"Lalka" Bolesława Prusa Lalka" Bolesława Prusa, jako najwybitniejsza powieć realizmu krytycznego. "Jeżeli autor przypatrujšc się społeczeństwu, dostrzeże w nim jakie nowe charaktery ludzkie, jakie nowe cele, do których ci ludzie dšżš, czyny, które spełniajš i rezultaty, jakie osišgajš, i w ten sposób bezstronny opisuje to, co widział, wówczas tworzy on powieć lub dramat realistyczny" Bolesław Prus Powieć jest jednym z głównych gatunków epickich czasów nowożytnych. Ten fabularny utwór, pisany prozš, odznacza się większym rozmiarem i swobodš wielowštkowej kompozycji. Charakterystycznš dla niego jest również zróżnicowana forma narracji oraz wyrane nastawienie poznawcze. Powieciopisarze podejmujš obecnie problematykę społeczno-obyczajowš, psychologicznš, fantastycznonaukowš, politycznš, sensacyjnš i kryminalnš. Szerokoć zakresu podejmowanych w dziełach problemów nadaje im swobodny wyraz. W dzisiejszych czasach powieć jako gatunek jest bardzo rozpowszechniona i rozbudowana, lecz jeszcze w XVII i XVIII wieku poetyki normatywne w ogóle go nie uwzględniały lub zaliczały go co najwyżej do gatunków niskich. Za rzeczywiste poczštki powieci przyjęto brać siedemnastowiecznego "Don Kichota" Cervantesa oraz utwór Defoe "Robinson Crusoe" z przełomu XVII i XVIII wieku. Włanie XVIII wiek przyniósł rozwój gatunku. W tym czasie powstały między innymi "Nowa Heloiza" J. J. Rousseau i "Cierpienia młodego Wertera" J. W. Goethe. Wiek XIX stał się okresem najbujniejszego rozkwitu powieci. Włanie wtedy pisarz angielski Walter Scott stworzył nowš odmianę - powieć historycznš. Ukształtował się również nurt dojrzałego realizmu, w którym to ewolucji uległy m. in. formy narracji i kompozycje wštków fabularnych, jak również przekształcił się zasięg tematyczny i co najważniejsze - wiatopoglšd. Realizm w dziełach twórców pozytywizmu przejawiał się w prawdziwym i wiernym odtwarzaniu rzeczywistoci w literaturze. Powieć realistycznš charakteryzuje naczelna pozycja narratora, kompozycja zamknięta, oparcie fabuły na przebiegu okrelonej akcji, wprowadzenie postaci typowych dla danych grup społecznych lub pokoleń oraz zaznaczenie psychologicznej motywacji ich działań. Przedstawiciele nurtu uważali, że dzieło literackie ma zawierać odzwierciedlenie ludzkich dowiadczeń i zachowań oraz opis typowych charakterów. Pisarz musiał posiadać bardzo szerokš i szczegółowš wiedzę, bez której nie podołałby przedstawieniu studium społeczeństwa, szczególnie, że pozytywici dšżyli do uszczegółowienia obrazu. Filarem realizmu było więc przekonanie twórców o poznawalnoci wiata. W Polsce istotne znaczenie dla uformowania się dojrzałego realizmu miały dzieła pisarzy europejskich. Również dzieła Tołstoja i Dostojewskiego powstały przed wielkimi polskimi powieciami pozytywizmu. Dodatkowo jednak realizm krytyczny w Polsce wzbogacony został przez rodzimš tradycję, czyli: gawędy, pamiętniki i gatunki dziennikarskie, jak również nowele, których twórcami byli zwykle ci sami ludzie, którzy tworzyli wielkie dzieła. Pisarze spoglšdali krytycznie na konflikt między utrwalonymi tradycyjnymi zasadami postępowania a nowym spojrzeniem na wiat. Paradoksalnie bohater stawał się nie tylko indywidualnociš, ale i typowym przedstawicielem danej warstwy społecznej. Postaci literackie posiadały ogromnie złożonš psychikę, natomiast ich losy przedstawiane były w całej swej złożonoci. Zapewne najdoniolejszym dziełem polskiej dziewiętnastowiecznej literatury stała się "Lalka" Bolesława Prusa. Została wydana w 1890 roku i stopniowo zdobywała sobie coraz to większe rzesze czytelników. Głównym bohaterem powieci jest Stanisław Wokulski - 46-cio letni wdowiec. Jest on człowiekiem bardzo zawziętym, wytrwałym i aktywnym, wręcz "szalonej energii" i włanie głównie dzięki tym cechom zdobywa ogromny majštek i staje się człowiekiem sukcesu. Stachu rozwija swojš działalnoć, zakłada spółkę do handlu ze wschodem, poznaje wpływowych i poważanych ludzi, powoli zaskarbia sobie zaufanie wyższych sfer. Jednym słowem pnie się energicznie po drabinie sukcesu. Na dodatek jest filantropem i pomaga ludziom, mniej hojnie obdarzonych przez los. Tak włanie wyglšda typowy dla epoki wizerunek Wokulskiego. Jednak twórca realizmu nie poprzestał na ukazaniu tylko jednej, afirmowanej w pozytywizmie strony człowieka. Okazuje się bowiem, że motywem i motorem działania Stacha jest miłoć. To głównie uczucie do kobiety popycha go do realizowania założeń epoki. W jego postaci przeplatajš się motywy romantyzmu i pozytywizmu. Bohater przeżywa niesamowicie głębokie rozterki i dylematy, miota się między uczuciem i rozumem, co czyni jego postać niesamowicie złożonš wewnętrznie. Twórca nie opisuje jedynie powierzchownie działań i czynów bohatera, ale wkracza w jego prywatnš sferę, odkrywa przed nami jego skomplikowanš psychikę i najskrytsze myli. Bez dokładniejszego zagłębiania się w postać Stacha zauważyć można jedynie, że jest on typowym przedstawicielem swojej klasy, ot dorobkiewiczem. Złożonoć postaci obserwujemy dopiero po bliższym i dokładniejszym przyjrzeniu się jej - może włanie dlatego jest ona tak uniwersalna, choć zarazem charakterystyczna dla swojej epoki. Na bliższe przyjrzenie się zasługuje też postać narratora w "Lalce". Oprócz zwykłej, beznamiętnej narracji w sytuację wprowadza nas Pamiętnik starego subiekta. To włanie te częci powieci wnoszš elementy ironii i swoistej automatycznej oceny do wprowadzonej przez pisarza sytuacji. Pamiętnik Rzeckiego w dużej częci utrzymany jest w stylu emocjonalnym i uczuciowym. To z niego dowiadujemy się o przeszłoci bohaterów i to włanie Ignacy wypowiada względnie obiektywne sšdy o posunięciach Wokulskiego. Owe dwa typy narracji pozwalajš czytelnikowi spojrzeć na tę samš sprawę z dwóch różnych perspektyw. Dodatkowo narrator wprowadza elementy humorystyczne, dla przykładu sygnalizujšc wprost stosunek do państwa Krzeszowskich lub przedstawiajšc w niepospolity sposób postaci studentów. Założeniem twórców realizmu krytycznego było przedstawienie takich postaci i sytuacji, które znalazłyby swe odzwierciedlenie w rzeczywistoci. Trzymajšc się tych zasad Prus umieszcza swoich bohaterów w realiach dziewiętnastowiecznej Warszawy. Dla uwiarygodnienia opisywanej włanie sytuacji wprowadzone sš dokładne opisy ulic, parku, budynków i kociołów. Bohaterowie powieci noszš odpowiednie dla ducha epoki stroje i wygłaszajš popularne poglšdy. Prus tak dalece posunšł się w wysiłkach urealnienia sytuacji, że opisy i relacje takich zdarzeń, jak wycigi na Służewcu wyszukiwał z autentycznych kronik drukowanych w gazetach. Powieć nie traktuje o niesamowitych i rzadko spotykanych sytuacjach, a bohaterowie pomimo swoich charakterystycznych i czasem przejaskrawionych cech sš jednak zwykłymi ludmi. Z pewnociš więc historia opisana w "Lalce" mogła przydarzyć się naprawdę. Wyznacznikiem powieci realizmu dojrzałego było również odpowiednie przedstawienie przekroju społeczeństwa. Prus z zadziwiajšcš znajomociš tematu, poprzez wprowadzanie kolejnych postaci, opisuje różne rodowiska społeczne. Szczególnie wyranie naznaczona zostaje arystokracja. Przedstawiona ona zostaje w krytycznym wietle. To ona wcišż "pocišga za sznurki", ale nie ma najmniejszego względu na interesy narodu. Interesuje się jedynie własnym wiatem wyższych sfer, bo po prostu tylko ten wiat poznała. Przedstawiciele wyżyn społecznych sš przekonani, że zostali powołani do życia, aby dobrze się bawić, pokazywać znajomym w pięknych strojach i karocach i gorliwie służyć Bogu (oczywicie w ich tego słowa znaczeniu, a więc z rozsšdkiem). Choć Wokulski krytykuje ten stan rzeczy, jego wybrankš serca staje się przykładna przedstawicielka arystokracji - Izabela Łęcka. Kolejnym stanem, opisanym przez Prusa jest mieszczaństwo. rodowisko niesamowicie zróżnicowane pod względem narodowociowym i majštkowym. Zaliczajš się do niego na równi ci, którzy żyjš sobie własnym, niezbyt zamożnym życiem, jak i dorobkiewicze, którzy mimo swoich majštków nie mogš utorować sobie prostej drogi do wyższych sfer. Mieszczaństwo zróżnicowane zostaje również na niemieckie, żydowskie i polskie. Każdej z tych grup przypisane zostajš charakterystyczne cechy i przywary. Szczególna uwaga nakierowana jest na Żydów - ludzi obrotnych i sprytnych, a więc i obrazem zazdroci innych ludzi. Generalnie jednak sšd nad mieszczaństwem nie jest aż tak surowy, ale też nie jest całkowicie bez skazy. Najciekawszym jednak, bo niesamowicie naturalistycznym jest obraz życia ludzi z nizin społecznych. Żyjš oni najczęciej na skraju nędzy, a nawet upadku moralnego. Nie posiadajš żadnych komicznych cech, ani przywar, a ich życie nie jest tak barwne, jak przedstawicieli innych klas. Sš po prostu szarymi, nic nie znaczšcymi, ale bardzo poczciwymi ludmi. Ciężko pracujš na każdy kawałek chleba i ciepła. Potrzebujš więc opiekuna z wyższych klas, człowieka o dobrym sercu, który pomoże im stanšć na nogi. Okazuje się, że w całej panoramie społeczeństwa jedynie biedota pozbawiona jest jakichkolwiek cech negatywnych. Generalnie jednak ogólna wymowa oceny społeczeństwa polskiego jest gorzka i pesymistyczna i ukazuje je w stanie bolesnego upadku. Z ogólnego wizerunku powieci wyróżnia się również sposób przedstawienia wyglšdu postaci i ich przeżyć wewnętrznych. Łatwo zauważyć, że znalezienie w treci ksišżki opisu wyglšdu zewnętrznego Wokulskiego wymaga nielada wysiłku. A jeli już natrafimy na taki fragment ogranicza się on jedynie do jednego, dwóch zdań ("czerwone ręce"). Bez trudu, natomiast, wyszukać można cytaty, mówišce o jego aktualnym stanie psychicznym, nastroju, czy przemyleniach. Pisarz skupia się więc wyranie na bogatym i różnorodnym wnętrzu głównego bohatera. Co chwila targany jest on silnymi uczuciami, co chwila też wylewa przed nami swoje żale i głębokie przemylen...
kj58