Anatomia człowieka- Zofia Ignasiak, Antoni Janusz, Aniela Jarosińska.pdf

tytuł: "Anatomia Człowieka" SERIA A NAUKI BIOLOGICZNE

autor: Zofia Ignasiak, Antoni Janusz, Aniela Jarosińska

AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU

SERIA A NAUKI BIOLOGICZNE

Zofia Ignasiak, Antoni Janusz, Aniela Jarosińska

ANATOMIA CZŁOWIEKA

Skróty i symbole

a. arteria (tętnica)

aa. arteriae (tętnice)

C szyjny

Co guziczny

gl. gladula (gruczoł)

gll. gladulae (gruczoły)

lig. ligamentum (więzadło)

ligg. ligamenta (więzadła)

L lędźwiowy

m. musculus (mięsień)

mm. musculi (mięśnie)

n. nervus (nerw)

nn. nervi (nerwy)

r. ramus (gałąź)

rr. rami (gałęzie)

s. seu, sive (albo, lub)

S krzyŜowy

t. tętnica

tt. tętnice

Th piersiowy

v. vena (Ŝyła)

vv. venae (Ŝyły)

Ŝ. Ŝyła

ŜŜ. Ŝyły

PRZEDMOWA

Motywem skłaniającym nas do szczególnego przeredagowania i uzupełnienia

wcześniejszych trzech tomów skryptu jest dostarczenie studentom AWF takiego

zasobu wiedzy z anatomii, który przyczyniłby się do pogłębienia wiadomości o

budowie ciała ludzkiego w kierunku rozumienia jego funkcji. Określony zasób

wiedzy z dziedziny anatomii człowieka pozwoli absolwentom wychowania fizycznego

i rehabilitacji na podejmowanie określonych działań poprzez ćwiczenia fizyczne,

które będą wspomagały prawidłowy rozwój młodego pokolenia, promowały nawyki

aktywnego Ŝycia, a takŜe w przypadkach patologicznych pozwolą na przywrócenie

prawidłowych funkcji organizmu po urazie lub chorobie.Podręcznik został

opracowany zgodnie z programem wykładów i ćwiczeń z anatomii człowieka

prowadzonych dla studentów AWF, a zakres jest dostosowany do wymagań programu

studiów.Pierwszy tom obejmuje układ bierny i czynny ruchu, i jest zgodny z

treściami programowymi pierwszego semestru.Drugi tom zawiera wiadomości, które

wypełniają program II semestru: o budowie trzew, układu naczyniowego i

nerwowego.Opanowanie wiedzy z anatomii człowieka jest niezbędnym warunkiem

przygotowania do innych dziedzin wiedzy, objętych programem studiów: fizjologii,

biochemii, biomechaniki, antropologii, psychologii, medycyny sportu,

itp.Sądzimy, Ŝe tak poprawiona i uzupełniona ksiąŜka spełni swoje zadanie jako

pomoc dla studentów w zdobywaniu wiedzy w tym obszernym i trudnym

przedmiocie.Mamy nadzieję, Ŝe zostanie ona przyjęta Ŝyczliwie przez społeczność

studencką. Autorzy

WSTP

Wśród nauk biologicznych, zajmujących się wszelkimi formami Ŝycia,

wyróŜnia się dwa podstawowe działy: morfologię i fizjologię. Morfologia zajmuje

się poznaniem budowy, kształtu i rozwoju organizmów Ŝywych. Natomiast fizjologia

jest nauką o czynnościach Ŝywego organizmu i mechanizmach, decydujących o

przystosowaniu się organizmów do zmiennych warunków środowiska

zewnętrznego.Podstawowym i najstarszym działem morfologii jest anatomia,

traktująca o budowie Ŝywego organizmu. Nazwa ta pochodzi od greckiego słowa

anatemnej - rozcinaŹ, rozczłonkowywaŹ - podstawowej metody stosowanej do

poznania budowy organizmu. WyróŜnia się anatomię roślin, anatomię zwierząt i

anatomię człowieka. Anatomia makroskopowa posługuje się metodą rozcinania,

preparowania, opukiwania, oglądania i rentgenografii, i na tej podstawie

dostarcza informacji o prawidłowej budowie organizmu ludzkiego. Anatomię

makroskopową uzupełnia anatomia mikroskopowa. Posługuje się ona instrumentami

optycznymi i licznymi metodami fizykochemicznymi do dokładnej analizy i poznania

budowy drobnowidowej organizmu. W skład anatomii mikroskopowej wchodzi

histologia, zajmująca się badaniem tkanek i narządów oraz cytologia badająca

strukturę komórki.W zaleŜności od sposobu przedstawiania poszczególnych

składników ustroju moŜna podzieliŹ anatomię człowieka na następujące rodzaje:

anatomię systematyczną (opisową),

anatomię typograficzną,

anatomię plastyczną.

Anatomia systematyczna i topograficzna wchodzi w zakres anatomii opisowej,

gdyŜ metodą poznania w obu przypadkach jest opis budowy ciała według układów

narządów. Anatomia systematyczna jest nauką analityczną i przedstawia budowę

ciała ludzkiego według pewnej kolejności układów narządów. Anatomia

topograficzna zwana takŜe anatomią chirurgiczną jest nauką syntetyczną. Zajmuje

się ona przestrzennym połoŜeniem narządów i układów oraz opisuje wzajemne

stosunki między narządami w odniesieniu do poszczególnych okolic ciała.Anatomia

plastyczna, nieodzowna dla artysty plastyka w jego twórczości, zapoznaje z

kształtem ciała ludzkiego, określa proporcje między poszczególnymi częściami

ciała. Zajmuje się w szczególności tymi układami, które z powodu ruchu zmieniają

kształty i ułoŜenie określonych części ciała ludzkiego.Drugim działem morfologii

jest morfogeneza, która obejmuje ontogenezę i filogenezę. Ontogeneza bada rozwój

osobniczy od chwili zapłodnienia poprzez wszystkie stadia i etapy rozwojowe aŜ

do starości. Ten dział ontogenezy, który śledzi rozwój jednostki od chwili

zapłodnienia do momentu urodzenia nazywamy embriologią. Natomiast śledzenie

jednostki od chwili urodzenia poprzez wszystkie stadia rozwojowe aŜ do formy

dojrzałej wraz z opisem procesów zanikowych w okresie starzenia się obejmuje

dział zwany postembriologią lub egzogenezą.Filogeneza zajmuje się historią

rozwoju rodowego i wykorzystuje wyniki badań anatomii porównawczej, starając się

poznaŹ pokrewieństwo rodowe organizmów zwierząt niŜszych i wyŜszych z

człowiekiem.SpostrzeŜenia i wiadomości z poznania rozwoju osobniczego

(ontogenezy) i rozwoju rodowego (filogenezy) uzupełniają się, a fakty te

posłuŜyły do sformułowania tzw. prawa biogenetycznego (prawo Haeckla), czyli

prawa rekapitulacji, które mówi, Ŝe rozwój osobniczy przedstawia niejako

skrócone powtórzenie rozwoju rodowego.

I. PLAN BUDOWY CIAŁA LUDZKIEGO

Człowiek jest zbudowany symetrycznie, płaszczyzna pośrodkowa ciała, tzw.

płaszczyzna symetrii dzieli ustrój na dwie symetryczne połowy zwane antymerami

(anty - przeciw, meros - częśŹ), z których jedna jest zwykle zwierciedlanym

odbiciem drugiej. Nie oznacza to jednak, Ŝe kaŜda połowa ciała jest identyczna

pod względem masy i wielkości. Ciało człowieka wykazuje na ogół asymetrię (prawa

połowa twarzy jest większa od lewej, kończyna górna prawa jest nieco dłuŜsza i

silniejsza od lewej itd.). Płaszczyzny symetrii nie są do końca wyjaśnione;

przypuszczalnie jest to związane z morfodynamiką rozwoju

ontogenetycznego.Inaczej przedstawia się zróŜnicowanie wzdłuŜ głównej osi ciała.

Stwierdza się tu budowę segmentalną ciała, budowę metametryczną. Budowa

metametryczna występuje juŜ we wczesnych stadiach rozwoju osobniczego zarodka w

postaci praczłonów prawie we wszystkich układach narządów (z wyjątkiem układu

pokarmowego): w szkielecie, w mięśniach, w układzie naczyniowym i nerwowym,

nawet w skórze. W dalszym rozwoju budowa segmentalna zaciera się, dobrze jest

zachowana jedynie na tułowiu (kręgi, Ŝebra, mięśnie międzyŜebrowe).

OKOLICE CIAŁA LUDZKIEGO

Na powierzchni ciała moŜna wyróŜniŹ poszczególne pola, które w anatomii

nazywamy okolicami ciała (regiones corporis). Granice tych regionów określa

głównie szkielet człowieka wraz z układem mięśniowym. Określenie okolic ciała

ludzkiego ma duŜe znaczenie praktyczne dla topografii powierzchni ciała i

narządów wewnętrznych.ZróŜnicowanie ciała ludzkiego dotyczy głowy, szyi, tułowia

i kończyn. KaŜda z wyŜej wymienionych części dzieli się na okolice mniejsze.Na

głowie wyróŜnia trzy główne okolice połoŜone pośrodkowo: okolicę czołową (regio

frontalis), okolicę ciemieniową (regio parietalis) i okolicę potyliczną (regio

occipitalis) oraz bocznie połoŜone cztery symetryczne okolice: skroniową (regio

temporalis), podskroniową (regio infratemporalis), uszną (regio auricularis) i

sutkową (regio mastoidea).Na twarzy moŜna wyodrębniŹ nieparzyste okolice: nosową

(regio nasalis), ustną (regio oralis) i bródkową (regio mentalis) oraz parzyste:

oczodołową (regio orbitalis), podoczodołową (regio infraorbitalis), jarzmową

(regio zygomatica), policzkową (regio buccalis) i przyuszniczo-Ŝwaczową (regio

parotideomasseterica).Szyję dzieli się na okolicę przednią czyli szyję właściwą

(regio colli) i tylną, czyli okolicę karkową (regio colli posterior s. regio

nuchae). Skośnie przez szyję biegnie mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy prawy

i lewy, dzieląc okolicę szyjną właściwą na nieparzystą okolicę przednią szyi

(regio colli anterior) i okolice boczne szyi (regiones colli laterales). Okolice

te nazywa się takŜe trójkątami szyi, przednim i bocznymi.W skład tułowia

(truncus) wchodzą: klatka piersiowa, grzbiet, brzuch i miednica wraz z dnem

(tzw. okolice krocza). Tułów dzieli się na pole przednie i tylne; w przednim

wyróŜniamy częśŹ górną - okolice klatki piersiowej i częśŹ dolną - okolice

brzucha. Do okolic klatki piersiowej (regiones pectorales) zaliczamy:

nieparzystą środkową okolicę mostkową (regio sternalis), symetryczne okolice:

obojczykową (regio clavicularis), podobojczykową (regio infraclavicularis),

sutkową (regio mammaria), pachową (regio axillaris) i podsutkową (regio

inframammaria) oraz okolicę boczną klatki piersiowej (regio pectoris

lateralis).Okolice brzucha (regiones abdominales) dzielimy na trzy poprzeczne

pasy, oddzielone od siebie dwiema poziomymi liniami granicznymi. Górna linia

poprzeczna brzucha łączy najniŜsze punkty dziesiątych Ŝeber, dolna zaś biegnie

przez najwyŜsze punkty grzebieni biodrowych. PowyŜej linii górnej jest połoŜone

nadbrzusze (epigastrium), które składa się z okolic podŜebrowych (regiones

hypochondriacae) prawej i lewej oraz okolicy nadpępcza (regio epigastrica).

~ródbrzusze (mesogastrium) zawarte między linią poziomą górną i dolną obejmuje

dwie okolice boczne brzucha (regiones abdominis laterales) i okolicę pępkową

(regio umbilicalis). Podbrzusze (hypogastrium) połoŜone poniŜej linii poziomej

dolnej składa się z dwóch okolic pachwinowych (regiones inguinales) i okolicy

łonowej (regio pubica).Okolice grzbietu (regiones dorsi) dzielimy na okolicę

kręgową (regio vertebralis), która ku dołowi przechodzi w okolicę krzyŜową

(regio sacralis) oraz na parzyste okolice boczne (regiones dorsi laterales). W

skład okolicy bocznej wchodzą następujące okolice: nadłopatkowa (regio

suprascapularis), łopatkowa (regio scapularis), podłopatkowa (regio

infrascapularis) i lędźwiowa (regio lumbalis).Okolica kroczowa (regio

perinealis) składa się z części przedniej, tj. okolicy moczowo-płciowej (regio

urogenitalis) oraz z części tylnej - zwanej okolicą odbytową (regio analis), w

której leŜy odbyt. CzęśŹ okolicy moczowo-płciowej, w której znajdują się części

płciowe zewnętrzne ma nazwę okolicy sromowej (regio pudendalis).Na kończynie

górnej wyróŜniamy okolice: barkową (regio acromialis), naramienną (regio

deltoidea), ramieniową przednią, tylną przyśrodkową i boczną (regio brachialis

anterior, posterior, medialis et lateralis), łokciową przednią i tylną (regio

cubitalis anterior et posterior), przedramieniową przednią, tylną przyśrodkową i

boczną (regio antebrachialis anterior, posterior, medialis et lateralis),

grzbiet ręki (dorsum manus) i dłoń (palma manus) oraz okolice dłoniowe i

grzbietowe palców (regiones digitorum palmares et dorsales).Na kończynie dolnej

wyróŜniamy następujące okolice: miedniczną (regio coxae), pośladkową (regio

glutea), podpachwinową (regio subinguinalis), krętarzową (regio trochanterica),

uda przednią, tylną, przyśrodkową i boczną (regio femoralis anterior, posterior,

medialis et lateralis), kolanową przednią i tylną (regio genualis anterior et

posterior), goleniową przednią, tylną, przyśrodkową i boczną (regio cruralis

anterior, posterior, medialis et lateralis), łydkową (regio suralis), piętową

(regio calcanea), kostkową przyśrodkową i boczną (regio malleolaris medialis et

lateralis), zakostkową przyśrodkową i boczną (regio retromalleolaris medialis et

lateralis), grzbiet stopy (dorsum pedis), podeszwę (planta pedis) oraz okolice

palców (regiones digitorum).

UKŁADY NARZŹDŁW

Wszystkie narządy ciała człowieka zbudowane z tkanek łączą się w większe

jednostki - układy narządów, które są rozpatrywane systematycznie. Anatomia

opisowa - systematyczna wyróŜnia następujące układy narządów: Układ kostny,

zwany szkieletowym (systema skeletale) zbudowany z kości stanowi bierny aparat

ruchu, słuŜy za osłonę i podporę części miękkich ciała. Stanowi on pierwszy

dział anatomii systematycznej - osteologię. Układ połączeń kości (systema

juncturae ossium). Ten dział anatomii jest zaliczany równieŜ do narządu biernego

ruchu i zajmuje się połączeniami kości, występującymi pod postacią stawów

(artrologia) i więzadeł (syndesmologia). Układ mięśniowy (systema musculorum)

obejmuje narządy o podobnej czynności, tj. mięśnie oraz ich narządy pomocnicze,

jak ścięgna, powięzie, kaletki maziowe. Układ mięśniowy jest zaliczany do

czynnego narządu ruchu, a naukę o mięśniach szkieletowych nazywamy miologią.

Układ trawienny - pokarmowy (systema digestorium). Zadaniem układu pokarmowego

jest przerabianie pobranego pokarmu na substancje niezbędne do przemiany

materii. W skład układu pokarmowego wchodzą: jama ustna, gardło, przełyk,

Ŝołądek, jelita oraz wielkie gruczoły trawienne - wątroba i trzustka. Układ

oddechowy (systema respiratorium). W skład układu oddechowego wchodzą drogi

oddechowe (jama nosowa, gardło, krtań, tchawica, oskrzela) oraz właściwy narząd

oddechowy - płuca. Zadaniem układu oddechowego jest doprowadzenie tlenu do krwi

i usunięcie z niej szkodliwego dla ustroju dwutlenku węgla. Układ moczowo -

płciowy (systema urogenitale). Narządy układu moczowego i płciowego mają wspólne

pochodzenie oraz niektóre wspólne części, z tego względu moŜna je łączyŹ w jeden

układ, natomiast pod względem funkcji róŜnią się zdecydowanie. Narządy moczowe

wydalają szkodliwe produkty przemiany materii. W skład układu moczowego wchodzą:

nerki i drogi odprowadzające mocz - moczowody, pęcherz moczowy oraz cewka

moczowa. Zadaniem narządów płciowych jest utrzymanie gatunku. Wchodzące w skład

narządów płciowych gruczoły płciowe produkują u męŜczyzn komórki płciowe męskie

(plemniki), u kobiet - komórki płciowe Ŝeńskie (jaja). Narządy płciowe są zatem

jedynym układem ustroju o charakterze altruistycznym w przeciwieństwie do innych

układów ustroju, których funkcja polega na utrzymaniu Ŝycia osobniczego. W skład

narządów płciowych Ŝeńskich wchodzą: jajniki, jajowody, macica, pochwa oraz

narządy płciowe zewnętrzne. Narządy płciowe męskie to: jądra, najądrza,

nasieniowody, pęcherzyki nasienne oraz narządy płciowe zewnętrzne. Układ

wewnątrzwydzielniczy, czyli dokrewny (systema endocrinum). Do tego układu

zaliczamy gruczoły wewnątrzwydzielnicze: tarczycę, przysadkę mózgową, nadnercza

i inne. Gruczoły dokrewne produkują hormony przedostające się bezpośrednio do

krwi i chłonki. Wywierają one duŜy wpływ na prawidłowe funkcjonowanie ustroju.

Układ naczyniowy (systema vasorum) składa się z układu krwionośnego (serce i

naczynia krwionośne - tętnice, Ŝyły, naczynia włosowate) oraz układu chłonnego

(naczynia chłonne, śledziona i narządy chłonne). Układ krwionośny doprowadza do

poszczególnych narządów krew, zawierającą składniki odŜywcze, tlen i hormony, a

usuwa z nich produkty przemiany materii i dwutlenek węgla. Układ chłonny zbiera

nadmiar płynów tkankowych i odprowadza niektóre składniki odŜywcze z układu

pokarmowego do krwi. Układ nerwowy (systema nervosum). W skład układu nerwowego

wchodzi: układ nerwowy ośrodkowy (systema nervosum centrale), czyli mózgowie i

rdzeń kręgowy, oraz układ nerwowy obwodowy (systema nervosum periphericum), tj.

12 par nerwów czaszkowych oraz 31 par nerwów rdzeniowych wraz z ich zwojami i

splotami. Z punktu widzenia czynnościowego układ nerwowy dzielimy na układ

somatyczny, który reguluje stosunek osobnika do świata zewnętrznego (np. praca

mięśni szkieletowych) oraz na układ autonomiczny, czyli wegetatywny, stanowiący

drugą składową częśŹ układu nerwowego, która kieruje czynnościami narządów

wewnętrznych (np. wydzielanie gruczołów, praca mięśni gładkich trzew). Układ

autonomiczny (systema nervosum autonomicum) dzieli się na częśŹ współczulną

(pars sympathica) i częśŹ przywspółczulną (pars parasympathica). Obydwie części

charakteryzują się przeciwnym działaniem. Narządy zmysłów (organa sensuum) i

powłoka wspólna (integumentum communae). Narządy zmysłów odbierają wraŜenia i

bodźce ze świata zewnętrznego dzięki czemu powstaje nasz świat pojęŹ.Powłoka

wspólna składa się ze skóry i jej wytworów: włosów, paznokci oraz gruczołów

skóry. Są to głównie gruczoły potowe, łojowe i gruczoł sutkowy, czyli mlekowy.

Zadaniem skóry jest: biologiczna i mechaniczna ochrona tkanek i narządów ciała,

odbieranie i przewodzenie bodźców ze środowiska zewnętrznego poprzez receptory,

współdziałanie w gospodarce cieplnej i wodnej ustroju, czynnośŹ wydzielnicza,

resorpcyjna oraz współdziałanie w procesach odpornościowych.

OKREśLENIE ORIENTACYJNE W PRZESTRZENI

Celem określenia wzajemnego połoŜenia narządów posługujemy się w anatomii

umownymi płaszczyznami i osiami ciała.

Osie ciała

WyróŜniamy trzy rodzaje osi głównych, które przecinają się wzajemnie pod

kątem prostym: osie pionowe lub długie (axes verticales s. longitudinales) -

przebiegają z góry w dół, najdłuŜsza ze wszystkich osi długich biegnąca od

szczytu głowy do podstawy ciała nazywa się osią główną, osie poprzeczne lub

poziome (axes transversales s. horizontales) - przebiegają prostopadle do osi

długich z prawej ku lewej stronie ciała, osie strzałkowe (axes sagittales) - są

prostopadłe do obu poprzednich, biegną poziomo w kierunku od przodu ku tyłowi.

Płaszczyzny ciała

Płaszczyzny strzałkowe (plana sagittalia) określone przez oś strzałkową i

pionową biegną pionowo od przodu do tyłu dzieląc ciało ludzkie na częśŹ prawą i

lewą. Jedna z płaszczyzn strzałkowych biegnąca przez oś główną zwana jest

płaszczyzną pośrodkową lub teŜ płaszczyzną symetrii, gdyŜ dzieli ciało na dwie

symetryczne połowy: prawą i lewą.Płaszczyzny czołowe (plana frontalia) są

określane przez oś poprzeczną i pionową biegną równolegle do czoła, dzieląc

ciało ludzkie na częśŹ przednią i tylną.Płaszczyzny poprzeczne lub poziome

(plana transversalia s. horizontalia), określone przez oś poprzeczną i

strzałkową, biegną poziomo i pod kątem prostym do obu poprzednich. Dzielą one

ciało na częśŹ górną i dolną.Wzajemne połoŜenie narządów jest określane w

zaleŜności od ich stosunku do wymienionych płaszczyzn. W stosunku do płaszczyzny

pośrodkowej kierunek moŜe byŹ przyśrodkowy (medialis) i boczny (latelaris). Z

dwóch narządów jeden moŜe leŜeŹ bardziej przyśrodkowo, a drugi bardziej bocznie

i kaŜdy moŜe mieŹ np. powierzchnię przyśrodkową i boczną. Narząd, który leŜy w

płaszczyźnie pośrodkowej, będzie zajmowaŹ połoŜenie pośrodkowe (medianus).W

stosunku do płaszczyzn czołowych określamy kierunek jako przedni (anterior) i

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: