwalanie człowieka od okoliczności, które go

niewolą”. Postkolonializm widziany być może jako (postulowana chociażby przez Michaela Foucaulta, czy Noama

Chomsky’ego) postawa intelektualna charakteryzująca się ciągłą krytyką wobec instytucji posiadających narzędzie

wywierania przymusu/opresji wobec ludzi. Instytucje opresyjne nie będą tu rozumiane jedynie jako rządy wraz z

prowadzoną przez nie polityką, ale zaliczać się do nich będą wszelkie fora/wspólnoty epistemiczne na których

wypracowywana jest wiedza (np. uniwersytety). Opresyjny charakter miejsc w których tworzona jest wiedza

przejawia się w wykluczaniu części społeczeństw z dyskursu na temat rzeczywistości, co na gruncie

postkolonializmu zostało odzwierciedlone w pytaniu badawczym zadanym przez Gayatri Spivak – czy ludzie

podrzędni/defaworyzowani potrafią w ogóle mówić? (ang. Can the subaltern sapek?). Pytanie Spivak ma dwojakiego

rodzaju konsekwencje. Po pierwsze, z abstrakcyjnego i głęboko humanistycznego punktu widzenia implikuje ono

(bez względu na odpowiedź na nie) ograniczanie rozwoju człowieka, któremu jednostka nie jest się w stanie

przeciwstawić. Po drugie, ponieważ zostało zadane na „Północy” można mu zarzucić, iż jest kolejną koncepcją, która

stara się upodmiotowić ludność państw rozwijających się (być może bez ich zgody na ten fakt) i już poprzez sam fakt

podniesienia tej kwestii, szeroko rozumiane „Południe” konceptualizowane jest jako „gorsze” niż miejsce (Północ) w

którym rozważa się kwestie samoświadomości i umiejętności artykulacji przekonań przez mieszkańców państw

rozwijających się. Postkolonializm jest koncepcją dialektyczną i sytuowany może być jako synteza

europocentrycznego imperializmu i sprzeciwu wobec tego procesu/polityki ze strony mieszkańców oraz polityków z

terenów kontrolowanych oraz zachodnich intelektualistów. Jak każda koncepcja dialektyczna, także i siła

postkolonializmu leży w możliwościach przezwyciężania niebezpieczeństwa monizmu w postrzeganiu

rzeczywistości, który może nieść redukcjonistyczny obraz stosunków międzynarodowych. Z drugiej strony

sformalizowanie jakiegokolwiek dualizmu może zamknąć możliwość dostrzeżenia „trzeciej drogi” którą opisywane

zjawisko mogło by się rozwijać. W obszarze badawczym stosunków międzynarodowych najbardziej oczywistymi

wynikami dialektycznych syntez są instytucje/organizacje operujące w środowisku międzynarodowym. W kontekście

widziany jedynie jako akademicki dyskurs i kategoria sztuczna i niosące wewnątrz siebie wiele sprzeczności, S. Rushdie, Commonwealth

Literature Does not Exist , “ Imaginary Homelands: Essays and Criticism . 1981-1991” , London 1991, s. 63-70.

11 J-P. Sartre, Colonialism and Neocolonialism, Routledge, New York, London 2001.

12 Franz Fanon należał do grupy lewicowych intelektualistów skupionych wokół pisma „Les Temps Modernes”, którego redaktorem był

Jean-Paul Sartre. Szerzej na temat wizji dekolonizacji Franza Fanona zob. R. Tokarczyk, Współczesne doktryny polityczne, Wydawnictwo

Lubelskie, Lublin 1984, s. 219-221.

13 F. Fanon, Wyklęty lud ziemi, PIW, Warszawa 1985.

14 E. Said, Orientalizm, Zysk i s-ka, Poznań 2005.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: