Rola+prawa+rzymskiego+w+nauczaniu+prawa.doc

Rola prawa rzymskiego w nauczaniu prawa

Prawo rzymskie to przedmiot historyczny, który może być traktowany jako wprowadzenie do podstawowych pojęć współczesnego prawa prywatnego.

Znaczenie terminu „prawo rzymskie”

Termin „prawo rzymskie” używany bywa w rozmaitych znaczeniach.

Rodzaje znaczeń terminu „prawo rzymskie” wg Riccardo Orestano:

1)                prawo historyczne starożytnego Rzymu, które rozwijało się i obowiązywało od najdawniejszych znanych nam pomników prawnych Rzymu (głównie wydanej w połowie V wieku p.n.e. ustawy XII tablic (lex duodecim tabularum), aż do kodyfikacji dokonanej w połowie VI wieku n.e. przez Justyniana

2)                tradycja romanistyczna w historii formowania się prawodawstw (głównie europejskich) opartych na prawie rzymskim skodyfikowanym przez Justyniana

3)                „prawo powszechne” (ius commune) – system prawny stworzony w średniowiecznej Europie na gruncie m.in. prawa rzymskiego

4)                „pandektystyka” (usus modernus pandectarum), traktowana jako współczesne prawo rzymskie

5)                nauka prawa rzymskiego, rozwijana jako dyscyplina naukowa i przedmiot nauczania w uniwersytetach

6)                „romanizm”

Znaczenie prawa rzymskiego w dziejach prawa w Europie

Korzenie współczesnej Europy

Prawo rzymskie jest jednym z elementów kultury antycznej, który wpłynął na świat współczesny.

Prawo rzymskie zawierało elementy uniwersalne, nadające się do zastosowania również w zupełnie odmiennych warunkach niż te, w których się narodziło.

Prawo rzymskie przeżyło istnienie państwa, w którym powstało. Wpływało zarówno na tworzenie prawa w państwach Europy średniowiecznej, jak również na systemy prawne świata współczesnego. Odbywało się to przez recepcję w ścisłym tego słowa znaczeniu, to jest przez uznawanie w niektórych państwach mocy obowiązującej prawa rzymskiego, lub przez tzw. Recepcję doktrynalną, dokonywaną przez wykształconych na prawie rzymskim prawników.

Również we współczesnych systemach prawa prywatnego tkwi wiele elementów prawa rzymskiego.

Prawo rzymskie jako podstawa współczesnego prawa prywatnego

Pojęcia i instytucje wykształcone w prawie rzymskim są podstawą dzisiejszego prawa cywilnego.

Osiągnięcia dorobku prawa rzymskiego:

- zasady wykładni prawa

- przesłanki ważności czynności prawnych

- rozróżnienie własności i posiadania

- odróżnienie prawa władczego (traktowanego jako uprawnienie skuteczne wobec wszystkich) od zobowiązania (traktowanego jako uprawnienie skuteczne jedynie między wierzycielem i dłużnikiem)

- pojęcie spadku jako sukcesji uniwersalnej.

Szczególna rola przypada prawu rzymskiemu w formowaniu instytucji prawa zobowiązań. Wykształcone w prawie rzymskim kontrakty, jak np. kupno – sprzedaż, pożyczka, użyczenie, najem, zlecenie, spółka są i dziś podstawowymi umowami stosowanymi w obrocie prawnym.

Pojęcia i terminy wykształcone w prawie rzymskim lub na jego kanwie przeniknęły do współczesnych systemów prawnych.

O żywotności tradycji romanistycznej w historycznym rozwoju prawa od średniowiecza po czasy współczesne świadczyć może obecność zaczerpniętych z prawa rzymskiego zasad i sformułowań tzw. paremii w praktyce prawniczej wszystkich tych okresów.

Funkcje paremii:

- funkcja podstaw aksjologicznych, na których winno być oparte prawodawstwo

- nawiązywano do nich przy opracowywaniu poszczególnych rozwiązań prawnych i instytucji

- funkcja stałego elementu retoryki prawniczej.

Prawo rzymskie jako podstawa historycznego spojrzenia na prawo

Ewolucję ustroju Rzymu i rozwój jego prawa możemy śledzić na materiale źródłowym stosunkowo długiego okresu. Pierwszym znanym pomnikiem prawnym Rzymu (pomijając okres królewski) jest ustawa XII tablic (lex duodecim tabularum), wydana na skutek silnych konfliktów społecznych między patrycjuszami i plebejuszami w połowie V wieku p.n.e. Za ostatni pomnik uznaje się dzieło kodyfikacyjne Justyniana dokonane w latach 528-534 n.e.

Rozwój prawa rzymskiego wiązał się zarówno ze wzrostem liczby ludności i przemianami społeczno – gospodarczymi w państwie rzymskim, jak również z przemianami tradycyjnych poglądów i struktur religijnych i moralnych. Na przemiany w prawie rzymskim wpływało też chrześcijaństwo.

Definicje prawa

Prawo – ius, fas

Sprawiedliwość – iustitia

Słuszność – aequitas

Prawnicy rzymscy nie zostawili wyczerpującej definicji prawa.

Idea prawa naturalnego – prawo naturalne (ius naturale) jest to prawo, którego wszelkie stworzenia nauczyła sama natura.

Elementy definicji prawa w tekstach jurystów rzymskich

Według Ulpiana  „termin prawo wywodzi się od sprawiedliwości”.

Według paremii uznawanej powszechnie za rzymską definicję prawa – prawo to sztuka stosowania tego co dobre i słuszne „ius est ars boni et aequi”.

Według Ulpiana sprawiedliwość to określona i stala wola rozdzielenia każdemu tego, co mu się należy. Nauka prawa zaś jest znajomością spraw boskich i ludzkich, wiedzą o tym, co słuszne i niesłuszne.

Podziały prawa

W prawie współczesnym zakres obowiązywania prawa (poza pewnymi wyjątkami z zakresu prawa rodzinnego) wyznacza zasada terytorialności oznaczająca, że norma prawna obowiązuje osoby znajdujące się lub nawiązujące stosunki prawne na obszarze suwerenności danego państwa.

W rzymskim prawie archaicznym obowiązywała zasada personalności prawa. Oznaczała ona, że obywatel danego państwa, niezależnie od tego, gdzie się znajdował, musiał posługiwać się prawem swojej civitas. Normy prawne określonego państwa obowiązywały tylko jego obywateli (cives). Stąd też system prawny danego państwa stanowił prawo jego własnych obywateli i był określany mianem ius civile, czyli prawem obywateli. Przeciwieństwem tak rozumianego ius civile było prawo cudzoziemców, zwane ius peregrinorum.

Zasada personalności prawa została osłabiona przez proces kolonizacji i nadawania obywatelstwa rzymskiego coraz to szerszym grupom nie-Rzymian. Przejawem tego było wykształcenie się nowej warstwy prawa rzymskiego, określanej mianem ius gentium (dosłownie „prawo narodów”).

W nawiązaniu do zasady personalności prawa można mówić o wykształceniu się w prawie rzymskim podziału na dwie warstwy prawa:

1) prawo dotyczące wyłącznie obywateli rzymskich, zwane ius civile lub ius quiritium

2) prawo mające zastosowanie wobec wszystkich ludzi, zwane ius gentium

Ius civile

Ius civile było prawem właściwym dla obywateli rzymskich, niezależnie od tego, czy dotyczyło zagadnień prawa publicznego, czy prywatnego. Z biegiem czasu termin ten zaczęto odnosić do prawa prywatnego.

Ius civile to najdawniejsza warstwa prawa rzymskiego. Jej cechy charakterystyczne to formalizm i przywiązanie do tradycji. Ta warstwa prawa rzymskiego opierała się na uznaniu skuteczności prawnej niewielkiej ilości ściśle określonych zachowań rodzących skutki prawne.

Ius Civile nie było jednak zespołem norm prawnych całkowicie zamkniętym.

Ius civile określane jest niekiedy jako ius strictum (prawo ścisłe).

Ius gentium

Ius gentium obejmowało te uregulowania prawne, które w mniemaniu Rzymian były wspólne wszystkim ludom, niezależnie od ich przynależności państwowej.

Stanowiło ono młodszą warstwę prawa rzymskiego, wykształconą w czasach gdy Rzymianie zaczęli odchodzić od rygoryzmu dawnego prawa i uwzględniać przy ocenie skuteczności aktów prawnych takie czynniki, jak słuszność (aequitas), i dobrą wiarę (bona fides). Warstwa ta była dostępna nie tylko dla obywateli, ale również dla obcych. Była to warstwa prawa rzymskiego mniej formalistyczna i bardziej elastyczna niż sztywne przepisy ius civile.

Ius gentium nie przywiązywało znaczenia do formy dokonywania aktów prawnych.

Ius gentium służyło początkowo głównie do regulowania obrotu gospodarczego i do ochrony stosunków majątkowych między peregrynami lub między Rzymianami a peregrynami. Normy wykształcone w ius gentium były przejmowane przez ius civile.

Ius honorarium

Z biegiem czasu różnice między ius civille a ius honorarium zacierały się, zwłaszcza od II wieku n.e.

Ius vetus – ius novum

Ius civile, ius gentium i ius honorarium były w okresie późnego cesarstwa określane terminem iura (współczesna nauka prawa rzymskiego używa terminu „prawo dawne” – ius vetus), w przeciwieństwie do prawa tworzonego przez cesarzy, określanego terminem leges (nazywanego dziś „prawem nowym” – ius novum).

Podzial prawa na ius strictum i ius aequum

Podział norm prawnych na te, które winny być przestrzegane bardzo rygorystycznie (ius strictum), i te, przy których stosowaniu należało uwzględniać kryteria kryteria pogranicza prawa i etyki (ius aequum) takie, jak zasada słuszności (aequitas) czy dobrej wiary (bona fides), pojawil się w źródłach prawa rzymskiego na gruncie procesu.

Ius Strictum wiązało się z najdawniejszą warstwą prawa rzymskiego – ius civile. Zasadę ius strictum wyrażała słynna premia dura lex sed lex.

Idea ius aequum pojawiła się natomiast na gruncie młodszej warstwy prawa rzymskiego, tworzonej przez urzędników jurysdykcyjnych, głównie pretorów. Coraz częściej krytykowano rygoryzm dawnego ius civile, dostrzegając, iż częstokroć prowadzi on do skutków sprzecznych sprzecznych poczuciem sprawiedliwości.

Podzial prawa na publiczne i prywatne

Rozróżnienie prawa publicznego (ius publicum) i prywatnego (ius privatum) było znane już w okresie wczesnej republiki.

Według Ulpiana: „prawem publicznym są te normy, które odnoszą się do ustroju państwa rzymskiego, prawem prywatnym, te które dotyczą interesu poszczególnych jednostek”.

Prawo publiczne obejmowało całokształt norm dotyczących organizacji i działalności państwa. W sferze zainteresowania prawa publicznego znajdowały się takie zagadnienia jak: zakres kompetencji organów państwa, organizacja jego administracji, zapewnienie porządku wewnętrznego oraz bezpieczeństwa zewnętrznego.

Sferę zainteresowania prawa prywatnego stanowiły stosunki między osobami tak rodzinne, jak i majątkowe. W zakres prawa prywatnego wchodziły takie zagadnienia jak: własność, zaciąganie zobowiązań, odpowiedzialność za niewykonanie zobowiązania lub za wyrządzenie szkody, dziedziczenie.

Rzymskie prawo publiczne oddziaływało w stosunkowo niewielkim stopniu na tworzenie współczesnych koncepcji ustrojowych. Natomiast rzymskie prawo prywatne odegrało i odgrywa wciąż ogromną rolę w formowaniu współczesnego prawa prywatnego.

Podzial stosunków prawnych na stosunki chronione za pomocą actiones In rem oraz actiones In personam

Kolejnym podziałem, mającym podstawowe znaczenie dla prawa rzymskiego jest podział stosunków prywatnoprawnych na chronione za pomocą skarg-powództw rzeczowych (actiones In rem) oraz skarg-powództw osobowych (actiones In personam).

Prawa władcze skuteczne erga omnes

Actio In rem jest stosowana wtedy, gdy powód zamierza do wykazania w procesie, że przysługuje mu skuteczne wobec wszystkich prawo władania rzeczą materialną, lub jakieś inne prawo, skuteczne wobec wszystkich. Prawo chronione skargą rzeczową jest skonstruowane jako prawo władcze, bezwzględne. Uprawniony na podstawie prawa władczego może uzyskać ochronę prawną w stosunku do każdego, kto prawo to aktualnie narusza, jest ono skuteczne wobec wszystkich (erga omnes).

Za pomocą actiones In rem były chronione takie uprawnienia, jak: własność rzeczy materialnych (również niewolników), władza nad osobami wolnymi – ojcowska, mężowska.

Prawa względne, skuteczne wobec określonych osób (intern partes)

Skargi-powództwa względem osoby (actiones In personam) były stosowane w przypadku niewywiązania się przez dłużnika z różnego rodzaju obowiązków prawnych wobec wierzyciela. Były to uprawnienia, które przysługiwały wobec ściśle oznaczonej osoby.

Podstawą stosowania actio In personam było istnienie stosunku zobowiązaniowego, czyli węzła prawnego łączącego dwie ściśle oznaczone osoby: wierzyciela i dłużnika. Zobowiązanie powstawało z woli samych stron, to jest przez zawarcie oznaczonej umowy (contractus), której niewykonanie powodowało przewidzianą przez prawo odpowiedzialność.

Gdy jedna strona stosunku zobowiązaniowego była tylko wierzycielem, a druga tylko dłużnikiem, występowało tzw. Zobowiązanie jednostronne (obligatio unilateralis). Przykładem takiej obligatio może być obowiązek zwrotu pożyczonych pieniędzy.

Zobowiązanie mogło też polegać na wzajemnych obowiązkach stron. W takim przypadku każda ze stron stosunku zobowiązaniowego była zarówno wierzycielem jak i dłużnikiem. Przykładem takiej obligatio może być zobowiązanie z kupna – sprzedaży.

Wykształcone w prawie rzymskim rozróżnienie praw skutecznych wobec wszystkich oraz praw skutecznych tylko wobec oznaczonej osoby ma podstawowe znaczenie również w dzisiejszym prawie cywilnym.

Rzymskie systematyzacje prawa prywatnego

Znaczenie systematyki prawa

Kazuistyczny charakter prawa rzymskiego nie sprzyjał dążeniu do systematyzacji w przedstawianiu prawa.

W prawie rzymskim okresu republiki i pryncypatu można spotkać jedynie dwa kompleksowe urzędowe zbiory (kodyfikacje) prawa: ustawę XII tablic i edykt pretorski.

Systematyka ustawy XII tablic

Tekst ustawy XII tablic nie zachował się. Oryginał, wypisany na drewnianych tablicach tablicach wystawiony na rzymskim forum uległ zniszczeniu podczas najazdu Galów w początkach IV wieku p.n.e. Nasze wiadomości o ustawie XII tablic opierają się jedynie na przekazach pośrednich, pochodzących od starożytnych autorów d...