Postmodernizm w Pigułce.pdf

Strona | 1

POSTMODERNIZM

Wstęp

W ostatnich latach w języku filozoficznym i potocznym pojawiło się nowe słowo, a

mianowicie "postmodernizm". W krótkim czasie stało się ono pojęciem wręcz magicznym. W

wielu przypadkach posługujemy się nim w sposób czysto emotywny, tzn. nie celem opisania

jakiejś rzeczywistości lub sprawy, ale z zamiarem wyrażenia emocjonalnego stosunku do

czegoś i wzbudzenia w rozmówcy podobnego stanu. Na tym właśnie polega "magiczność"

używania słowa "postmodernizm". Jest to jednak hasło wieloznaczne. Jedni zamierzają nim

wyzwalać idee postępu duchowego człowieka i usuwać przeszkody stojące na drodze jego

rozwoju. Inni zaś z postmodernizmem łączą wszystko, co najgorsze w człowieku i w

tworzonej przez niego kulturze.

Każda wieloznaczność rodzi zakłopotanie i zwykle pobudza do poszukiwania

jednoznaczności. To chyba jedna ż przyczyn znacznej popularności publikacji poświęconych

postmodernizmowi. Są one jednak w zdecydowanej mierze adresowane do czytelników

profesjonalnie zajmujących się filozofią. Tymczasem z pojęciem postmodernizmu spotyka się

już na co dzień także przeciętny człowiek, choćby w środkach społecznego komunikowania.

Rozszyfrowanie pojęcia "postmodernizm" nie jest łatwe dla ludzi nie zajmujących się

zawodowo filozofią. Ma ono bowiem rodowód głównie filozoficzny i dlatego jest uwikłane w

kwestie metafizyczne, teoriopoznawcze i antropologiczne. Dodatkową trudność sprawia fakt,

że język filozoficzny jest wręcz "najeżony" pojęciami niezrozumiałymi dla przeciętnego

człowieka. Wszystko to stanowi przeszkodę w zrozumieniu pojęcia "postmodernizmu", nawet

dla człowieka wykształconego.

Niniejsza broszurka wychodzi naprzeciw społecznemu zapotrzebowaniu na wyjaśnienie

pojęcia "postmodernizm". Adresowana jest do szerokiego kręgu czytelników, którzy nie mają

czasu lub chęci na żmudne poszukiwanie i studiowanie publikacji par excellence

filozoficznych.

Z zamiarem zwięzłego i przystępnego zaprezentowania tak bardzo zróżnicowanego nurtu,

jakim jest postmodernizm, wiąże się konieczność dokonywania niejednokrotnie daleko

idących uogólnień i wprowadzania pewnych uproszczeń. Krótkie ujęcia nie pozwolą jednak

oddać złożoności argumentacji poszczególnych autorów. Brak ten w jakiejś mierze uzupełni

przytaczana w przypisach literatura, do której będzie mógł sięgnąć zainteresowany czytelnik.

1. Pojęcie postmodernizmu

Słowo "postmodernizm" posiada dzisiaj szeroką recepcję, jest używane na określenie

pewnych nurtów wielu dziedzin ludzkiej aktywności intelektualnej i estetycznej. I tak np.

istnieje postmodernizm w architekturze, literaturze, muzyce i w filmie. Najczęściej jednak

mówiąc o postmodernizmie mamy na uwadze uchodzące lub postulowane zmiany o

charakterze cywilizacyjnym. Zmiany te są opisywane przez filozofów, a popularyzowane

przez środki` społecznego przekazu. Stąd też w codziennym użyciu słowo "postmodernizm"

wyraża idee odnoszące się do kultury w ogóle. Niniejsze rozważania, mające na celu

wyjaśnienie pojęcia postmodernizmu, dotyczą wyłącznie tego właśnie zakresu, a więc

chodzić będzie o znaczenie, jakie nadaje się mu w filozofii a następnie w języku potocznym.

Strona | 2

Próbę wyjaśnienia pojęcia postmodernizmu trzeba poprzedzić wyjaśnieniami o charakterze

terminologicznym, gdyż w języku polskim mamy do czynienia z pewnymi trudnościami

frazeologicznymi. W następnej kolejności przedstawiona zostanie w zwięzłej formie historia

recepcji słowa postmodernizm.

1.1. Terminologia

W języku polskim przyjęło się słowo "postmodernizm", chociaż nie zawiera ono dokładnie

tych samych treści, co francuskie le postmoderne lub angielskie postmodern. Języki te

posiadają również pojęcia le postmodernisme czy postmodernism. Różnica pomiędzy le

postmoderne i le postmodernisme dotyczy głównie zakresu znaczenia. Le postmoderne

wskazuje na kulturę braną całościowo, natomiast le postmodernisme jedynie na pewne jej

nurty. Adekwatnym więc odpowiednikiem postmodern w języku polskim byłoby pojęcie

ponowożytności (1). Ze względu jednak na zakorzenienie w naszej mowie słowa

"postmodernizm" będzie ono używane w niniejszych rozważaniach, ale z zastrzeżeniem, iż

zawsze w znaczeniu ponowożytności.

1.2. Historia pojęcia

Słowo postmodernizm (postmoderne) posiada już dość długą historię, aczkolwiek przez

blisko sto lat od pierwszego użycia go przez Johna Watkinsa Chapmana (ok. 1870 r.) (2) nie

było szerzej znane. Do połowy naszego wieku co jakiś czas ktoś próbował pojęciem

postmodernizmu określać różnego rodzaju nurty w kulturze. Nikomu jednak nie udało się na

trwałe wprowadzić do języka tego pojęcia, aż do lat pięćdziesiątych naszego stulecia. Dopiero

w tej dekadzie naszego wieku w dyskusjach na temat literatury, prowadzonych w Ameryce

Północnej, słowo "postmodernizm" spotkało się z dość dobrym przyjęciem, choć pozostawało

nadal w wąskim kręgu jednej dziedziny wiedzy. Gwałtowną i wręcz powszechną recepcję

pojęcia na gruncie filozofii spowodowało wydanie w 1979 r. dzieła Jean-Francois Lyotarda

pt. La condition postmoderne.

1.3. Treść pojęcia

Pojęcie postmodernizmu nie jest jednoznaczne. Poszczególni myśliciele przypisują mu

odmienne treści. Można jednak odnaleźć u większości liczących się autorów pewne wspólne

tezy, za których pomocą opisują oni postmodernizm, aczkolwiek w szczegółowym ich

wyjaśnieniu idee te interpretują oni w sobie właściwy sposób.

Podstawową tezą głoszoną mniej lub bardziej wyraźnie przez zdecydowaną większość

postmodernistycznych filozofów jest twierdzenie, że wkroczyliśmy w nową epokę (3). Jej

radykalna odmienność jest analogiczna do różnic, jakie istnieją pomiędzy starożytnością,

średniowieczem i nowożytnością. Autorzy dość zgodnie też wskazują źródło załamania się

dotychczasowej ciągłości kulturowej. Miałaby nim być wręcz radykalna zmiana w sposobie

ludzkiego myślenia. Zmiana ta posiada, według nich, charakter powszechny, czyli obejmuje

przeważającą część świata, przynajmniej zachodniego.

Radykalizm nowego sposobu myślenia wynika z całkowitego niemal zwątpienia w

możliwości poznawcze ludzkiego rozumu. W procesie tracenia zaufania do rozumu niemały

udział mieli filozofowie. Oni to bowiem u progu nowożytności tworzyli projekty wiedzy

całościowej, gruntownej, pewnej, uniwersalnej i obiektywnej (Kartezjusz). Wiedza ta

powinna zarazem posiadać charakter praktyczny, bo celem jej zdobywania miało być

opanowanie przyrody, zaspokajanie wszystkich potrzeb człowieka oraz usunięcie wszelkich

Strona | 3

zagrożeń dla jego życia, zdrowia i rozwoju. Projekty wiedzy praktycznej przyczyniały się do

rozbudzania nadziei na osiągnięcie życia pełnego dostatków i wolnego od cierpień. Przez

ostatnie dwa wieki wierzono, że postęp technologiczny, w sztuce, w poznaniu i wolności

przyniesie pożyteczne owoce całej ludzkości (4).

Wysiłki filozofów, aby znaleźć uniwersalną metodę szczegółowego i trafnego rozpoznania

rzeczywistości, nie powiodły się. Niepowodzenie to szeroko otworzyło drzwi

irracjonalizmowi (5). Jego propagatorami są także filozofowie. Oni to w naszym stuleciu

podjęli na nowo zagadnienie rozumu, czyniąc je jednym z podstawowych problemów

filozoficznych. Celem tych zainteresowań i badań nie jest jednak poszukiwanie argumentów

uzasadniających kompetencje ludzkiego intelektu, lecz racji dyskredytujących ideę

uniwersalności rozumu.

1.3.1. Zanegowanie uniwersalności rozumu

We współczesnych dociekaniach filozoficznych zdolności poznawcze człowieka stały się

wręcz przedmiotem oskarżeń. Słowo zaś "racjonalizm", posiadające w przeszłości pozytywne

znaczenie, dzisiaj wielu filozofom służy jedynie do wyrażenia dezaprobaty i niechęci do

jakiegokolwiek obiektywizmu w poznawaniu rzeczywistości. Racjonalizm stał się bowiem

synonimem wstecznictwa i uporczywego trwania w przeszłości (6).

W nurt krytyki kompetencji rozumu wpisują się filozofowie rozwijający idee postmoderny.

Inspirację poglądów na temat rozumu czerpią oni od F. Nietzschego, który jako pierwszy

głosił, że nasz umysł nie tylko nie poznaje rzeczywistości takiej, jaka ona jest, ale wręcz ją

fałszuje. Ludzie jednak przyzwyczajają się do tworzonych przez intelekt obrazów

rzeczywistości i uznają je za prawdziwe. Obrazy te są prawdziwe dla konkretnego człowieka,

bo on w nich żyje i są częścią jego świata. Drugim filozofem inspirującym postmodernistów

jest L. Wittgenstein. Od niego przejęli oni pojęcie gry językowej, lecz nadali mu własną

interpretację.

W zasadzie wszyscy postmodernistyczni filozofowie zdecydowanie stoją na stanowisku, że

nie istnieje wspólna ludziom zdolność poznawcza. Każdy człowiek posiada bowiem sobie

właściwy rozum. Poznanie ma więc charakter czysto subiektywny i posiada wartość tylko dla

poznającego podmiotu. Twierdzenia wypowiadane przez osobę są więc tylko grą językową.

Język nie odwzorowuje świata. Każdy zaś człowiek dysponuje swoim "prywatnym językiem"

i własną grą językową. Wypowiedzi na temat istoty rzeczywistości tylko pozornie mówią o

niej. W gruncie rzeczy pozbawione są sensu. Wszystkie zaś problemy filozoficzne mają

charakter jedynie językowy.

Konsekwencją zwątpienia w kompetencję rozumu jest odrzucenie idei prawdy i

obiektywności, rozczarowanie do postępu, "potępienie" idei jedności i ładu, przyznanie

prymatu zasadom pluralizmu, tolerancji i chaosu.

1.3.2. Odrzucenie idei prawdy i obiektywności.

Zakwestionowanie prawdy w postmodernistycznej filozofii jest prostą konsekwencją negacji

kompetencji rozumu. Skoro jego wytwory są tylko "grą językową", to wszelki sens tracą

rozważania kwestii obiektywności i prawdziwości poznania. Przyjmuje się co najwyżej

możliwość prawdy subiektywnej. Prawdą dla człowieka jest jego własny "produkt"

intelektualny. Każdy stanowi więc sam o własnej prawdzie.

Strona | 4

Dopuszcza się też możliwość, a nawet potrzebę, poszukiwania prawdy przy założeniu jednak,

że nigdy jej nie odnajdziemy. Każdy bowiem opis rzeczywistości jest oparty na określonym

sposobie mówienia i pewnej wizji człowieka (7). Jedno i drugie jest uwarunkowane

subiektywnie i kulturowo, dlatego też żadnej wypowiedzi nie cechuje uniwersalność.

Samo też poszukiwanie prawdy przez postmodernistycznych filozofów jest rozumiane bardzo

specyficznie. W ich ujęciu polega ono na podtrzymywaniu gry językowej, chociaż każdy z

uczestników prowadzi ją według własnych reguł. Tymczasem gra ma sens dopiero wtedy, gdy

uczestnicy stosują się do wspólnych reguł. Wówczas kończy się ona jakimś rozstrzygnięciem,

choćby tylko remisowym. Natomiast poszukiwanie prawdy na podstawie gier językowych nie

prowadzi do żadnego rozstrzygnięcia, właśnie z powodu braku wspólnych reguł.

Postmoderniści konsekwentnie odrzucają możliwość zaistnienia prawdy zarówno w

wypowiedziach o istocie rzeczywistości, jak też i na temat ładu moralnego. Nie istnieją, ich

zdaniem, żadne uniwersalne wartości. Nie można bowiem odnaleźć ich fundamentu. Nie

należy więc przypisywać światu ani porządku, ani jego braku. Dobro i zło mają więc

charakter konkretny i jednostkowy. Każdorazowo stanowi o nich osoba. Nikt nie potrzebuje

też usprawiedliwiać swoich wyborów ani przed sobą, ani przed jakimkolwiek autorytetem.

Poszukiwanie obiektywnej prawdy o istocie rzeczywistości i o dobru moralnym według

postmodernistów jest zbędne, a nawet szkodliwe. Zło dążenia do prawdy nie sprowadza się do

samego tylko marnotrawienia energii na działanie nie mające szans powodzenia. Wskazują

oni na bardziej negatywne skutki realizacji idei prawdy, a mianowicie na przemoc. Prawda,

ich zdaniem, jest narzędziem zdobywania i utrzymywania władzy nad innymi. Wszelkie

próby odnalezienia prawdy obiektywnej uznawane są przez postmodernistów za przejaw

totalitaryzmu(8). Powoływanie się na prawdę ma na celu wyłącznie wymuszanie

posłuszeństwa "posiadaczom prawdy", aby budować wymyślony przez nich i dla nich

korzystny porządek społeczny.

Sprawowanie władzy może opierać się tylko na przepisach. Panujące elity potrzebują więc,

zdaniem teoretyków ponowoczesności, drobiazgowych norm i kodeksów. Zarazem muszą to

być takie normy, których przestrzegania da się dopilnować. Tego warunku nie spełniają

normy prawa pozytywnego, stanowionego przez jakikolwiek autorytet społeczny. Potrzebne

więc były normy oparte na wyższym autorytecie, czyli takim, któremu się musi

podporządkować każdy człowiek. Warunek ten spełniają normy moralne, o ile wyprowadzi

się je z niepodważalnego fundamentu, jakim może być natura, rozum lub autorytet

nadprzyrodzony. Inaczej mówiąc, normy moralne, zdaniem postmodernistów, mogą

skutecznie służyć utrzymywaniu władzy, jeżeli ich fundamenty są oparte na idei prawdy. W

ten sposób idee prawdy o naturze rzeczywistości i o dobru moralnym są włączone w

konstytuowanie hierarchicznej struktury społecznej.

1.3.3. Odrzucenie idei jedności

W całej swej historii filozofia Zachodu poszukiwała zasad jedności. Szczególnym okresem

takich poszukiwań był wiek XVII; należy tu wskazać zwłaszcza na program Kartezjusza,

który za pomocą metod matematycznych chciał tworzyć wiedzę ciągłą, zwartą i uniwersalną.

W postmodernizmie zaś nie tylko kwestionuje się możliwość odnalezienia zasad jedności,

lecz także neguje celowość takich poszukiwań. Po pierwsze szukanie ich nie ma sensu, gdyż

takich zasad nie ma w faktycznie istniejącym świecie. Rzeczywistość, zwłaszcza społeczno-

kulturowa, jest nieciągła i zmienna. Jest ona konstytuowana przez partykularne wydarzenia.

Strona | 5

Nie występują w niej żadne trwałe prawidłowości, jest bowiem chaotyczna. Taki jest również

sam byt człowieka.

Drugą rację, potwierdzającą bezsensowność poszukiwania zasad jedności, postmodernistyczni

filozofowie odnajdują w statusie ludzkiego rozumu. Skoro nie posiada on cech

uniwersalnych, a jedynie tworzy gry językowe, to nie ma możliwości odnalezienia wspólnych

reguł, które pozwoliłyby poszukiwać zgody oraz jedności.

Wszelkie dążenia do jedności ponowocześni filozofowie utożsamiają z totalitaryzmem i

terroryzmem. Ideą jedności, ich zdaniem, łatwo usprawiedliwić przemoc wobec ludzi o

odmiennych poglądach lub postawach. W uzasadnieniu tej tezy powołują się oni na

stalinowskie i nazistowskie ludobójstwo (9). Zostało ono, zdaniem np. Zygmunta Baumana,

przygotowane przez nowożytną filozofię, która sądziła, że rozum jest w stanie obiektywnie

poznać rzeczywistość i ustalić zasady idealnego porządku społecznego. Powołując się na

rozum, filozofowie tworzyli projekty ładu społecznego, który później władcy wcielali w życie

(10). Najwierniejszymi, najradykalniejszymi i najbardziej konsekwentnymi uczniami

filozofów "rozumu i oświecenia", jego zdaniem, byli dwudziestowieczni komuniści) (11).

Odrzucając ideę jedności i ładu, postmodernistyczni filozofowie przyjmują, że u podstaw

życia społecznego muszą znajdować się niezgoda, pojmowana jako prawo do odróżniania się,

i chaos wynikający z konsekwentnego respektowania wolności wszystkich ludzi. Oczywiście

zdają oni sobie sprawę z problemów, jakie musiałyby się zrodzić w przypadku próby

urządzenia życia społecznego na gruncie niezgody i chaosu. Z tej też racji stawiają oni

postmodernistycznej filozofii zadanie wypracowania metod sprawiedliwego rozwiązywania

konfliktów, jakie muszą się pojawiać w społeczności wyzwolonej od idei jedności i zgody

(l2).

1.3.4. Zasady życia społecznego: pluralizm i tolerancja

Odrzucenie idei prawdy oraz jedności będzie prowadzić, zdaniem postmodernistycznych

filozofów, do budowania społeczeństwa wolnego od hierarchicznych zależności. Nastanie ono

wtedy, gdy pluralizm i tolerancja zostaną w pełni zaakceptowane jako jedyne zasady

regulujące współżycie między ludźmi. Etyczna wartość obu tych wzajemnie dopełniających

się zasad jest akceptowana także przez inne nurty.

W teoriach postmodernistycznych natomiast mają one charakter wyłączny i absolutny.

Wyłączność zasad pluralizmu i tolerancji wynika z założenia, że ludzkie poznanie jest

całkowicie subiektywne. Nikt nie może rościć sobie pretensji do tego, że jego przekonania o

naturze rzeczywistości lub o dobru moralnym są lepsze czy pewniejsze niż kogokolwiek

innego. Nie istnieją też żadne kryteria weryfikacji wartości poznania albo postaw moralnych.

Nie da się więc uprawomocnić ani żadnej zasady moralnej, ani żadnego sądu na temat

rzeczywistości. W tej sytuacji nie pozostaje już nic innego, jak tylko uznanie prawa każdego

człowieka do posiadania własnych poglądów i do postępowania według nich.

Również absolutyzm zasad pluralizmu i tolerancji w poglądach postmodernistycznych wynika

z akognitywnych założeń. Jeżeli bowiem nie ma żadnych kryteriów prawdy i dobra, to każdy,

choćby najbardziej radykalny, a dla kogoś być może absurdalny pogląd i choćby najbardziej

skrajna postawa moralna są tak samo uprawnione, jak przekonania oraz nastawienia ważne

dla jakiejś większości. Każdy więc ma prawo postępować zgodnie z własnymi

przeświadczeniami. Nie istnieje nic, co pozwalałoby oceniać czyjeś postępowanie. Z tej też

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: