Socjologia globalnych procesów społecznych, wykład 5 i 6.pdf

Dr Renata Włoch

Instytut Socjologii

Uniwersytet Warszawski

Wirtualny Wykład dla Studentów Pedagogiki

Szanowni Państwo,

Wykłady V i VI dotyczą interesującego przypadku kształtowania się nowych ruchów

społecznych oraz ich specyficznego uczestnictwa na arenie międzynarodowej. Uznałam, że

najlepszym przykładem nowych ruchów społecznych jest muzułmański ruch społeczny,

kształtujący się zwłaszcza na terenie Europy.

Wykładowi towarzyszy prezentacja, zawierająca materiał ilustracyjny [karykatury

Mahometa]

Przypisami proszę się nie przejmować. Dodałam je na wypadek, gdybym kiedyś

zamierzała przerobić nasz wykład na artykuł

MuzułmaŃski ruch społeczny w Europie:

od afery Rushdiego do karykatur Mahometa

WstĘp

Ruchy

religijne

są

szczególnym

przypadkiem

nowych

ruchów

społecznych.

Reprezentują

one

gwałtowny

sprzeciw

wobec

zmian

prowadzących

powstania

społeczeństwa sieciowego. Interakcje międzyludzkie i międzygrupowe w społeczeństwach

sieciowych charakteryzują się mniejszym zinstytucjonalizowaniem, większym rozproszeniem

władzy oraz dużą zmiennością kanałów kontaktów i wpływów. Tożsamość jednostek traci

wyraźne granice, staje się płynna i zmienna. Przyczynia się to do wzrostu znaczenia kultury

jako fenomenu zapewniającego czytelny i stabilny układ odniesienia dla zdezorientowanych

jednostek. Podobną rolę odgrywa religia. Nowoczesność przejawiała się w Weberowskim

odczarowywaniu świata, natomiast jednym z przejawów ponowoczesności wydaje się być

dążenie do tego, by świat zaczarować na nowo i by poddać go kontroli poprzez rytuały

religijne. Religia, dotąd uważana za sferę prywatnych wyborów, wdziera się do przestrzeni

publicznej, m.in. poprzez wysuwanie żądań przestrzegania tabu religijnego w dyskursie

publicznym 1 .

Wykład będzie się skupiał na dwóch kwestiach. W pierwszej części zostaną opisane

uwarunkowania procesu powstawania muzułmańskiego ruch społecznego w Europie. Neil

Smelser zwrócił uwagę na fakt, że ruch społeczny może zaistnieć tylko w określonych

warunkach. System polityczny musi umożliwiać swobodną działalność polityczną oraz

swobodną wymianę informacji, zwłaszcza tych, które dotyczą problemów społecznych.

Muszą również istnieć nierozwiązane lub lekceważone przez władze problemy społeczne,

takie jak skonfliktowane interesy między poszczególnymi warstwami ludności albo

utrzymujące się nierówności o podłożu etnicznym. Duże znaczenie mają ideologie, za

pomocą których problemy te są definiowane i które podsuwają sposoby ich rozwiązania.

Kluczową rolę w procesie powstawania ruchu społecznego odgrywa wydarzenie katalizujące,

skłaniające

jakąś

grupę

ludzi

mniej

lub

bardziej

zorganizowanego

działania.

Uwarunkowania powstawania muzułmańskiego ruchu społecznego zostaną podzielone na:

organizacyjne; dotyczą one charakteru i stopnia zorganizowania danej zbiorowości

instytucjonalno-prawne; określają kontekst działania ruchu społecznego

ideologiczne; determinują one, jakie żądania zostaną uznane za „słuszne” i czy

grupa, która je wysuwa jest uważana za uprawnioną do tego

W drugiej części opisane zostaną wydarzenia, które można uznać za przejawy

funkcjonowania muzułmańskiego ruchu społecznego na przestrzeni lat: tzw. afera Rushdiego

oraz „afera karykaturowa”, rozgrywająca się wokół opublikowania w prasie europejskiej

satyrycznych wizerunków proroka Mahometa.

Uwarunkowania organizacyjne

Często podkreśla się, że muzułmanów w Europie jest więcej niż Irlandczyków,

Duńczyków i Finów razem wziętych. Według większości szacunków liczba muzułmanów

mieszkających w Europie Zachodniej zamyka się w granicach 15 milionów osób. Większe

społeczności muzułmańskie znajdują się we Francji (ok. 4-5 mln), Wielkiej Brytanii (ok. 1,6-

2 mln), Niemczech (ok. 3 mln), rosną populacje muzułmańskie w krajach skandynawskich i w

Manuel Castells, The Information Age: Economy, Society and Culture , Vol. II: The Power of Identity,

Blackwell Publishers, London 2001. Według Castellsa „poszukiwanie sensu zaczyna się koncentrować na

rekonstrukcji defensywnej tożsamości wokół wartości wspólnotowych”.

Europie Południowej (zwłaszcza we Włoszech i Hiszpanii) 2 . W czasie dyskusji nad Traktatem

o Unii Europejskiej w 1991 r. pojawiły się nawet głosy, że muzułmanów należałoby

traktować

jako

trzynasty

naród

Unii.

Powstaje

jednak

pytanie,

czy

muzułmanów

mieszkających w różnych krajach europejskich można traktować jako zbiorowość na tyle

jednolitą, by mogła w sposób spójny i skoordynowany stworzyć ruch społeczny.

Islam w diasporze

Zawarta w Koranie tak zwana konstytucja medyńska stwierdza, że muzułmanie mają

stanowić „jedną społeczność wśród innych ludzi”, połączoną więzami poddania się Bogu

ummę. Ideał ummy głosi, że ani kolor skóry, ani pochodzenie etniczne nie wprowadzają

podziałów

między

wyznawcami

islamu,

jednak

rzeczywistość

wygląda

inaczej.

Przykładowo, francuscy muzułmanie pochodzą ze 123 państw, organizują się wzdłuż

podziałów etnicznych i podtrzymują odrębność etniczną swoich meczetów. Z trzech

największych organizacji muzułmańskich, Meczet Paryski jest powiązany z Algierią, Unia

Organizacji Muzułmańskich we Francji (UIOF) jest finansowana przez Arabię Saudyjską, zaś

Narodowa Federacja Muzułmanów we Francji (FNMF) utrzymuje związki z Marokiem. W

Wielkiej Brytanii żyją Pakistańczycy, Banglijczycy, Indusi i Arabowie, sunnici i szyici,

zwolennicy deobandzkiej, barlewijskiej lub wahhabickiej szkoły prawa, zrzeszający się w

około tysiącu organizacji. Wśród holenderskich muzułmanów można znaleźć Arabów,

Turków, Surinamczyków i Indonezyjczyków, przestrzegających różnych tradycji prawnych,

należących do różnych stowarzyszeń mistycznych i ruchów polityczno-religijnych, co

podobnie jak we Francji i Wielkiej Brytanii odzwierciedla się w postaci rozdrobnienia

organizacyjnego. Muzułmanie mieszkający w poszczególnych państwach europejskich mają

problemy nie tylko ze stworzeniem organizacji przedstawicielskich, które mogłyby

reprezentować ich interesy wobec władz państwowych, lecz również z osiągnięciem

porozumienia w kwestii tak trywialnej jak wyznaczenie daty rozpoczęcia ramadanu. Czy w

tym kontekście można więc mówić o istnieniu europejskiej diaspory muzułmańskiej?

Diaspora w klasycznym rozumieniu oznacza rozproszenie narodu poza granicami jego

historycznego terytorium. Można więc wyróżnić diasporę turecką, pakistańską czy

marokańską. Osoby należące do diaspory identyfikują się z określonym państwem i

podtrzymują z nim więzy za pośrednictwem etnicznej, ponadnarodowej sieci. Obecnie

utrzymywanie łączności z ojczyzną jest łatwiejsze dzięki rozwojowi technologicznemu

2 Riva Kastoryano, „Muslims Diaspora(s) in Western Europe”, The South Atlantic Quarterly 98, 1999, s. 191-

202. Zob. również Frank Buijs, Jan Rath, „Muslims in Europe: State of Research”, Russel Sage Foundation

(Internet, telewizja satelitarna – tzw. dzielnice talerzy, tanie połączenia komórkowe) oraz

taniej

komunikacji

lotniczej.

Imigrantów

krajem

pochodzenia

wiąże

również

skomplikowana sieć powiązań rodzinno-finansowych 3 .

Riva Kastoryano zaproponowała jednak, by rozszerzyć definicję diaspory i uznać, że

jest to rodzaj ponadterytorialnej „wyobrażonej wspólnoty” o dowolnej płaszczyźnie

identyfikacji. Diaspora muzułmańska w Europie mogłaby więc zaistnieć w oparciu o poczucie

wspólnoty losu wynikającej z „bycia muzułmaninem w Europie”, ponad podziałami

etnicznymi, rasowymi, narodowymi i kulturowymi, jako rezultat szukania „jedności w

różnorodności w oparciu o transnarodową solidarność religijną” 4 . Za kluczowe czynniki jej

powstawania należy uznać zmiany świadomościowe, kulturowe i religijne zachodzące wśród

osób należących do drugiego i trzeciego pokolenia „imigrantów”. Zostali oni uwięzieni

pomiędzy nieprzynależnością a wykluczeniem: normy kulturowe charakterystyczne dla

wspólnot wiejskich w Pakistanie czy Algierii były dla nich pustymi formami, lecz nie zostali

zaakceptowani przez społeczeństwa przyjmujące 5 . Odpowiedzią na kryzys tożsamości

etnicznej stał się „islam uniwersalny”, w dosłownym znaczeniu fundamentalistyczny, gdyż

nawołujący do powrotu do źródeł wiary. Ułatwił on zdystansowanie się od niektórych

aspektów dziedzictwa kulturowego, uznawanych przez społeczeństwo przyjmujące za

zacofane, prymitywne lub obskuranckie i stworzył wspólny mianownik dla potomków

imigrantów 6 .

Ważny był również fakt, że „imigranci” urodzeni lub wychowani w Europie nabyli

cenne zasoby kulturowe, takie jak umiejętność nawigacji pomiędzy światem kultury etnicznej

i kultury dominującej społeczeństwa przyjmującego oraz uzyskali lepszy dostęp do zasobów

2002.

W 2002-2003 r. przekazy pieniężne z Wielkiej Brytanii do Pakistanu wyniosły ok. 273 mln dolarów. Za: Pnina

Werbner, „Pakistani Migration and Diaspora Religious Politics in Global Age”, w: Melvin Ember, Carol R.

Ember, & Ian Skoggard (red.), Encyclopedia of Diasporas: Immigrant and Refugee Cultures Around the World,

New

York:

Kluwer

Academic/Plenum

Publishers.

Źródło:

http://p.werbner.googlepages.com/PakistaniDiasporaEncyclopedia.PDF.

4 Riva Kastoryano, „Religion and incorporation: Islam in France and Germany, International Migration Review

2004 , nr 3, , s.1234-55. Zob. również Joscelyne Cesari, Muslim Minorities in Europe: The Silent Revolution, w:

John Esposito, François Burgat (red. ), Modernizing Islam: Religion in the Public Sphere in the Middle East and

in Europe, Rutgers University Press, 2003, s. 251-269.

Carlos E. Sluzki określił to zjawisko ujawnienia się problemów adaptacyjnych w drugim pokoleniu jako

„zderzenie międzypokoleniowe”. Zderzenie to jest najostrzejsze w rodzinach, które należą do grup imigrantów

żyjących w swoistym getcie, stanowiącym sferę buforową przed wchodzeniem w kontakty ze społeczeństwem.

Jeżeli proces socjalizacji młodego pokolenia ma miejsce w środowisku, które popiera wartości tego

społeczeństwa, konflikt pokoleniowy jest nieunikniony. Opisane przez Sluzkiego warunki pojawienia się

zderzenia występowały w imigranckich wspólnotach muzułmańskich w Wielkiej Brytanii. Zob. C. E. Sluzki,

„Migration and Family Conflict”, Family Process 1979, nr 4, s. 379-390.

6 Zob. np. R. Ballard, „Popular islam in Northern Pakistan and its Reconstruction in Urban Britain”, [źródło:

URL: http://www.art.man.ac.uk ].

materialnych, zapewnianych przez bogatych sponsorów znad Zatoki Perskiej. Powstawaniu

nowego poczucia wyobrażonej wspólnoty ze współwyznawcami na całym świecie sprzyjają

również środki masowego przekazu, takie jak od niedawna nadająca również po angielsku

telewizja Al-Jazeera, mająca przedstawiać muzułmański punkt widzenia na wydarzenia

międzynarodowe 7 .

Niektórzy

badacze

sceptycyzmem

podchodzą

hipotez

tworzenia

się

ponadnarodowej diaspory muzułmańskiej w Europie, podkreślając utrzymujące się podziały

etniczne, odrębne meczety i imponujące rozdrobnienie organizacyjne. Poddają w wątpliwość

stwierdzenie, że tożsamość muzułmańska przesłania znaczenie innych tożsamości: rasowych,

kulturowo-obyczajowych i językowych. Można jednak, za Samuelem Eisenstadtem uznać, że

procesy wyłaniania się nowych ruchów społecznych i nowych typów diaspor są

symultaniczne 8 . „Wyobrażona wspólnota” islamska w Europie nabiera rzeczywistych

kształtów w działaniu i materializuje się przy okazji okresowych kryzysów 9 . Solidarność w

odniesieniu do ważnych kwestii symbolicznych, powszechne wśród muzułmanów poczucie

wyobcowania kulturowego, wykluczenia politycznego i upośledzenia ekonomicznego tworzą

podstawy transnarodowej przestrzeni islamu europejskiego.

UpoŚledzenie społeczno-ekonomiczne

Do wytwarzania się poczucia wspólnoty wśród europejskich muzułmanów przyczynia

się również doświadczenie marginalizacji społecznej i ekonomicznej. Powojenna Europa

potrzebowała siły roboczej w ścisłym znaczeniu: robotników chcących wykonywać proste

prace za niewielką płacę. Fakt, że na pierwsze pokolenie imigrantów składali się

niewykwalifikowani robotnicy pochodzący z małych wiosek, nierzadko analfabeci,

zdeterminował ich status w społeczeństwach przyjmujących. Sytuacja drugiego pokolenia

uległa dalszemu pogorszeniu w wyniku bezrobocia. Obecnie muzułmanie należą do

najbiedniejszej warstwy ludności w niemal wszystkich zamieszkiwanych przez siebie

państwach europejskich, tworząc wykluczoną ekonomicznie i społecznie podklasę. Wystarczy

podać kilka przykładów: w Wielkiej Brytanii 67% osób należących do mniejszości etnicznych

mieszka w 88 najbiedniejszych okręgach. Co trzeci muzułmanin w wieku produkcyjnym nie

ma żadnych kwalifikacji, tylko 38% z nich ma pracę, zaś 40% z zatrudnionych pracuje w

7 D.F. Eickelman, J. Anderson (red.), New Media in the Muslim World: The Emerging Public Sphere , Indiana

University Press, Bloomington 1999.

8 Samuel N. Eisenstadt, „The reconstruction of religious arenas in the framework of ‘multiple modernities’”,

Millenium: Journal of International Studies 2000 , nr 3, s. 591-611.

9 Chantal Saint-Blancat, „Islam in Diaspora: Between Reterritorialization and Extraterritoriality”, International

Journal of Urban and Regional Research 2002, nr 1, s. 138-151.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: