Siemianowski Antoni - Etyka filozoficzna jako problem.pdf - Siemianowski Antoni - Etyka filozoficzna jako problem - PanavPaul

ks. Antoni SIEMIANOWSKI

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza

Wydział Teologiczny

Etyka filozoficzna jako problem

Kryzys etyki filozoficznej

Spór o możliwość uprawiania etyki filozoficznej toczy się od dawna i w pewnym sensie

jest symptomatyczny dla czasów nowożytnych i współczesnych. Zasadniczy sens tego sporu

można wyrazić w pytaniu: Czy i jak jest możliwe uprawianie etyki filozoficznej jako

empirycznej wiedzy o życiu moralnym. W sporze tym chodziło i nadal chodzi o empiryczny i

zarazem filozoficzny charakter etyki. Spór ten bywał rozmaicie rozwiązywany, czego

współcześnie następstwem są różne orientacje w sposobie uprawiania etyki.

W rozwiązywaniu sporu o możliwość etyki filozoficznej jako wiedzy empirycznej

decydujące znaczenie miały założenia i rozstrzygnięcia pozaetyczne, ogólno filozoficzne, ale

ściśle łączące się z teoretycznym ujmowaniem i rozwiązywaniem zagadnień etycznych. Nie bez

znaczenia są tu również orientacje światopoglądowe, a niekiedy także ideologiczne. Dzisiaj

wszystko to składa się na kryzys etyki jako filozoficznej teorii moralności, kryzys przejawiający

się w niepowodzeniach w podejmowaniu i rozwiązywaniu poszczególnych kwestii moralnych

(chodzi tu m.in. o etykę normatywną czy o charakter ocen).

Jedno należy podkreślić: kryzysu w sposobie uprawiania etyki nie można uzależniać ani

łączyć z kryzysami, jakie pojawiają się w praktyce moralnej, ma on bowiem swoje własne,

czysto teoretyczne źródła. Nie będzie natomiast przesadą, gdy powiemy, że głównym źródłem

kryzysu etyki jako filozoficznej teorii moralności jest ogólny kryzys filozofii europejskiej jako

poznania czysto teoretycznego. A kryzys filozofii rozpoczął się znacznie wcześniej, już wtedy,

gdy tradycyjne, zapoczątkowane jeszcze przez myśl grecką pojmowanie filozofii jako wiedzy

czysto teoretycznej, zostało podważone przez fakt narodzin i rozwój współczesnych nauk

przyrodniczych. Nauki te swoje pojęcia i twierdzenia wyraźnie opierają na danych

doświadczenia i w tymże doświadczeniu je weryfikują. Żywiołowy rozwój tychże nauk i

sukcesy, jakie osiągały przez zastosowanie swych wyników w opanowywaniu zjawisk natury,

spowodowały, że model poznania i metodę właściwą dla tych nauk powszechnie uznano za

idealny model wszelkiej racjonalnej wiedzy. Kierując się tym modelem racjonalności poznania,

usiłowano unaukowić na wzór nauk przyrodniczych wszystkie pozostałe dyscypliny naukowe,

w tym także humanistyczne, ażeby zapewnić im pełnię racjonalności. Uważano bowiem, że

nauki przyrodnicze swój rozwój i sukcesy zawdzięczają przede wszystkim powrotowi do

doświadczenia. Wszystkie zatem nauki powinny opierać się na doświadczeniu, aby zapewnić

sobie racjonalny charakter. Naczelna idea postulująca oparcie się wszelkiej wiedzy na

doświadczeniu leży u podstaw wszystkich nowożytnych prób unaukowienia wszelkich

dyscyplin naukowych, w tym także filozofii jako wiedzy czysto teoretycznej.

Próby te wywołały jednak w kulturze europejskiej ogólny kryzys poznania

teoretycznego właściwego dla filozofii. Nie dlatego jednak, iżby postulat powrotu do

doświadczenia, czyli – jak to lapidarnie sformułował Franciszek Bacon: „do źródeł rzeczy” –

był sam w sobie błędny. Przeciwnie, postulat ten jest, rzec by można, odkrywczo słuszny. Nie

ma racjonalnej wiedzy bez doświadczenia. Niesłuszne jednak były wszelkie uproszczenia.

