Etyka pomagania
Mimo że niektóre zasady postępowania etycznego są sformułowane bardzo jasno, a inne – nie, najważniejsze w tej sprawie jest rozwijanie wrażliwości i bycie gotowym na zadawanie sobie pytań dotyczących własnego postępowania etycznego i posiadania poczucia, że dbanie o nie jest szczególnie ważnym aspektem bycia profesjonalistą.
1. System wartości jako układ odniesienia do profesjonalnej pomocy
psychologicznej
a. psychologia wartości
b. kontrowersje dotyczące miejsca wartości w profesjonalnym pomaganiu
2. System wartości klienta i duchowy aspekt jego życia
3. System wartości osoby pomagającej
a. drogowskazy życia osobistego
b. etyka pomagania
c. duchowe aspekty życia
Sprawa wartości w pomocy psychologicznej i psychoterapii ma kilka aspektów. Można na to popatrzeć z kilku punktów widzenia. System wartości powinien stanowić bardzo ważny układ odniesienia dla profesjonalnej pomocy psychologicznej. Uwzględnianie systemu wartości pacjenta zmierza w kierunku poszerzania wizerunku pacjenta poza obraz jedynie psychopatologiczny. Poza tym, w psychoterapii bardzo często okazuje się, że problemy związane z wartościami są ważnym aspektem doświadczeń życiowych pacjenta, a dążenie do ich realizacji w życiu może stanowić poważne wyzwanie, także psychoterapeutyczne, szczególnie wziąwszy pod uwagę duchowy aspekt zdrowia psychicznego. Poza tym, terapeuci są osobami, dla których nie tylko dyscyplina taka, jak psychologia lub psychoterapia, ale osobisty stosunek do określonych systemów wartości i świadomość ich funkcjonowania, są istotne w sytuacji pomagania. Bycie etycznym w pomaganiu nabiera wtedy specjalnego znaczenia.
Psychologia, która tworzy podstawę działalności psychoterapeutycznej, ma złożone relacje ze światem wartości. Z jednej strony, jako dyscyplina naukowa stara się o zachowanie pewnego rodzaju neutralności wobec różnego rodzaju ideologii i systemów wartości. Stara się czerpać ze swoich korzeni w świecie nauki z wartości jaką przede wszystkim jest prawda. Ale nie ulega wątpliwości, że jest bardzo szczególnym rodzajem nauki ze względu na swoje skoncentrowanie na ludziach. Na badaniu i poznawaniu ludzi. Poznawanie ludzi oznacza m.in. poznawanie ludzi żyjących w świecie wartości. W związku z tym psychologia nie może się od tego uchylić. Z jednej strony, stara się realizować ten oczywisty obowiązek poprzez czynienie przedmiotem badań sposób, w jaki ludzie kontaktują się z wartościami, analizuje sposób doświadczeń ludzi w kontekście różnych wartości. Próbuje pokazywać różnego rodzaju konsekwencje wynikające z faktu realizowania jakichś wartości lub zaprzeczania im. W związku z tym od strony poznawczej psychologia od niepamiętnych czasów zajmowała się problematyką wartości, ale nie w sensie filozoficznym, lecz psychologicznym, tzn. przez perspektywę sposobu doświadczania wartości przez ludzi.
Ale już od dosyć dawna w psychologii istnieje bardzo żywy nurt odwoływania się do wartości, także przy budowaniu jednego rodzaju koncepcji. Szczególną rolę odgrywają tu nurty psychologii zwane nurtami egzystencjalnymi, czy humanistycznymi. W nich to w sposób bezpośredni wyciąga się wniosek z faktu, że skoro wartości są dla ludzi ważne, a psychologia ma pomagać ludziom, to znaczy, że powinna pomagać ludziom w realizacji wartości. Ten nurt od co najmniej pół wieku w psychoterapii odgrywa bardzo istotną rolę i w tym sensie psychologia nie jest już wobec wartości neutralna, i opowiada się po stronie wartości pozytywnych i konstruktywnych oraz wysiłków służących do ich realizacji. Dlatego psychologia nie angażuje się po stronie tych działań, które służą naruszaniu wartości.
Oczywiście, zdarzają się próby wykorzystywania psychologii dla celów oszukiwania ludzi i manipulowania nimi. Ale, kiedy tak się dzieje, to psychologia nie jest „na swoim miejscu” i naruszane są te zasady i pryncypia, które obowiązują psychologów, czy terapeutów w oparciu o kodeksy etyczne odpowiednich profesji.
Istnieją także dyskusje, czy kontrowersje dotyczące tego, na ile psycholog, czy psychoterapeuta w swojej pracy powinien być „agentem” określonych wartości. Jest to pytanie, na ile powinien wprowadzać do pracy psychoterapeutycznej swoje wartości. Pod tym względem istnieją spory, nawet współcześnie w Polsce. Można to było obserwować, kiedy przez Polskę przetoczyła się dyskusja na temat psychologii chrześcijańskiej, jako odrębnej dziedziny.
Kilkadziesiąt lat wcześniej próbowano z kolei tworzyć coś, co nazywano psychologia marksistowską, czy socjalistyczną. Pojawiły się wtedy postulaty, że psycholodzy w państwie socjalistycznym powinni realizować idee określonej ideologii, czy filozofii. Polscy psycholodzy z małymi wyjątkami nie przyjęli tej opcji. Znacznie bardziej skomplikowana sytuacja pojawiła się współcześnie, kiedy w ciągu ostatnich kilkunastu lat, pojawiły się dyskusje na temat tego, czy psycholog lub psychoterapeuta, utożsamiający się z psychologią chrześcijańską, powinien w czasie swojej pracy stawać wyraźnie po stronie swojej opcji ideologicznej i równolegle do udzielania pomocy psychologicznej udzielać pomocy z pogranicza psychoterapii i poradnictwa duchowego, psychologii pastoralnej, itp.
Te dylematy pojawiły się szczególnie ostro w dyskusjach na temat stanowiska wobec aborcji. Sytuacja wtedy bardzo się spolaryzowała i część kolegów miała przekonanie, że w przypadku spotkania z osobą, która dokonała aborcji, to nie powinna zajmować się nią tylko, jako osobą cierpiącą i skrzywdzoną, z zespołem np. PTSD, ale również pomóc jej w przyjęciu perspektywy, z której będzie doświadczała ona siebie jako zabójczynię lub osoby popełniającej ciężki grzech. Były w tej sprawie spory, ponieważ część środowiska uważała, że psychoterapeuta nie powinien wchodzić w taką rolę i pozostawić ją np. osobom duchownym, czy pedagogom moralnym. Psychoterapia miałaby zachować pewną neutralność, choć w służbie człowieka.
Warto o tym wiedzieć, ponieważ w epoce pluralizmu i usuwania różnych zewnętrznych ograniczeń te dyskusje się pojawiają. Obecnie trwają spory wokół tzw. psychologii, czy psychoterapii feministycznej. W części nurtów feministycznych kluczową sprawę stanowi walka płci. A w niektórych wydaniach, mężczyźni jako płeć, są pewnego rodzaju ‘gnębicielami” tej drugiej płci, tworząc nierówne prawa, czy niesprawiedliwe praktyki. Część opracowań podręcznikowych oraz ludzi uprawiających psychologie lub psychoterapię, ma pewną skłonność do roli wspierającej kobiety w pokonywaniu niesprawiedliwej działalności mężczyzn. Wiadomo jednak, że zaangażowanie w politykę, czy ideologię może dawać nastawienia dyskryminacyjne. Dlatego terapeuta powinien starać się nie stawać samemu po stronie wielkich sporów, ale pomagać oczywiście ludziom w podejmowaniu swoich, racjonalnych wyborów, uwzględniając wartości budujące człowieka, jak prawda, sprawiedliwość, życzliwość, itp. Czyli, ta sprawa miejsca wartości w spotkaniu psychoterapeutycznym oraz zachowania się psychoterapeuty jest nadal żywa i nadal trudno o jednoznaczne rozstrzygnięcia. A dla niektórych profesjonalistów może to oznaczać poważny dylemat na temat tego, co wniosą do spotkania z pacjentem.
W związku z tym, kwestia systemów wartości jest sprawą nader delikatną. Wiadomo na pewno, że z perspektywy psychologicznej posiadanie uwewnętrznionych wartości, ważnych dla człowieka i angażowanie własnego życia w realizowanie tych wartości, może uczynić to życie bogatszym i pełniejszym. Wiemy także, że posiadanie takich doświadczeń jest dla ludzi niezwykle cenne. Wiadomo również, że brak takich doświadczeń (np. na skutek ich utraty) bywa źródłem poważnego deficytu. Jest zatem rzeczą zrozumiałą, że mając możliwość pomocy ludziom w kontakcie ze światem wartości, to dobrze jest im w tym pomagać, nie uzurpując sobie prawa do mówienia ludziom w co mają wierzyć. Pod warunkiem, że nie będzie to wspieranie zmian służących np. celom destruktywnym. W tym sensie psycholog nie jest wolny również od pewnych wyborów ideologicznych i wartościowych.
Wszelako, praca na rzecz pomagania ludziom w rozwoju duchowym jest czymś znacznie bardziej skomplikowanym i złożonym, niż się to wielu ludziom wydaje. Pomoc psychoterapeuty w tym rozwoju będzie pomagać w stawaniu się wewnętrznie spójnymi i świadomymi siebie, podejmującymi racjonalne wybory, uwalniającymi się od jakiś destruktywnych sił, np. agresji. Jest to praca na rzecz integracji, scalania i rozwoju człowieka, będąca najlepszą formą pomocy ludziom w tym, by mogli sięgnąć dalej.
Według A. Maslowa, ludzie mają pewną hierarchie potrzeb, które wymagają zaspokajania w pewnej kolejności. U podstawy tzw. piramidy znajdują się potrzeby związane z fizjologią człowieka, potem potrzeby bezpieczeństwa, miłości, itd. Dopiero na najwyższym miejscu znajdują się potrzeby związane z wartościami. Jeżeli ludzie mają jakieś zasadnicze deficyty, czy konflikty w sferze zaspokajania tych bardziej podstawowych potrzeb, to jest im bardzo trudno zaspokoić potrzeby związane z wartościami. Jeżeli ktoś ma niezaspokojoną potrzebę bezpieczeństwa i „szamoce” się wewnętrznie, to jest wysoce prawdopodobne, że tę szamotaninę z niższych pięter będzie przenosił i mieszał ze sferą wartości. Można to nieraz zaobserwować, kiedy praca nad duchowymi aspektami życia jest prowadzona z osobami, które mają „nieporządek” w fundamentach własnej psychiki. Wtedy pojawiają się takie sugestie, że jak się zrobi takie, czy inne zajęcia i nauczy się pacjentów mówić, że się duchowo rozwijają, to sprawa duchowego rozwoju zostanie załatwiona.
W związku z tym stała się rzecz paradoksalna i rozwój duchowy nabrał charakteru hedonistycznego. Z tego, co wiadomo z historii i kultury europejskiej o wartościach i życiu duchowym, to wartości hedonistyczne są przeciwne wartościom duchowym. Podstawowym układem odniesienia dla wartości hedonistycznych jest indywidualna satysfakcja, czyli to, co alkoholicy uczynili swoją absolutnie swoją podstawową wartością. Należy przed tym coraz częściej przestrzegać również młodych ludzi, bowiem wykazują oni wyraźną tendencję do „chodzenia na skróty” i oszukiwania siebie. Sprzedawanie pięknej idei, jaką jest rozwój duchowy, jako tego, co można osiągnąć, będąc parę razy na jakichś zajęciach, jest nadużyciem. To jest, można powiedzieć dobry kierunek, ale nie odbywa się to tak szybko.
Warto też pokazywać perspektywę, gdzie trudno jest się zaangażować w realizację wartości duchowych człowiekowi, którego emocjonalność jest przepełniona przygnębieniem, gniewem, rozdrażnieniem i napięciem. Duchowość oznacza pewien stan wewnętrznej harmonii, spokoju i pogody.
1. Dlaczego należy dbać o etyczne aspekty pracy psychoterapeutycznej
2. Praktyka i etyka postępowania
3. Specyfika sytuacji terapeutycznej: cierpienie, bezradność i podatność na skrzywdzenie pacjenta
4. Źródła wskazówek etycznych psychoterapeuty: przysięga Hipokratesa, kodeks etyczny psychologa, samoświadomość i wrażliwość etyczna psychologa
5. Rola środowiska profesjonalnego
Pragmatyka jest podejściem, które jest nastawione na skuteczność. Są to metody i sposoby, które służą skutecznemu pomagania i osiągania celów. Jest ono podstawowe, ponieważ do psychoterapeutów przychodzą ludzie, aby im pomóc w złagodzeniu, albo usunięciu zaburzeń.
Podstawowe wartości:
- dobro drugiego człowieka
- godność osoby ludzkiej
- podmiotowość i autonomia
- prawo do nieskrępowanego rozwoju
- prawo do intymności
- prawo do dokonywania wyborów
- prawo do kierowania się własnym systemem wartości
Na pracę psychoterapeuty należy patrzeć przede wszystkim z punktu widzenia efektywności i skuteczności. Ale etyka oferuje zupełnie inny punkt widzenia. Polega on na przystawaniu tej pracy do pewnych wartości, a zwłaszcza ich naruszania. Ten punkt widzenia jest ważny przede wszystkim ze względu na specyfikę sytuacji psychoterapeutycznej. Tę specyfikę tworzy sytuacja cierpienia pacjenta, który jest bezradny i który ma w stosunku do terapeuty ogromne oczekiwania i nadzieje. Czasem przychodzi wręcz „oddać się” ręce psychoterapoeuty i obdarzają go zaufaniem, stając się podatnymi na różnego rodzaju wpływy i zranienia. A jeżeli terapeucie brakuje wrażliwości moralnej, to może wystąpić konflikt między dążeniem do skuteczności, a dbaniem o pewne wartości, który może być dość pochopnie rozstrzygany na rzecz tej pierwszej.
Czasem pojawiają się takie pokusy, że aby coś osiągnąć, trzeba naruszyć czyjąś godność, albo kogoś oszukać. W „normalnych” sytuacjach życia codziennego ludzie robią sobie nawzajem takie rzeczy, ale zakłada się, że jednocześnie potrafią się przed tym bronić. Ale sytuacja terapii, zwłaszcza psychologicznej, czyni ludzi bardziej wrażliwymi, podatnymi, a nawet bezbronnymi na możliwość nawet nieintencjonalnego uszkodzenia. Dlatego ta podstawowa perspektywa pragmatyczna związana ze skutecznością osiągania celów powinna być monitorowana, czy kontrolowana, przez tą bardziej subtelną, mniej jednoznaczną perspektywę, jakiej dostarcza etyka. W zawodach związanych z leczeniem od samego początku tak się dzieje. I ten, który w związku ze swoim wykształceniem i zawodem, dostaje do ręki cały arsenał potężnych narzędzi, przy pomocy których może wpływać na losy innych ludzi, powinien czuwać nad przestrzeganiem zasad etycznych.
Psychoterapia dokonuje się w niesłychanie intymnej sytuacji. W większości przypadków tego, co się dzieje między psychoterapeutą, a pacjentem, nie widać z zewnątrz. Dlatego przestrzeganie tych zasad etycznych musi być w ogromnym stopniu oparte na samoświadomości i samokontroli terapeuty. I podstawową rzeczą jest utrzymywanie pewnej wrażliwości etycznej i sprawdzanie, czy to, co się dzieje w terapii, nie narusza jakichś zasad, czy reguł. Oczywiście, oprócz tego, próbuje się tworzyć jakieś formy zewnętrznych regulacji. Do tego celu służą kodeksy i „ciała” profesjonalne, np. komisje etyczne. Ich zadaniem jest zajmowanie się interwencją. Przy Radzie ds. Potwierdzania Kwalifikacji Zawodowych funkcjonuje Komisja Etyczna, do której można zgłaszać potrzebę takiej interwencji.
Lista problemów etycznych i klinicznych, z jakimi styka się psychoteraputa jest dosyć długa, ale obserwacja praktyki pokazuje, że pod względem tych kwestii dochodzi do dyskryminacji, niechęci, lekceważenia lub obawy. Dlatego na te kwestie należy być szczególnie wrażliwym. W sytuacjach trudnych należy skorzystać z pomocy kolegów (np. superwizji) i omawiać swój problem z kimś bardziej doświadczonym
1. Wykonując czynności zawodowe terapeuta zawsze powinien dążyć do tego,
żeby kontakt z nim był pomocny dla drugiego człowieka,
2. Terapeuta powinien być świadomym swojej szczególnej odpowiedzialności
i znać granicę swoich kompetencji oraz nie wykonywać zadań
przekraczających własne możliwości,
3. Terapeuta powinien dołożyć wszelkich starań w celu zapewnienia jak
najlepszej jakości wykonywanej pracy,
4. Terapeuta powinien być świadom, że jego sprawy osobiste mogą wpłynąć
na jakość jego czynności zawodowych oraz rzutować na zaufanie społeczne
do niego i innych psychoterapeutów,
5. Obowiązkiem terapeuty jest stały rozwój zawodowy i dążenie do rozwoju
osobistego,
6. Terapeuta powinien korzystać z dorobku współczesnej wiedzy i praktyki,
starając się przyczynić do postępów w swojej dziedzinie, bezstronności i
obiektywności w ocenie wprowadzania nowych technik oddziaływania
profesjonalnego i nieprofesjonalnych form pomocy,
7. Terapeuta powinien zawsze przedstawiać zgodnie z prawdą swoje
wykształcenie, kompetencje profesjonalne i doświadczenia zawodowe,
8. Relacje terapeutów powinny opierać się na wzajemnym szacunku, i
koleżeństwie wynikających ze wspólnych wartości, celów oraz przyjętej na
siebie odpowiedzialności zawodowej,
9. Terapeuta nie powinien być obojętny przejawy krytyki zawodowej ze
strony innych terapeutów,
10. Stwierdzając nieetyczne postępowania kolegi z grupy zawodowej lub
dowiadując się o takim zachowaniu, terapeuta stara się przekonać
terapeutę o niewłaściwości takiego postępowania, a jeżeli taka
interwencja okazuje się nieskuteczna, to zgłasza tę sprawę do Komisji
Etyki Zawodowej,
11. Krytyka pracy i działalności zawodowej terapeutów nie powinna mieć
charakteru deprecjonującego i nie powinna służyć do rozgrywek
osobistych,
Zalecenia szczegółowe
1. Intencja niesienia pomocy i staranność wykonywania czynności zawodowych przez terapeutę nie zależy pozycji społecznej pacjenta, jego sytuacji materialnej, poglądów politycznych, światopoglądu, systemu wartości, rasy, narodowości, wyznania, orientacji seksualnej, wieku i charakteru problemu wymagającego interwencji terapeutycznej,
2. Terapeuta jest wrażliwy na wszelkie przejawy dyskryminacji pacjenta,
3. Jeżeli terapeuta nie jest w stanie udzielić skutecznej pomocy lub w razie powstania wadliwej relacji z pacjentem, to kieruje go do innego specjalisty
4. Terapeuta przestrzega pełnej poufności informacji uzyskiwanych przez pacjenta. Nie mogą być one przekazywane innym osobom lub instytucjom, z wyłączeniem obowiązku prawnego i na pisemne żądanie sądu lub, gdy istnieje bezpośrednie zagrożenie życia i zdrowia innych osób związane z nieujawnieniem tych informacji lub profesjonalnej komunikacji z innymi terapeutami uczestniczącymi w terapii pacjenta.
5. Terapeuta nie utrzymuje z pacjentem kontaktów erotycznych, ani seksualnych w żadnej postaci,
6. Terapeuta nie wykorzystuje swojej relacji z pacjentem w celu uzyskania od niego lub dzięki niemu żadnych dóbr materialnych, usług, czy korzyści osobistych wykraczających poza wynagrodzenie określone w kontrakcie,
7. Terapeuta powstrzymuje się od wykonywania czynności zawodowych, jeżeli okoliczności zewnętrzne lub własny stan fizyczny lub psychiczny mogą w istotny sposób obniżyć poziom wykonywanej przez niego pracy,
8. Terapeuta dba o rzetelne i oparte na empirycznych faktach okresowe ocenianie prowadzonej przez siebie terapii.
...
nati175