ŚREDNIOWIECZE
Epoka w dziejach kultury europejskiej pomiędzy starożytnością a czasami nowożytnymi, zazwyczaj sytuowana w granicach IV-XIV w.
Kultura i sztuka w Średniowieczu były bardzo mocno związane z chrześcijaństwem, przejęły szereg antycznych założeń (np. dotyczących istoty piękna). Filozofia oparta była na dualizmie, na szczycie umieszczano Boga, niżej – świat ludzi i rzeczy.
Rola poety - odkrywca prawd Boskich, sztuka miała ujawnić nadrzędny sens istnienia świata i człowieka oraz kształtować chrześcijański wzór osobowy. Poezja była głównie pisana w języku łacińskim, gatunki służyły kulowi religijnemu.
Gatunki:
Związane z kultem religijnym:
· HYMN – w liryce
· MISTERIUM – formy dramatyczne
· DZIEŁA HAGIOGRAFICZNE
· HISTORIOGRAFIA
Świeckie, twórczość okolicznościowo-dworska:
· PANEGIRYKI
· EPIGRAMATY
· ROMANSE RYCERSKIE
· PIEŚNI OKOLICZNOŚCIOWE I SATYRYCZNE
Polska literatura średniowieczna realizowała charakterystyczne dla całego Średniowiecza tendencje alegoryczne i moralizatorskie, przyniosła rozwój hagiografii, piśmiennictwa politycznego i traktatowego oraz poezji – okolicznościowej i melicznej poezji kościelnej. W wersyfikacji przeważał wiersz zdaniowy. W okresie Średniowiecza kultura polska została włączona w krąg uniwersalistycznej europejskiej kultury chrześcijańskiej. Od X wieku zaczęła objawiać się literatura w językach narodowych. Alegoryzm – był typowym elementem sztuki średniowiecznej. Była to literatura rękopiśmienna, kościelna – meliczna. Rozwijała się głównie w ośrodkach myśli i moralności chrześcijańskiej – klasztorach.
RENESANS
Okres w dziejach kultury europejskiej trwający od połowy XIV w. do końca XVI w. Na epokę tę przypada kształtowanie i rozwój ruchu umysłowego i kulturalnego, najpierw przejawy jego nastąpiły we Włoszech, następnie rozprzestrzeniając się na Europę Zachodnią i Środkową. Rozwój tego ruchu związany był z założeniami humanizmu. Przekształcił średniowieczny model życia i osobowości człowieka, na pierwszy plan wysunął zainteresowanie doczesnymi celami działań ludzkich, tym, co indywidualne i konkretne. Za cel sztuki uznane zostało dostarczanie przyjemności i pożytku.
Istotnym czynnikiem kultury Renesansu było odrodzenie starożytności klasycznej, z której czerpano inspiracje do zainteresowań człowiekiem i światem oraz wzory doskonałości w sztuce i literaturze. Sztuka była szczególnie cenioną dziedziną działalności, artysta zyskał wielką rangę społeczną. Sztuka i kultura Renesansu nawiązywała do tradycji antycznej, ale jednocześnie dążyła do nobilitacji języków narodowych. Posługiwano się jeżykiem łacińskim a jednocześnie bujnie rozwijała się twórczość w językach narodowych.
Uprawiano gatunki, znane w starożytności:
EPIKA BOHATERSKA (EPOS)
TRAGEDIA
KOMEDIA
Gatunki liryczne:
PIEŚNI, ELEGIE
HYMNY
Małe formy:
FRASZKI
EPIGRAMATY
ANAKREONTYKI (utwory poetyckie wsławiające uroki życia, wino, erotyzm)
POEZJA ARKADYJSKA
LITERATURA PASTORALNA
POEZJA DYDAKTYCZNA – PARENETYCZNA (w formie traktatu lub dialogu)
PROZA FABULARNA – ROMANSE ŁOTRZYKOWSKIE I PASTERSKIE
EPOS RYCERSKI
W LIRYCE – PETRARKIZM
KOMEDIA OBYCZAJOWA
W Polsce pierwsze przejawu Renesansu i humanizmu pojawiły się w 2 połowie XV w., a szczytowe osiągnięcia przypadły na XVI w., pod koniec którego zaczęły się pojawiać w literaturze elementy manieryzmu i baroku.
Polacy zetknęli się ze sztuką włoską dzięki licznym wyjazdom szlachty na studia do Włoch oraz dzięki działalności kulturalnej przebywających w Polsce cudzoziemców (Kallimach).
Polska literatura renesansowa początkowo miała charakter panegiryczno-dworski, pisana łaciną klasyczną i nawiązywała do tradycji antycznych.
Jednak na początku XVI w. nastąpił bujny rozwój literatury i piśmiennictwa w języku polskim. Literatura odzwierciedlała przemiany społeczno-polityczne i kulturowe. Uprawiali literaturę nie tylko przedstawicieli zamożnej i średniej szlachty (Rej), ale także mieszczanie (Biernat z Lublina, Jan z Koszyczek), a nawet chłopskiego pochodzenia, jak Janicjusz.
PARENETYCZNE (rozmaite „Zwierciadła”)
DIALOGI
TRAKTATY
MOWY RETORYCZNE
KAZANIA
PROZA NARRACYJNA – mieszczańska
SIELANKI
Najwspanialsze i trwałe osiągnięcia przyniosła poezja polska w twórczości J. Kochanowskiego, F.S. Klonowica i M. Sępa Szarzyńskiego.
Kochanowski był autorem poezji o charakterze dydaktycznym i satyryczno-politycznym, jednak największe jego dzieło to liryka nawiązująca do wzorców horacjańskich – pieśni filozoficzno-refleksyjne, fraszki liryczne i dworsko-obyczajowe oraz treny. W liryce Kochanowskiego wykształcił się i udoskonalił polski wiersz sylabiczny.
Pisarze renesansowi przyswoili również szereg wybitnych dzieł obcych. Literatura polska twórczo przejęła i rozwinęła najważniejsze idee europejskiego renesansu i humanizmu, wykształciła nowożytny język literacki i stworzyła podstawy do rozwoju literatury narodowej w następnych stuleciach. Inna nazwa epoki to ODRODZENIE.
BAROK
Wyraz BAROK pochodzi od włoskiego barocco – dziwny, napuszony, przesadny. Barok to podstawowy kierunek we wszystkich dziedzinach sztuki pomiędzy Renesansem a klasycyzmem i Oświeceniem, w niektórych krajach poprzedzony przez okres przejściowy – manieryzm.
Czas trwania Baroku jest różny w różnych kulturach narodowych. W Polsce barok trwa od przełomu XVI i XVII w. do połowy XVIII w. Ostatni jego przejaw to poezja konfederacji barskiej, choć pewne elementy żywotne były nawet w poezji oświeceniowej (A. Naruszewicz).
To zróżnicowanie chronologicznie ujawnia jedną z istotnych właściwości baroku – obok elementów uniwersalnych charakterystycznych dla całej kultury europejskiej, dochodzą w nim wyraźnie do głosu żywioły lokalne.
Barok jest pierwszym kierunkiem literackim, w którym dużą rolę odgrywają osobliwości poszczególnych kultur narodowych. W Polsce był to SARMATYZM. W obrębie baroku uformowały się tendencje charakterystyczne dla poszczególnych krajów oraz synkretyzm kulturalny. Przejawiał się on w łączeniu wątków uniwersalnych z partykularnymi, chrześcijańskich z mitologicznymi oraz we wprowadzeniu elementów kultur orientalnych. Barok kształtował te elementy w ten sposób, by odpowiadały obowiązującemu smakowi. Nacisk był kładziony na ornamentykę, przepych, różnorodność, barok zerwał z przejrzystością i funkcjonalnością form renesansowych. Zasadniczą tendencja było łączenie czynników sprzecznych, np. uczucia religijnie wyrażano sensualistycznie, niekiedy zacierając granice pomiędzy sferą przeżyć religijnych a miłosnych.
Barok przejął ukształtowany przez Średniowiecze i Renesans repertuar ALEGORII. Sztuka barokowa ma charakter krańcowo alegoryczny. Język poetycki - bogato zdobiony, mnożenie metafor, komplikowanie struktur zdaniowych (inwersje). W poezji popularny był koncept polegający na antytezie – zestawieniu dwu pojęć lub obrazów antytetycznych, które stanowią fundament kompozycyjny wiersza. Wirtuozeria poetycka stawała się w baroku wartością samą w sobie, zwłaszcza w liryce świeckiej. Opracowywano teorie literatury w poetykach i retorykach (w Polsce – M. K. Skarbiewski). Charakterystycznym rysem w poezji były MAKARONIZMY.
Gatunki – barok przejął ukształtowane już wcześniej, oprócz OPERY praktycznie nie wprowadził nic nowego:
SONET
ELEGIA
SIELANKA
HYMN
EMBLEMAT
POEMAT EPICKI (np. „Jerozolima wyzwolona”)
ROMANSE RYCERSKIE PASTERSKIE
PAMIĘTNIKI I RELACJE Z PODRÓŻY
OPERA – gatunek nowy
Barok w Polsce zaczął się kształtować pod koniec XVI w., jako pierwszy przejaw – „Rytmy albo wiersze polskie” M. Sępa Szarzyńskiego – utwory o charakterze refleksyjno-religijnym, poezja metafizyczna. W późniejszych fazach rozwoju baroku tendencje te ulęgają zniekształceniu, prowadzać do poezji dewocyjnej.
Barok ziemiański – W. Kochowski, W. Potocki – łączył wątki religijne z obywatelskimi.
Dworska odmiana baroku – Andrzej Morsztyn, główny przedstawiciel konceptyzmu w literaturze polskiej.
W okresie saskim barok pozostał stylem dominującym, ale stopniowo ulegał zniekształceniu – stąd krytyka oświeceniowa jego złego smaku i niedobrej maniery.
KLASYCYZM
Prąd literacki, okres rozkwitu, którego przypadł ma XVII wiek we Francji. W Polsce klasycyzm był głównym nurtem literatury Oświecenia, formułującym program literatury zaangażowanej w społeczno-kulturalne przemiany kraju, nawiązującym do tradycji polskiego Renesansu i szukającym wzorów w piśmiennictwie antyku.
Główne ośrodki klasycyzmu w Polsce – Warszawa, później Puławy – dwór Czartoryskich. Poezja klasycyzmu stawiała sobie cele dydaktyczno-moralizatorskie, pojmowała rolę pisarza jako wychowawcy społeczeństwa. Polski klasycyzm przyznawał literaturze dużą rolę społeczną, widział w niej działalność publiczną realizującą cele wychowawcze i będącą ważną dziedziną kultury narodowej. Przyczynił się do podniesienia rangi twórczości literackiej, wydoskonalenia form poetyckich polszczyzny do rangi w pełni sprawnego, nowoczesnego języka, zdolnego wyrazić treści poznawczo-intelektualne.
Założenia KLASYCYZMU:
Klasycyzm uznawał za cel sztuki osiągniecie doskonałości w realizacji piękna i prawdy jako zaakceptowanych przez rozum, trwałych i uniwersalnych wartości. Cel ten był osiągany przez imitacje:
- wzorów antycznych utrwalonych w dziełach artystycznych;
- imitacji natury pojmowanej jako odkryta przez rozum istota rzeczy.
Wyobraźni i uczuciu został przeciwstawiony ROZUM, przypisana została mu podstawowa rolę w tworzeniu sztuki i formułowaniu ponadczasowych zasad określających tematykę i budowę dzieł literackich.
Zasada DECORUM – wyznaczająca normy stosowności i właściwego doboru poszczególnych elementów dzieła, czyli tematyki, kompozycji, stylu, gatunku, pozostająca w zgodności z normami obyczajowymi. Obowiązywały zasady prawdopodobieństwa, harmonii i umiaru oraz nakaz przestrzegania jednorodności estetycznej utworu. W dramacie była to zasada trzech jedności.
Istniała następująca hierarchia gatunków:
EPOS
POEMAT DYDAKTYCZNY
POEMAT OPISOWY
ODA
LIST POETYCKI
BAJKA
SATYRA
MANIERYZM
Etap pośredni pomiędzy Renesansem a Barokiem ukształtowany we Włoszech w XVI w.
Manieryzm w sztuce dążył do wyrafinowania formalnego, dekoracyjności, wprowadzał wątki fantastyczne, kładł nacisk na ekspresyjność. W literaturze reprezentowany jest np. przez poemat epicki T. Tassa („Jerozolima wyzwolona”) oraz dramaty pastoralne.
ROKOKO
Wyraz rokoko pochodzi od francuskiego rocaille – muszla zdobiąca grotę – była to nazwa stosowana najpierw na określenie stylu rozwijającego się w Europie w sztukach plastycznych, później przeniesiona także na literaturę tego okresu.
Rokoko kształtowało się jako wyraz zmian obyczajowych w środowiskach dworskich związane było ze swobodą życia towarzyskiego, odejściem od ceremoniałów, upodobaniem w kameralności, erotyzmie, zmysłowości i wysublimowanym komforcie. Gruntem filozoficznym były motywy epikurejskie, a głównymi kategoriami estetycznymi – wdzięk i smak, w sztuce widziano przede wszystkim formę wyrafinowanej zabawy. Literatura rokoko odznaczała się wprowadzeniem elementów gry intelektualnej, dowcipu, kalamburu, efektownych i zaskakujących point, lotnością skojarzeń.
Preferowane były głównie małe formy poetyckie:
ANAKREONTYK
EPIGRAMAT
DROBNE WIERSZE LITYCZNE
POEMAT HEROIKOMICZNY
KOMEDIA SALONOWA
W Polsce znamiona rokoko pojawiły się już w okresie saskim w architekturze, w literaturze – w latach 70-ch XVIII w. w różnych środowiskach, np. związanych z dworem Czartoryskich w Puławach. Elementy rokoko można znaleźć u Kniaźnina, S. Trembeckiego i T.K. Węgierskiego.
SENTYMENTALIZM
Wyraz pochodzi od ang. sentimental – moralny, wrażliwy. Prąd umysłowy i literacki, występujący w różnych krajach Europy w okresie Oświecenia jako zjawisko konkurencyjne wobec światopoglądu, estetyki i twórczości literackiej klasycyzmu. Wiązał się z emancypacją klas średnich, zwłaszcza mieszczaństwa, w przełamaniu uprzedzeń stanowych.
Podłoże filozoficzne sentymentalizmu stanowiły tezy empiryzmu i sensualizmu (np. D. Hume) uznające doświadczenie zmysłowe jednostki za główne źródło wiedzy o świecie. Poznana rzeczywistość jawiła się w ujęciu sentymentalizmu jako zaprzeczenie klasycznych przekonań o ładzie i harmonii świata, była pełna konfliktów i napięć świadczących o kryzysie moralnym współczesnej cywilizacji.
Sentymentaliści szukali przyczyn tego stanu w odejściu od stanu naturalnej, pierwotnej prostoty. W estetyce sentymentalizm uznawał przeżycia wewnętrzne człowieka za główne źródło twórczości literackiej, cel literatury wiedział w autoanalizie oraz refleksji człowieka nad jego miejscem w świecie. Stawiał na kształtowanie naturalnych, autentycznych więzi międzyludzkich - w uczuciach rodzinnych, miłości i przyjaźni. W literaturze przejawiało się to w postulowaniu prostoty i czułości. W literaturze kreowano nowego bohatera - człowieka czułego, często przedstawiciela mieszczaństwa, a nawet ludu, zainteresowanie przyrodą i jej drobiazgową obserwacją.
DRAMAT
POWIEŚĆ
LIRYKA OSOBISTA
W literaturze polskiej sentymentalizm pojawił się w latach 60. XVIII w., najpierw w adaptacjach i tłumaczeniach dramy mieszczańskiej, a następnie w twórczości lirycznej, epickiej i dramatycznej wielu autorów. Najbardziej reprezentatywny poeta sentymentalizmu polskiego to Franciszek Karpiński, oprócz niego - F.D. Kniaźnin, Maria Wirtemberska („Malwina”).
OŚWIECENIE
Okres w dziejach kultury europejskiej trwający od schyłku XVII w. do końca XVIII w., a w niektórych krajach do końca lat 20-ch XIX w.
Najbardziej charakterystyczne dla Oświecenia było przekonanie o nieograniczonych możliwościach poznania świata przez samodzielną, nie skrępowaną przez autorytety myśl ludzką oraz optymistyczna wiara w zreformowanie wadliwego systemu społecznego drogą upowszechniania wiedzy i oświecania umysłów. W światopoglądzie i filozofii podstawowym celem było uwolnienie człowieka od przesądów i autorytetów, dotarcie do racjonalnych zasad rządzących światem oraz zrealizowanie koncepcji zgodnego z naturą porządku filozoficzno-moralnego, który miał być idealną formą życia społecznego i indywidualnego. Podejmowano próby przedstawienia idealnego wzorca życia społecznego – utopie. Filozofia Oświecenia opierała się na teoriach J. Locka i D. Hume’a. W połowie XVIII stulecia ośrodkiem ruchu oświeceniowego stała się Francja – Wolter, Montesquie, Rousseau, Diderot i inni.
Różnorodne dokonania literackie Oświecenia łączyło dążenie do tych samych celów wychowawczych i poznawczych; literatura miała charakter dydaktyczny i polemiczny, służyła propagowaniu nowych idei i koncepcji filozoficznych.
Gatunki, zarówno klasycystyczne:
Jak i nowe formy:
ESEJ
POWIASTKA FILOZOFICZNA
...
ciemnogrod