Przede wszystkim niesłusznie zawężono rozumienie samego doświadczenia. Sądzono bowiem,

że tylko rzeczy są najpełniej dane w doświadczeniu, przez rzeczy zaś rozumiano same

przedmioty przyrody i procesy w nich zachodzące, radykalnie zewnętrzne w stosunku do

świadomości. Następnie doświadczenie zawężono tylko do zmysłowego widzenia tychże

rzeczy materialnych. Doświadczenie więc zinterpretowano reistycznie i sensualistycznie. Tak

rozumiane doświadczenie miało być nie tylko pierwszorzędnym źródłem niezawodnej wiedzy,

ale jednocześnie uznano je za wzór wszelkiego poznania obiektywnego. Konsekwencją tego

było radykalne oderwanie teoretycznego poznania jako czysto rozumowego od reistycznie i

sensualistycznie rozumianego doświadczenia.

Oderwanie tzw. czysto rozumowego poznania od doświadczenia rzeczy przynależących

do świata zewnętrznego ciąży nad myślą europejską od czasów nowożytnych, zwłaszcza odkąd

nabrało wyraźnie konfliktowego charakteru. Zaznaczyło się zwłaszcza wtedy, gdy próbowano

unaukowić filozofię, chcąc ją wreszcie uczynić wiedzą weryfikowalną w nowożytnym

rozumieniu, tzn. czerpaną z doświadczenia i w tymże doświadczeniu sprawdzaną. Takie

postawienie sprawy nie mogło doprowadzić do pomyślnych wyników. Najpierw dlatego, że

model nauki opartej na doświadczeniu był zrelatywizowany do nauk przyrodniczych (te zresztą

dotąd bywają nazywane naukami empirycznymi), ponadto ciążyły na nim różne uproszczenia i

niesłuszne utożsamienia. Dotyczyły one przede wszystkim rozumienia samego doświadczenia i

natury poznania (świadomości), następnie natury człowieka, jego pozycji w świecie, a

ostatecznie także natury samego świata. 1

Reperkusje sporów i nieporozumień, związanych z próbami unaukowienia filozofii

szczególnie się zaznaczyły w etyce. Jej problematyka jest bowiem jak soczewka, która skupia w

sobie i jednocześnie odbija w powiększeniu błędy popełnione w innych dziedzinach filozofii,

zwłaszcza w antropologii i epistemologii; nie bez znaczenia są tu również tezy ontologiczne

dotyczące np. budowy świata. 2

Spór o naturę poznania a kryzys etyki

Do wywołania ostrego kryzysu w samej etyce w szczególny sposób przyczynili się dwaj

nowożytni myśliciele, a mianowicie Immanuel Kant, inicjator „przewrotu kopernikańskiego” w

filozofii, i August Comte, inicjator „ducha filozofii pozytywnej”. Kanta swymi poglądami

zaostrzył postawienie zagadnień przez zwolenników pozytywistycznie pojętej filozofii

moralności. Chodzi tu zwłaszcza o Kantowski pogląd na poznanie aprioryczne i związany z

tym problem etyki normatywnej.

Otóż Kant przyjął, że tzw. poznanie aprioryczne pełni rolę regulatywną w stosunku do

wszelkiej wiedzy empirycznej, tłumaczy ostatecznie fakty dane w doświadczeniu i uzasadnia

prawomocność ich poznania. Co więcej – a w etyce Kant to pokazał w sposób najbardziej

przekonywający – pojęcia i sądy poznania apriorycznego są zawsze ważne i mają swój sens

nawet wtedy, gdy fakty doświadczenia im przeczą. Zgodnie z ogólną teorią filozoficzną Kanta

poznanie aprioryczne nie wywodzi się jednak z doświadczenia, ale z czystego rozumu

teoretycznego i dlatego jest powszechnie ważne i prawomocne wobec wszelkiego możliwego

doświadczenia. Filozofia, dla której to poznanie jest właściwe, nie czerpie przeto

prawomocności swych pojęć i twierdzeń z samego doświadczenia, to jednak jej sądy dobrze

tłumaczą teoretyczne pojęcia dotyczące faktów danych w doświadczeniu. To samo odnosi się

do etyki jako wiedzy czysto teoretycznej. Jej pojęcia i sądy, ważne i prawomocne a priori jako

pojęcia i sądy czystego rozumu praktycznego, tłumaczą fakty praktyki moralnej i zarazem

teoretycznie uzasadniają ich poznanie. Najważniejsze jest jednak to, że przy pomocy pojęć

teoretycznych można określić normy moralne obowiązujące w praktyce i formułować reguły,

według których fakty powinny zachodzić. Mimo że te normy i reguły nie czerpią swej

prawomocności z doświadczenia (doświadczenie ich nie potwierdzało ani nie obalało), to

jednak jako a priori ważne regulują fakty dane w doświadczeniu. W ten sposób Kant wykazał i

1 Szerzej na te tematy zob. Edmund Husserl, Kryzys europejskiego człowieczeństwa a filozofia, Warszawa 1993;

Roman Ingarden, Dążenia fenomenologów, w: Z badań nad filozofią współczesną, Warszawa 1963, s.269 – 379.

2 Zob. Roman Ingarden, Książeczka o człowieku, Kraków 1972, s. 137 in.

uzasadnił, że etyka filozoficzna jest możliwa jako wiedza czysto teoretyczna i zarazem

normatywna.

Poglądy Kanta były źródłem fermentu w filozofii w XIX i XX wieku. Jednych

pobudzały do szukania niepowątpiewalnych podstaw dla poznania czysto teoretycznego i do

rewizji podstawowych zagadnień epistemologicznych i ontologicznych, m. in. także w etyce,

dla drugich były wręcz „kamieniem zgorszenia”. Ze szczególną siłą poglądy Kanta na temat

etyki jako nauki normatywnej zwalczali wszyscy zwolennicy uprawiania nauki według „ducha

filozofii pozytywnej” Augusta Comte’a. Według jego minimalistycznego programu

zreformowania wszystkich nauk, filozofia – aby mogła być rzetelną wiedzą opartą na

doświadczeniu lub aby przynajmniej z doświadczeniem miała jakiś kontakt – powinna się

wyrzec wszelkich pytań typu „dlaczego” i wszelkich dociekań dotyczących istoty i natury

rzeczy, a ograniczyć się do uogólniania wyników nauk szczegółowych. Dla etyki miało to

decydujące, wręcz „zabójcze” znaczenie. Według Comte’a etyka była możliwa jedynie jako

pozytywna nauka o faktach moralnych, w swej zaś części teoretycznej miała na podstawie

uogólnienia wyników pozytywnej nauki o faktach wykrywać prawa rządzące faktami

moralnymi oraz podawać genezę praw i norm moralnych. Comte przy tym sądził, że reformując

całą naukę o moralności, dopuści przede wszystkim do głosu zdrowy rozsądek i wykluczy

„fantazjowanie religijne i metafizyczne” 3 . Mniemał, że tylko w ten sposób doprowadzi również

do efektywnej zmiany praktyki moralnej przyszłych społeczeństw, wychowanych na zasadach

filozofii pozytywnej.

Pozytywistyczny program nauki o moralności

Wszyscy przeto, którzy pozytywistyczne idee Comte’a przyjęli za swój program i etykę

uprawiali jako pozytywna naukę o moralności, jednocześnie uważali, że etyka filozoficzna

zarówno w swej postaci tradycyjnej teologiczno-metafizycznej, jak i w postaci apriorycznej

wiedzy o zasadach o normach moralnych w duchu Kanta jest absolutnie niemożliwa. Jeden z

koryfeuszy pozytywistycznego podejścia do problematyki etycznej, Levy-Brühl, tak lapidarnie

wyraził podstawowe tendencje nowego sposobu uprawiania etyki. Pisał: „Nie ma więc

teoretycznej nauki o moralności, w tradycyjnym sensie tego słowa, i być nie może, gdyż nauka

nie może być zarazem normatywna i teoretyczna... Mglista koncepcja etyki teoretycznej musi

zniknąć, zaczyna natomiast kształtować się inna, jasna i pozytywna. Polega ona na

rozpatrywaniu reguł moralnych, powinności, praw i w ogóle treści świadomości moralnej jako

określonej rzeczywistości, jako zespołu faktów, jednym słowem, jako przedmiotu nauki, który

należy badać w tym samym duchu i tą samą metodą, co pozostałe fakty społeczne” 4 . Jasnymi

sformułowania kryły się liczne uproszczenia i przeinterpretowania, które dopiero później dały o

sobie znać.

Zgodnie z programem sformułowanym przez Levy-Brühla takie zjawiska moralne,

wartość czynów i normy, jak powinności i prawo moralne należy badać przy pomocy tej samej

metody, co pozostałe fakty społeczne, tzn. przy pomocy obiektywnej metody naukowej.

Powszechnie sądzono, że owa obiektywna metoda naukowa przyczyni się do racjonalnego

uzasadnienia pojęć i twierdzeń obowiązujących w etyce, a następnie zapewni naukowe

przekształcenie samej praktyki moralnej. Mniemano bowiem, że obiektywne naukowe

wyjaśnienie faktów i praw moralnych pozwoli dopiero zmienić samą moralność. Wspomniany

wyżej Levy-Brühl, zgodnie zresztą z hasłem Comte’a „voir pour prévoir”, pisał: „...kiedy

będziemy w posiadaniu pewnej ilości praw rządzących faktami, uzyskamy nadzieję ich

przekształcenia dzięki racjonalnemu zastosowaniu wiedzy naukowej. Wtedy, i tylko wtedy,

stosunki między teorią a praktyką w dziedzinie moralności będą racjonalnie zorganizowane”.

3 Comte, Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej. Rozprawa o całokształcie pozytywizmu , Warszawa 1973, s. 74.

4 Levy –Brühl, Moralność i nauka o obyczajach, Warszawa 1961, s. 19 – 20.

Dlatego sądził, że „...rzekomą naukę zarazem teoretyczna i normatywną, stopniowo będzie

zastępować, z jednej strony nauka albo raczej zespół nauk badających przy pomocy

obiektywnej metody określoną rzeczywistość moralną, z drugiej zaś strony – racjonalna

praktyka albo kunszt, który wykorzysta osiągnięcia tych nauk” 5 .

Nowa obiektywna metoda naukowa, jaką usiłowano zastosować do opisu i wyjaśnienia

zjawisk życia moralnego, niosła ze sobą, obok trafnych intuicji i twórczych pomysłów, cały

szereg ukrytych założeń teoretycznych i prekoncepcji przyjętych w sposób zupełnie

nieprawomocny i przez to już z góry przesądzający pewne sprawy. I właśnie te ukryte

teoretyczne założenia i prekoncepcje stały się głównym źródłem kryzysu etyki filozoficznej i

rozmaitych trudności w rozpatrywaniu problematyki etycznej, dlatego trzeba je tu pokrótce

scharakteryzować. Powodowały one zniekształcenia w ujmowaniu samych zjawisk moralnych i

tych wszystkich spraw, które ściśle łączą się z moralnością. I wydaje się, że dwudziestowieczne

spory o możliwość etyki jako wiedzy empirycznej lub o jej naukowy charakter są jeszcze nadal

uwikłane w te same teoretyczne założenia i prekoncepcje. Rzecz przy tym charakterystyczna, te

założenia i prekoncepcje dotyczą nie tyle wprost samej metody badań, co właśnie całej

dziedziny przedmiotowej, albowiem koncepcja obiektywnej metody jest dostosowana do już

teoretycznie przeinterpretowanej dziedziny przedmiotowej badań.

U podstaw pozytywistycznej koncepcji etyki jako nauki o moralności leży fakt

„teoretycznej destrukcji” natury samego podmiotu i jego przeżyć, zachowań i działań. Są to

sprawy preetyczne, antropologiczne, które jednak ściśle łączą się ze sprawami etycznymi. Otóż

człowiek z góry został zaliczony do przedmiotów przyrody, której prawom podlega, wskutek

tego potraktowano go jak pozostałe przedmioty przyrody; podobnie i jego zachowania oraz

przeżycia wewnętrzne potraktowano jako zjawiska i procesy naturalne. Pociągnęło to za sobą

„desubiektywizację całej sfery przeżyć podmiotu. Wskutek tego świadomość, wolę i uczucia

usiłowano opisywać i wyjaśniać w sposób „obiektywny”, a więc przy pomocy zasady

przyczynowości, podobnie jak opisywano i wyjaśniano procesy i zdarzenia naturalne.

Przyjmowano zatem, że przeżycia w podmiocie są wywołane czy spowodowane przez

przyczyny zewnętrzne, działające według stałych praw. Na ogół jednak nie interesowano się

wiele sferą przeżyć podmiotu 6 . Swoista naturalizacja podmiotu i jego przeżyć była po prostu

podstawowym teoretycznym założeniem dla tzw. obiektywnej metody badań w etyce.

„Najważniejsze jest to – pisał Levy-Brühl – by rzeczywistość moralna została włączona do

natury, to znaczy by fakty moralne zostały zaliczone do faktów społecznych, fakty społeczne zaś

w ogóle były ujmowane jako przedmiot poszukiwań naukowych z tego samego tytułu i za

pomocą tej samej metody, co inne zjawiska przyrody” 7 .

Założenia te siła rzeczy musiały prowadzić do zniekształcenia już w samym sposobie

ujmowania istotnych składników życia moralnego, a więc świadomości, aktów woli, motywów,

a zwłaszcza tzw. „uczuć moralnych” (a o uczuciach moralnych mówiono bardzo dużo i często

się na nie powoływano). Te ostatnie jednak pojmowano wyłącznie jako subiektywne stany

podmiotu lub jako instynkty, a nie jako przeżycia intencjonalne skierowane ku określonym

wartościowym przedmiotom. Jako przeżycia intencjonalne skierowane ku określonym

wartościowym przedmiotom. Do tak zaś teoretycznie przeinterpretowanych uczuć zaliczono

zarówno stany emocjonalne podmiotu takie, jak smutek, radość, gniew, strach, przyjemność,

nieprzyjemność, jak i poczucie odpowiedzialności czy obowiązku, świadomość winę, sumienie,

miłość i nienawiść, poczucie sprawiedliwości. Tak przeinterpretowane uczucia traktowano z

taką samą „obiektywnością” jak rzeczywistość fizyczną, ponieważ pojmowano je „jako

podporządkowane stałym prawom”, działającym deterministycznie; chcąc zaś je wyjaśnić

przyczynowo, odwoływano się do środowiska naturalnego lub społecznego albo do

domniemanych „instynktów moralnych”. W wyniku takich nakładających się na siebie

5 Jw., s. 17 i 71.

6 Por. Barbara Skarga, Kłopoty intelektu. Między Comte’m a Bergsonem, Warszawa 1975, s. 372 i n.

7 Dz. cyt., s. 32 i 33.

przeinterpretowań w sposób naukowy i obiektywny wyjaśniono w nauce o moralności

sumienie, odpowiedzialność, wolność, normy i ideały moralne.

Wymienione założenia i prekoncepcje, chociaż dotyczyły wprost podmiotu i jego

przeżyć, a więc sfery preetycznej, mimo to już utrudniały lub wręcz uniemożliwiały właściwe

ujęcie samych fenomenów moralnych. Dlatego też właściwe problemy etyczne – formułowane

przy pomocy tych prekoncepcji i założeń – stawiono nieodpowiednio, a podawane „racjonalne”

i „obiektywne” wyjaśnienia zaprzeczały temu, co było bezpośrednio dane w samym

doświadczeniu moralnym.

Zdecydowanie w istotne treści doświadczenia moralnego godziły przede

wszystkim założenia i prekoncepcje dotyczące świata wartości. Już w młodości Comte głosił:

„Tout est relatif, voila le seul principe absolut” – „wszystko jest względne – oto jedyna zasada

absolutna”. U podstaw tego relatywistycznego spojrzenia, tak charakterystycznego dla myśli

filozoficznej XIX i XX wieku w naukach szczegółowych, znajduje się teza ontologiczna

unicestwiająca obiektywny charakter wartości. Powszechnie mniemano, że wartości, aby mogły

być czymś obiektywnym, musiałyby być czymś n a t u r a l n y m, istniejącym i danym jak

wszystkie przedmioty i zjawiska naturalne, gdyż tylko coś tak istniejącego mogłoby być

przedmiotem obiektywnego badania. Skoro zaś wartości nie są w tym sensie dane, to nie mogą

być obiektywne, zatem muszą być wyłącznie czymś subiektywnym. Czym mogą być? Tylko i

wyłącznie p r o j e k c j ą ludzkiej psychiki. Innymi słowy, muszą się rozgrywać wyłącznie

tylko w podmiocie i tylko dla niego – jako jego osobiste stany i emocje – mogą mieć znaczenie.

Natomiast wzięte same w sobie wartości nie mogą mieć żadnego obiektywnego sensu, słowem

nie mogą być czymś obiektywnym, co odkrywamy w przedmiotach.

Jedną z ważkich konsekwencji tych poglądów było przeinteretowanie ocen.

Wypowiedzi o wartościach, czyli oceny, nie mogły mieć – jak to później programowo głosili

neopozytywiści – intersubiektywnego sensu i tym samym nie mogły mieć wartości logicznej.

To pociągnęło za sobą, że m.in. prawomocność ocen i norm stała się problemem nie do

rozwiązania; ich obiektywną prawomocność trzeba było „wyprowadzać” albo z irracjonalnej

sfery emocjonalnych zachowań podmiotu, albo z interesów społeczeństwa broniącego swego

bytu przed agresywnymi zachowaniami jednostek, albo z „praw” ewolucji.

To całkowite zsubiektywizowanie wartości, a następnie ich zpsychologizowanie,

pozostaje w ścisłej łączności – mimo pozornego przeciwieństwa – z „desubiektywizacją”

świadomości i „teoretyczną destrukcją” samego podmiotu moralności. Wszystko razem wzięte

uniemożliwiało lub zniekształcało właściwe ujęcie i badanie tego, co faktycznie dane w

doświadczeniu moralnym jako niepowątpiewalne w swej treściowej zawartości. Dlatego

badania nad moralnością, prowadzone przy pomocy tzw. obiektywnej metody, nie tylko nie

mogły doprowadzić do właściwego uchwycenia bezpośrednich danych doświadczenia

moralnego, ale ponadto zniekształcały istotny sens zasadniczej problematyki etycznej, a przede

wszystkim sens dobra i zła, ocen moralnych, norm, sumienia, wolności, motywacji. W wyniku

tego etyka, pomyślana jako obiektywna nauka o moralności lub jako nauka o faktach

moralnych, nie mogła się stać obiektywnym badaniem doświadczenia moralnego. Innymi

słowy, nie mogła się stać racjonalną teorią czerpiącą swe pojęcia i twierdzenia z doświadczenia

i jednocześnie nie umiała racjonalnie uzasadnić wszystkich swoich pojęć i sądów

bezpośrednimi danymi moralnego doświadczenia, ponieważ jej teoretyczne założenia i

prekoncepcje zniekształcały lub unicestwiały to, co w tymże doświadczeniu było dane

obiektywnie. Co prawda te bezpośrednie dane moralnego doświadczenia nie mają

obiektywnego sensu naturalnego i nie podlegają prawom natury, ale mają jednak swój własny

sens obiektywny. Niedostrzeganie tego musiało w etyce zrodzić kryzys, który zaciążył nad

nią na długie lata i który ciąży nadal nad tego rodzaju sposobem uprawiania etyki filozoficznej.

Nie bez znaczenia jest tu również sama idea doświadczenia. Comte i wszyscy

koryfeusze pozytywistycznej koncepcji nauki mówili o doświadczeniu jako jedynym źródle

wiedzy i racjonalnej podstawie wszelkich pojęć i twierdzeń o faktach. Ale podobnie jak

Siemianowski Antoni - Etyka filozoficzna jako problem.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: