chudziak.docx

1. Sytuacja społeczno kulturowa w Europie Środkowej w okresie wędrówek ludów

oraz entogeneza Słowian w świetle źródeł archeologicznych i antropologicznych.

Etnogeneza
Funkcjonują trzy koncepcje:
1. Sformułowana przez Leona Kozłowskiego i podbudowana naukowo przez Józefa Kostrzewskiego. Wyłonienie się Słowian i ich kultury na drodze ewolucji z miejscowego substratu kulturowego reprezentowanego przez tzw. Protosłowian czy Prasłowian, zamieszkujących ziemie między Łabą i Dnieprem lub przynajmniej w dorzeczu Wisły i Bugu-Prypeci od co najmniej II tys. p.n.e. Główny argument to ciągłość osadnicza na tych terenach od wspomnianego okresu, utrzymywanie się w tej samej przestrzeni geograficznej kultur, przekształcających się na drodze ewolucji w kultury coraz wyżej zorganizowane. Teorię te wzmacniano danymi językowymi oraz odpowiednią interpretacją źródeł pisanych. Zwolennicy tej koncepcji to z badaczy polskich – uczniowie szkoły poznańskiej (Jażdżewski, Hensel, Kurnatowski, Leciejewicz).

2. Koncepcja sformułowana przez Kazimierza Godłowskiego. Zaproponował wschodnią koncepcję pochodzenia Słowian, widząc ich pierwotną kolebkę w trójkącie: górna Wisła – środkowy Dniepr – wschodni łuk Karpat. Na korzyść tej teorii przemawia przede wszystkim dobrze potwierdzona migracja plemion germańskich z terenu dzisiejszej Polski, zanik stanowisk datowanych na późny okres wpływów rzymskich, dane źródeł pisanych, a przede wszystkim odmienny model kulturowy, różniący społeczności słowiańskie od społeczności je poprzedzające. Koncepcję tę popierają uczniowie szkoły krakowskiej oraz większość badaczy parających się wczesnym średniowieczem. Argumentów dla tej teorii dostarczyły zwłaszcza badania paleobotaniczne potwierdzające nieciągłość osadniczą między starożytnością i średniowieczem
3. Ostatnio pojawiła się koncepcja odrzucająca skrajny autochtonizm i allochtonizm i próbująca pogodzić obie koncepcje. Tacy badacze jak Ph. Barker, F. Curta czy P. Urbańczyk sugerują, że należałoby wszelkie zmiany kulturowe tłumaczyć swoistą akulturacją, czyli pojawieniem się pewnej mody, jakbyśmy dziś powiedzieli, atrakcyjnego sposobu życia, który w szybkim czasie doprowadził do ujednolicenia kulturowego na ogromnym obszarze, na którym zaczeto używać jednego języka, właśnie słowiańskiego.

allochtoniści (szkoła krakowska)- widzą kolebkę Słowian w kulturze kołoczyńskiej, wcześniej

nazywaną kulturą kijowską lub kulturą typu kijowskiego

autochtoniśći (szkoła warszawska)- reprezentowani przez badaczy UW i UAM

istnieją 2 teorie autochtoniczne północna i południowa

strefa południowa- czworokątne ziemianki

strefa północna- lekkie budynki typu szałasowego, lub konstrukcja zrębowa, nie ma in situ

pozostałości po budynkach

Prokopiusz z Cezarei pisze że Słowianie kilkakrotnie wciągu życia zmieniali miejsce zamieszkania

nurt północny- nie ma grobów, pochówek nieuchwytny w materiale archeologicznym

nurt południowy- popielnice ciałopalenie

nurt północny i południowy ma podobny poziom wytwórczości
Autochtonizm – stworzona przez Kostrzewskiego, jego uczniów – Jażdżewski, Hensel, Leciejewicz. W l. 70. podważona – allochtonizm – utworzenie się kult. słowian. Poza obszarem Odry i Wisły. Godłowski – koncepcja wschodnia, możliwa do udowodnienia. Jordanes pisał z Kasjodora (kon. IV w.). Antowie i Sklawinowie niegdyś stanowili 1 lud Wenedów. Wenetowie wyst. w starszych źród. – Tacyt, Ptolemeusz, Pliniusz, od ½ II w. nad zatoką Wedyjską i rz. Wistulą wymieniany jest lud obok sarmatów. Może byli twórcami kult. Łużyckiej. Lud te można kojarzyć ze Słowian. Na określ. ter.

              Handel wczes.słowiań. (rzeczy na podst. których identyfikuje się) –

1) ceramika – praska (Czechy), Korczak w zach. Ukraina. Kult. cer. prasko-korczakowaka, prasko-pieńkowska (Pienkowka na Ukrainie pd.). Ręcznie lepiona, płaskie dno, największa wydętość brzuśca w 2/3 wys., średnica dna dużo mniejsza od średnicy wylewu, glina wyk. niestarannie, tłuczeń kam., przepalona, gładka pow., szorstka, nieogładzona. Garnki smukłe, wys. na kilkadziesiąt cm, średnica dna ok.10 cm. Płaskie talerze, prażnice, chleby (chlebce) – przypisana funkcja kultowa, znajdowane w grobach ciałopalnych.

2) osady – na niskich tarasach, niewielkie cieki wodne, tworzyły tzw. strukturę gniazdową. Od 3 do 5 osiedli w odległości do 0,5 km od siebie. Gniazda w odległości 2-3 km od siebie. ziemianki kwadratowe, dość regularne, podłużne od 3 do 5 m, 12-16 m². Zrębowe ściany lub słupowa konstrukcja, może 2spadowe dachy, w rogu piec z gliny, do 1,5 m². Piece z zapieckiem w rogu pn-wsch. Orientowane wg str. świata.

3) obrządek pogrzebowy – niewielkie cment. ciałopalne, płaskie, jamowe groby, rzadko popielnicowe, ubogie wyposażenie. W strefie pn. kurhany z piasku do 1 m wys., o średnicy 3m. Nieoznaczone na pow., spalone szczątki zmarłego, ubogo lub wcale nie wyposażone. Urna typu praskiego, chleby, przęślik, nożyk, ozdoba z brązu, pozłacane naczynia.

4) gospodarka – degradacja na ter. gdzie wcześniej świetnie się rozwijała, zubożenie. Zanika znajomość koła g., metalurgii, zanika Zagłębie Świętokrzyskie, Fe było w wielkiej cenie, przerabiano. W środ. Euro jest wyludnienie.

              Słowianie przywędrowali na ter. miedzy Odrą a Wisłą:

1) badanie pyłków - czasu pom. IV a VI w. – wyludnienie, pustka osadnicza, obecność drzew tworzących pokrywę leśną. Odradzają się lasy na tym obszarze.

2) numizmatyka – monety z Cesar. Rzym. Ruchy plemion german. Przez Pol. do M. Czarnego, lub w str. Czech, Moraw, Kot. Karp. – tam Gepidzi, Goci, Longobardowie. Przepływ ludności do Skandynawii.

3) skarby – występują i przemieszczają się strefowo od granic Pol. do Pol.Środk., w kier. Łaby. V-VI w. na ter. Pomorza Środ., Zach., w Pol. i Połabiu, Pom. Gdań., Mazowsze. Na Polasiu zanikają w III-IV w.

Odpływ ludów z ziem pol. – Wenedowie, Burgundowie (Śląsk, Wielkopol., Pomorze). III-IV w. kult. zanika. Wszystko odpływa na pd i plem. Słowian. Mogą przyjść ze Słowacji.

Co dało pocz. tej kult.? – nie ma odp. Na tym obszarze jest kult. czernichowska, zarubieniecka (środ. Dniepr), kult. kurhanów.

              Antowie – między dol. Dunajem a Dnieprem. Sklawinowie (Jordanes) – od ujścia Dunaju, nad Dniestrem po środk. Dniepr, do gór. Wisły. Po 520 r. w Czechach – Longobardowie, potem odpływają na pd, na Nizinę Panońską. Warnowie u ujścia Łabu. W 561 r. Frankowie wsch. rozbijają Turynów (między Melau, Soławą, gór. Dnieprem), od IV do VI w. funkcjonowało. To pozwoliło się Słowianom przesunąć. Wtargniecie do Euro. Arabów (zaproszenie przez Gepidów i Longobardów) – z Czech i Moraw zaczęli napływać Słowianie. 568 r. rozbicie Awarów. Awarowie wchłonęli Słowian. Upadek twierdzy wsch.-rzym., Słowianie zaczęli przemieszczać się poza limes. 636 r. – bunt, powstanie państwa Samona.

2. K. Praska - geneza, chronologia, osadnictwo, obrządek pogrzebowy.

V w. n.e. - VII w. n.e.

Na terenach Europy Środkowej. Obejmowała początkowo górne i częściowo środkowe dorzecze Dniepru. W V w. n.e. kultura ta przeniknęła na terytorium obecnej Polski, Czech, Austrii, Słowacji, wschodnich Niemiec oraz na południowy wschód Europy. Nazwa kultury wywodzi się od stanowisk archeologicznych przebadanych wokół Pragi

Kultura ta powstała w wyniku ekspansji osadniczej Hunów na tereny zajęte poprzednio przez zróżnicowaną etnicznie ludność osiadłą kultury czerniachowskiej oraz kultury kijowskiej

Nazwa kultury pochodzi od typu ceramiki odkrytej i wyodrębnionej na terenie Czech.

Od wschodu kultura ceramiki praskiej graniczyła z kulturą pieńkowską i (bardziej na północ) kulturą kołoczyńską, a od strony północno-zachodniej (prawe dorzecze rzeki Wisły po dorzecza Odry oraz Łabt) z kulturami ceramiki dwustożkowej, tzw. typ feldbarski.

·      Niewielkie osiedla lokowane wzdłuż rzek.

·      Drewniane kwadratowe chaty z płytkim podpiwniczeniem zagłębione w ziemię (tzw. półziemianka) oraz umieszczonym w narożniku glinianym lub kamiennym piecem kopułkowatym (lub paleniskiem).

·      Proste, lepione ręcznie, z brunatnej gliny z dużą domieszką piasku, najczęściej nie zdobione ceramiki; garnki tzw. typ praski oraz typ Korczak (nazwa dotyczy wschodniej części omawianej kultury). Obszar występowania ceramiki typu praskiego oraz ceramiki do niej zbliżonej typu Korczak pokrywa się z dawnym obszarem występowania kultury przewoeskiej, tj. Polski Środkowej, Polski Południowej, Czech i Moraw, ziemiami środkowo-połabskimi, Słowacją, obejmuje także tereny na południe od rzeki Dunajj.

·      Zmarłych po spaleniu, chowano razem ze szczątkami stosu pogrzebowego w urnach popielnicowych, które składano następnie na płaskich cmentarzach.

·      pierwszych Słowian

- Strefa kulturowa prasko - korczakowska:

obejmowała obszary leśno- stepowe i leśne między Prypecią i środkowym Dnieprem a górnym

Bugiem i Prutem. Rozwijała się od końca V do VII wieku. Jej nazwa pochodzi od miejscowości

Korczak koło Żytomierza na Ukrainie. W okolicach Dniestru mieszała się z Pieńkowską prowincją

kulturową. Ugrupowanie to reprezentowało kulturę rolniczą społeczności słowiańskich, które

można utożsamiać ze Sklawinami wspomnianymi w przekazach pisanych .

Charakterystycznymi dla tego ugrupowania formami ceramiki są przede wszystkim wysokie

garnki ze stożkowato ściętym brzuścem, lekko zwężaną szyjką i krótkim wylewem. Największe

rozchylenie przypada na 1/3 wysokości naczynia. Powierzchnia naczyń jest zwykle brunatna,

czasem nieznacznie wygładzona. Ornament występuje bardzo rzadko, czasami można spotkać

ukośne nacięcia na skraju wylewu. Naczynia te wykonane były bez użycia koła.

Oprócz ceramiki z V-VII wieku znamy niewiele innych materiałów. Ciekawym

znaleziskiem są przęśliki o wymiarach 2,5- 3,5 cm w kształcie okrągłym, cylindrycznym i dolnie

spłaszczonym. Niektóre z nich zdobione są dołeczkami. Znalezione zostały w grodzisku Zimnym.

Warto też wspomnieć o glinianych okrągłych, płasko- wypukłych plackowatych przedmiotach o

wymiarach 8- 10 cm, które prawdopodobnie miały znaczenie kultowe.

Ceramika prasko- korczakowska występowała od końca V do VII wieku włącznie, ma

podobieństwa do glinianych garnków kultury przeworskiej, które przez niektórych badaczy

uważane są za jej prototyp.

- Strefa prasko - pieńkowska: strefa ta obejmowała teren lasostepów pomiędzy Dońcem a

dolnym Dunajem, sięgając wgłąb stepu. Jej nazwa pochodzi od stanowisk we wsi Penkova koło

Krzemieńczuka na Ukrainie .Jest identyfikowana ze słowiańskimi Antami, którzy według

przekazów zamieszkiwali tamte okolice. Grupa ta prezentuje podobny model kulturalny do grupy

prasko - korczakowskiej . tj.: charakter osadnictwa, rolnictwo podstawą utrzymania, brak

rozwiniętego rękodzielnictwa, brak przedmiotów luksusowych, ogólnie niski standard życia, oraz

ciałopalny obrządek pogrzebowy z grobami popielnicowymi lub jamowymi o ubogim wyposażeniu.

Różnice natomiast pomiędzy tymi ugrupowaniami można dostrzec w ceramice,

Ceramika prasko - pieńkowska to przede wszystkim garnki z owalnym lub okrągłym

brzuścem o słabo profilowanym wylewie, największa objętość brzuśca występuje tu w środkowej

części , a wylew i część przydenna są zwężane i prawie równe wymiarowo. Jest to ceramika

grubościenna, chropowata z domieszką żwiru, Rzadko spotyka się garnki z nacięciami ,

doklejanymi wałeczkami lub półksiężycami .

3. K. sukowska - geneza, chronologia, osadnictwo, obrządek pogrzebowy.

Strefa połnocna- Sukov-Dziedzice- naczynia przykrawędnie obtaczane

Naczynia typu Sukov-Dziedzice- ręcznie lepione, przysadziste

 teren Połabia i Pomorza, Niż Polski, Brandenburgia

budynki na planie owalnym z otwartym paleniskiem, pojedyncze dołki posłupowe

ceramika: krępa, formy baniaste, naczynia typu sukov (6-8 w): nie zdobione, baniaste, wylew krótki, odgięty na zewnątrz, przykrawędne obtaczanie, ręcznie lepiona, słaby wypał

obrządek: ciałopalny, nieuchwytny archeologicznie

ostrogi haczykowate

stanowiska: Dziedzice, Sokow, Żółwin, Dębczyno

Drugi nurt formowania się kultury słowiańskiej

4. Osady obronne u Słowian Zachodnich w VI - IX w. - geneza, chronologia, rodzaje.

Ośrodki obronne środkowej Europy od VI do IX wieku

Od VI/VII w występują ośrodki centralne w postaci grodów.

Grodziska to pozostałości grodów.

Opis Geografa Bawarskiego z IX wieku wspomina o grodach opisuje tam też najdalej wysunięte na

zachód plemiona Słowian

Civitates et regiones- nazwa grodów i plemion u Geografa Bawarskiego, ale ta nazwa ma też duży

wydźwięk administracyjno-społeczny, regiones= plemiona

Adam Bremeński- potwierdza istnienie kilku plemion wymienionych u Geografa Bawarskiego

Ośrodkiem centralnym opola był gród

Opole- teren jednej zlewni/dorzecza o powierzchni 100-120 km2 z grodem jako punktem

centralnym. Czasem wyróżnia się kilka grodów o różnych funkcjach na terenie opola.

Obszar plemienny to kilka/kilkanaście opol/wspólnot.

Niektórzy badacze kwestionują istnienie plemion zastępując to określenie „strukturami

wodzowskimi”.

Daty dendrochronologiczne i radiowęglowe umiejscawiają pierwsze grody w 2 połowie VIII w i na

początku IX wieku. Reszta dat pochodzi z analizy typologicznej.

Chronologia grodów z VI i VIII wieku została zanegowana zwłaszcza datowanie grodów typu

Tornov.

Grody refugialne datowane na VII wiek o niewielkich śladach działalności ludzkiej

charakterystyczne są nie tylko dla terenów słowiańskich ale także dla Prus i Skandynawii.

Pruskie lauksy = słowiańskie opola

Grody refugialne- najstarsze grody związane są z kulturą Tusziemna-Balcerowszczina

(synkretyzm kulturowy bałto-słowiański ) gród w Tusziemnej (sytuowany na cyplach

wysoczyznowych, 4 wały zaporowe + jeden dookolny), brak warstwy kulturowej, czasami

zabudowa dookolna z placem pośrodku, plac służył do zgromadzeń i do kultu, ślady konstrukcji

słupowych ( które nie występowały w starszych fazach kultury słowiańskiej)

gród w Zimnem- usytuowany na cyplach w dolinie rzecznej

gród w Szeligach- ślady budynków słupowych, budynki słupowe mają walory obronne?

Gród w Kołoczin- 2 wały zaporowe

Góra Chaćka (Haćki?)- gród na wypiętrzeniu w dnie doliny

Nikodynowo- ślady wytwórczości metalurgicznej

występuje dużo importów- Awarskie, Bałtyjskie

miejsca centralne wyjątkowe

miejsca wieców, centra plemienne

miejsca symboliczne miejsca wymiany

usytuowane przy szlakach handlowych i na rubieżach terytoriów plemiennych, analogie na terenach

Skandynawskich

Ośrodki wczesnomiejskie: Wolin, Truso, Menzling, Birka, Hedeby, Ribe, również były grodzone.

Birka- wydzielona przestrzeń kilkunastu ha ogrodzonych ale bez warstwy kulturowej

Helgo- wydzielony gród refugialny- schronienie w czasach niebezpiecznych

grody refugialne- były też miejscami kultu a nie tylko miejscami schronienia się podczas napadów

grody w Skandynawii były zamieszkiwane- Eketorf (VI-VII w) wały oblicowane płytami

kamiennymi (opus eklektum), analogie w bizantyjskich kasztelach naddunajskich,

Po okresie Wędrówek Ludów plemiona germańskie przyniosły do Skandynawii znajomość tego

typu budowy

Gostyń- początkowo datowany na VI-VIII wiek jednak datowanie zmieniło się na IX w. Tzw.

„Kowalowa Góra”, dookolna zabudowa miejsce kultu, szkielety ludzkie i zwierzęce, naczynia z

płodami rolnymi,

grodziska typu Feldberg- grodziska duże i zabudowane

grodziska typu Tornov- IX w

Bielany Wielkie obok Elbląga- brak zabudowy, gród Bałtyjski, centrum lauksu-opola

grody były owalne, trójkątne, prostokątne

zróżnicowanie grodów odzwierciedla hierarchie społeczną

duże zróżnicowanie powierzchniowe od kilku arów po kilka...