getta.pdf

Marek S. Szczepaıski

Weronika ĺlħzak Î Tazbir

Miħdzy lħkiem i podziwem:

Getta spoþeczne w starym regionie przemysþowym

Tekst poĻwiħcony zostanie dwojakiemu typowi gett spoþecznych i przestrzennych

ulokowanych w tradycyjnym regionie przemysþowym, czyli na Grnym ĺlĢsku. Pierwsze

z nich, o historycznym charakterze, to getta ubstwa, powstaþe w wyniku degradacji

kwartaþw mieszkaniowych usytuowanych w cieniu zakþadw przemysþowych, powstaþych

zarwno na przeþomie XIX i XX stulecia, jak i w okresie realnego socjalizmu. Drugi typ gett,

sþabo jeszcze obecnych w przestrzeni regionu, ma jednoznacznie transformacyjny rodowd.

I choę rzadko sĢ to klasyczne gated communities to z caþĢ pewnoĻciĢ wyrŇniajĢ je:

ulokowanie w dobrej ekologicznie przestrzeni, co w warunkach ĺlĢska jest wartoĻciĢ trudnĢ

do przecenienia, ponadstandardowy status ekonomiczny ich mieszkaıcw, tworzĢcych

rodzĢcĢ siħ klasħ ĻredniĢ oraz wyŇszy poziom wyksztaþcenia i aspiracji. Ten typ gett, co jest

typowe dla spoþeczeıstw Trzeciego ĺwiata, sĢsiaduje nierzadko z powszechnie obecnymi

w regionie osiedlami substandardowymi, zajmowanymi przez klasħ niŇszĢ lub wrħcz

podrħcznikowĢ underclass.

Choę dostħp do obu typw gett nie jest zazwyczaj limitowany, to przekraczanie ich

granic przez osoby z zewnĢtrz wydaje siħ utrudnione z wielu powodw, w tym rwnieŇ

symbolicznych. Pojawienie siħ obcego w zdegradowanych osiedlach takich jak Bobrek,

Lipiny, ZaþħŇe czy Abisynia zwiĢzane jest czħsto z zagroŇeniem egzystencjalnym,

a przynajmniej z lħkiem o wþasne bezpieczeıstwo. Z zupeþnie innych przyczyn wizytanci

wkraczajĢ niepewnie w przestrzeı osiedli o ekskluzywnym charakterze, wzniesionych przez

developerw i przeznaczonych dla klasy Ļredniej.

Zapraszamy na miejskĢ wþczħgħ.

GondolĢ przez Rio San Girolamo Î czyli wyjĢtki z historii getta

áW tym zakĢtku Wenecji, o ktrym opowiadam, koþaczĢ tylko biedne, powszednie

szmery, dni mijajĢ tam jednostajnie, jak gdyby byþy jednym dþugim dniem a Ļpiewy, ktre

tam sþychaę, to narastajĢce skargi, co nie wznoszĢ siħ w grħ, a jak dym skþħbiony zalegajĢ na

uliczkach. Gdy nastaje zmierzch roi siħ tu od pþochliwej dziatwy, niezliczona iloĻę malcw

ma swj przytuþek na placach oraz w ciasnych, zimnych sieniach; bawiĢ siħ kawaþkami

kolorowej masy szklanej, tej samej, z ktrej mistrzowie ukþadali powaŇne mozaiki w San

Marco. Szlachcic rzadko zachodzi do gettaÑ(Rilke, 1996, s. 79-80).

Tak swoje wraŇenia z wizyty w weneckim getcie Î pierwszym getcie Ļwiata - opisaþ

Rainer Maria Rilke. W jakŇe sugestywny sposb w tych kilku wierszach wielki poeta

namalowaþ nam obraz Ļwiata weneckich ņydw, ich zmagaı dnia codziennego, ich trudnoĻci,

wyobcowania i skazania na pogardħ ze strony miejscowej szlachty.

Przyjħty oglnie poglĢd wskazuje na weneckie pochodzenie sþowa ghetto, oznaczajĢce

miejsce zamkniħte, w ktrym muszĢ mieszkaę ņydzi. Na terenie, ktry wyznaczono na

miejsce zamieszkania dla ņydw, znajdowaþa siħ w wiekach poprzednich odlewnia Ňelaza,

ktra w dialekcie weneckim zwana byþa getto (od gettare, odlewaę). Temanza pisaþ:

áObszerna wyspa, bħdĢca teraz schronieniem dla wiħkszoĻci ņydw, zwanym Getto Nowe,

znajdujĢca siħ nad Rio di San Girolamo, od poczĢtku XV wieku byþa jednym wysypiskiem,

kaþuŇĢ. Druga zaĻ poþoŇona bliŇej Cannaregio, nazywana Getto Stare, przeznaczona byþa na

publicznĢ odlewniħ i byþa siedzibĢ kierujĢcego niĢ magistratu. Dlatego to miejsce zwano

getto. (...) W ten sposb stopniowo zmeliorowano wyspħ, a potem zbudowano domy do dziĻ

widniejĢce, w ktrych, zanim ņydzi tam siħ osiedlili w 1516 roku, mieszkaþy liczne rodziny

chrzeĻcijaıskie Ñ (Calimani, 2002, s. 189 - 190).Co prawda najpierw powstaþo Stare Getto, do

ktrego pŅniej doþĢczono Getto Nowe, jednak zasiedlenia Ňydowskie nastĢpiþy w odwrotnej

kolejnoĻci: najpierw Getto Nowe, potem Getto Stare.

PozostawiajĢc badaczom historii i jħzykoznawstwa szczegþy pochodzenia nazwy

getto, ktre budzĢ ciĢgle wĢtpliwoĻci, zatrzymajmy siħ w Wenecji, bo nie ulega wĢtpliwoĻci,

Ňe to wþaĻnie tutaj, wĻrd ciasnych uliczek i kanaþw powstaþo pierwsze getto na Ļwiecie,

tutaj nabieraþo swoistego oblicza, zmagaþo siħ ze swoimi problemami dnia codziennego

(Calimani, 2002, s. 193).

Powstanie getta Ňydowskiego w Wenecji datuje siħ na 29 marca 1516 roku, w ktrym

to dniu Senat ogþosiþ nastħpujĢcy dekret: áņydzi powinni wszyscy razem mieszkaę w kwartale

domw, jaki jest w getcie w pobliŇu San Gerolamo; i Ňeby w nocy nie chodzili dookoþa, od

strony Starego Getta, gdzie jest maþy mosteczek oraz z przeciwlegþej strony zbudowane bħdĢ

dwie bramy, to jest po jednej dla kaŇdego z tych miejsc, ktre to bramy majĢ otwieraę rano

z uderzeniem Maragony (dzwon na wieŇy bazyliki San Marco) a zamykaę wieczorem

o godzinie 24 czterej straŇnicy chrzeĻcijaıscy w tym celu wyznaczeni i wynagradzani przez

ņydw wedþug pþacy, jakĢ nasze Kolegium uzna za odpowiedniĢÑ. Planowano otoczyę

kwartaþ dwoma wysokimi murami; wszystkie inne wyjĻcia miaþy byę zamkniħte, drzwi i okna

zamurowane. StraŇnicy mieli tam mieszkaę dzieı i noc, aby pilnowaę miejsca ázgodnie

z innymi rozkazami, jakie przez Kolegium bħdĢ wydaneÑ. ņydzi mieli takŇe opþacię dwie

þodzie, ktre bez przerwy patrolowaþyby kanaþy otaczajĢce tħ strefħ. Na wypadek gdyby nocĢ

spotkano ņyda poza gettem, przewidziano zrŇnicowane kary. Kontrolerami i egzekutorami

tych kar zostali mianowani cattaverzy (Cattaveri), urzħdnicy paıstwowi zajmujĢcy siħ

mieniem publicznym, zwþaszcza lichwĢ uprawianĢ przez ņydw, oraz ásposobem, w jaki

majĢ zamieszkiwaę WenecjħÑ. Senat postanowiþ rwnieŇ, aby natychmiast ewakuowaę

dotychczasowych mieszkaıcw terenw przyszþego getta; nowi jego lokatorzy mieli pþacię

o jednĢ trzeciĢ czynszu wiħcej, niŇ wþaĻciciele domw pobierali dotĢd. Choę na powstanie

getta wpþynħþo wiele czynnikw, ktrych nie sposb tu w tej chwili przytoczyę, to warto

wspomnieę sylwetkħ Zaccaria Dolfina, ktry na posiedzeniu Kolegium oskarŇyþ ņydw

o nielegalnĢ budowħ synagog i przekupstwo urzħdnikw i jako pierwszy wysnuþ postulat

o zamkniħciu ņydw w Getcie Nowym, ktry podobny jest do fortecy. DoŇa i wielu

patrycjuszy wyrazili aprobatħ, poniewaŇ wszyscy mieli ĻwiadomoĻę, Ňe naleŇy ograniczyę

swobodħ dziaþania ņydw (Calimani, 2002, s. 58-59).

Wyizolowane, marginalne, peryferyjne wzglħdem miasta getto, jest przestrzeniĢ

ŇydowskĢ, teatrem Ňyciowych wydarzeı wczesnych ņydw. Wenecki krajobraz,

poprzecinany tysiĢcem kanaþw, potħguje miejskie podziaþy, zarwno przestrzenne, jak

i spoþeczne. MoŇna Ļmiaþo powiedzieę, iŇ Wenecja stworzyþa naturalne warunki do

wyizolowania spoþecznoĻci Ňydowskiej, spoĻrd reszty swoich mieszkaıcw.

Do Nowego Getta wchodziþo siħ dþugim pasaŇem pod portykami; byþy to prawdziwe

korytarze, ciĢgnĢce siħ pod domami wysokimi nieraz na dziewiħę piħter. Plac otwieraþ siħ

koliĻcie i szeroko, a wszystkie okna domw byþy na niego zwrcone jako na miejsce centralne

(Calimani, 2002, s. 193).

ņycie codzienne getta odmierzaþ rytm tradycyjnych modlitw porannych,

poþudniowych i wieczornych. NocĢ zamykano furtki a þdŅ wartownicza opþywaþa otaczajĢcy

getto kanaþ. Wielki plac, za dnia oĻrodek Ňycia Ňydowskiego i chrzeĻcijaıskiego, w nocy

stawaþ siħ niejako eksterytorialny, byþ niepodlegþĢ republikĢ ņydw w sercu Wenecji. W nocy

scena teatralna Nowego Getta pustoszaþa, wyrzucajĢc poza mury kupujĢcych starzyznħ oraz

tych, ktrzy w dzieı stali w kolejce przed bankami zastawnymi. Wszystko milkþo takŇe

w Starym Getcie Î wydþuŇonej ulicy poprzecinanej maþymi, krħtymi uliczkami. W gþħbi,

poþĢczone maþym mostem, znajdowaþo siħ Getto Najnowsze (1633), zabudowane solidnymi

kamienicami, bez sklepw i bez synagog, dzielnica wyþĢcznie mieszkaniowa dla ostatnich

przybyszy (Calimani, 2002, s. 194).

Wenecjanie nħkali ņydw podatkami, pozbawiali majĢtku i zacieĻniali coraz bardziej

obrħb getta tak, iŇ árodziny, ktre mimo caþej nħdzy pþodnie siħ rozmnaŇaþy, zmuszone byþy

budowaę swe domy wzwyŇ, jeden na dachu drugiego. I miasto ich, nie poþoŇone nad morzem,

wyrastaþo powoli hen ku niebu i jak gdyby w inne morze, a wokþ placu ze studniĢ wznosiþy

siħ ze wszech stron strome budynki, niby Ļciany jakiejĻ olbrzymiej wieŇyÑ(Rilke, 1996, s. 81).

Choę ze wzglħdu na doĻwiadczenia II Wojny ĺwiatowej w spoþecznej ĻwiadomoĻci

przewaŇajĢ skojarzenia z tworzeniem Ňydowskich enklaw przez nazistw, to jednak trzeba

zaznaczyę, Ňe to wþaĻnie segregacja, wyþĢczenie, zamkniħcie spoþecznoĻci Ňydowskiej na

wydzielonym terenie Wenecji w XVI wieku daþo poczĢtek zjawisku, ktre dzisiejsza

socjologia okreĻla mianem gettoizacji. ņydowskie getto weneckie Î miasto w mieĻcie.

Fenomen weneckiego getta polegaþ na tym, Ňe choę z jednej strony byþo symbolem

zniewolenia i przymusu, wyþĢczenia i pogardy, to z biegiem lat, wraz z pogþħbiajĢcym siħ

zakorzenieniem, getto zaczyna siħ jawię jego mieszkaıcom jako bezpieczne i przytulne

matczyne þono. Prywatna ojczyzna, dajĢca pewnoĻę i poczucie stabilnoĻci w przeciwieıstwie

do Ļwiata zewnħtrznego jako miejsca zþowrogiego, nieznanego. Getto staþo siħ zatem

z biegiem lat, wzglħdnym ukþadem lokalnym, w ktrym czas biegþ w rytmie ádþugiego

trwaniaÑ i co wiħcej, staþo siħ sposobem na zachowanie wþasnej toŇsamoĻci. Przypadek

opuszczenia getta, áwyjĻcia na wolnoĻęÑ, emancypacji zaczĢþ byę odczuwany jako utrata

toŇsamoĻci.

W Chicago na Maxwell Street

Pionierem socjologicznej analizy getta byþ przedstawiciel Szkoþy Chicagowskiej Louis

Wirth, ktry w wydanej w 1928 roku monografii The Ghetto zajĢþ siħ analizĢ przestrzennej

izolacji spoþecznoĻci Ňydowskiej w Chicago, skupionej na Maxwell Street. Pojħcie getta

nabraþo charakteru pejoratywnego i zostaþo zdefiniowane jako obszar miejski, w ktrym

skupiþy siħ wszystkie niekorzystne warunki, jakie mogĢ wystĢpię w city. Tak wiħc wszelkiego

rodzaju mechanizmy wpþywajĢce na postħpujĢcĢ izolacjħ danego obszaru od otoczenia.

Wirth twierdziþ, Ňe getto moŇna rozumieę jedynie jako zjawisko spoþeczno

Î psychologiczne oraz ekologiczne, gdyŇ jest bardziej stanem umysþu, niŇ faktem fizycznym.

Rozumienie to naleŇy widzieę w szerszym kontekĻcie teoretycznym, ktry moŇe stanowię

pŅniejsze Î wzbudzajĢce do dziĻ wiele dyskusji Î dzieþo Wirtha: Urbanism as a Way of Life.

WyrŇniþ on piħę typw rezydentw w mieĻcie. Byli to: kosmopolici, nieŇonaci

i bezdzietni, pochodzĢcy ze wsi etnicy, pozbawieni, zþapani w potrzask i zdegradowani.

Getto, ktre opisywaþ Wirth zwiĢzane byþo wþaĻnie z kategoriĢ pozbawionych,

zdegradowanych i zþapanych w potrzask. Byli to mieszkaıcy bardzo biedni, zaburzeni

emocjonalnie, bez poczucia przynaleŇnoĻci, bez toŇsamoĻci, bardzo czħsto kolorowi. Getto

zatem, jako jednoznacznie zþe zjawisko, niekorzystne, skupiajĢce wszelkie patologie i zþe

cechy miejskiego Ňycia. Niekorzystne przestrzenie i niekorzystni mieszkaıcy.

Warunki, ktre pozwalajĢ nam waloryzowaę przestrzenie miejskie moŇna analizowaę

w odniesieniu do koncepcji þadw wyznaczajĢcych pozycjħ ekologicznĢ danej przestrzeni.

Mamy tu na myĻli piħę þadw:

- þad urbanistyczno - architektoniczny oznaczajĢcy stopieı harmonii przestrzeni miejskiej

(poþoŇenie domw, ich ksztaþt i wielkoĻę, zgodnoĻę wspþwystħpujĢcych stylw

architektonicznych, iloĻę i poþoŇenie w tkance miejskiej terenw zielonych - ogrodw,

parkw, obiektw maþej architektury, np. fontanny, przebieg drg i ĻcieŇek);

- þad funkcjonalny, oznaczajĢcy walory uŇytkowe mieszkania, osiedla, dzielnicy i miasta jako

caþoĻci, wyraŇajĢce siħ nasyceniem sklepami, punktami usþugowymi, klubami, kawiarniami,

oĻrodkami zdrowia, Ňþobkami, placami zabaw dla dzieci, szkoþami;

- þad estetyczny, oznaczajĢcy ocenħ piħkna lub brzydoty przestrzeni miejskiej. O tej ocenie

decydujĢ rodzaj zabudowy (ksztaþt i kolorystyka budowli, obecnoĻę w nich elementw

podkreĻlajĢcych symetriħ lub asymetriħ, co tworzy nudnĢ lub ciekawĢ architekturħ, wyglĢd

budynkw na skrzyŇowaniach ulic - np. domy z wykuszami, rzeŅbami, ksztaþt wejĻcia do

klatki schodowej, ornamenty), nasycenie i wyglĢd szyldw, neonw, reklam, wreszcie

czystoĻę;

- þad spoþeczny wyznaczony przez ocenħ stosunkw spoþecznych (wiħzi sĢsiedzkiej,

osiedlowej, dzielnicowej i miejskiej, poczucie bezpieczeıstwa lub jego brak);

- þad ekologiczny odnosi siħ do wartoĻci ekologicznej miejsca, w ktrym mieszkaıcy ŇyjĢ.

WartoĻę tħ wyznaczajĢ: stopieı zanieczyszczenia Ļrodowiska, nasþonecznienia, poziom

haþasu, cyrkulacji powietrza, obecnoĻę lub nie przemysþu uciĢŇliwego dla mieszkaıcw

(Szczepaıski, 2002, s.363-366).

Getto analizowane przez Wirtha, enklawa wykluczenia i izolacji spoþecznej moŇe byę

okreĻlona wþaĻnie jako pozbawiona tych þadw.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: