Lucien Sève – Raz jeszcze strukturalizm czy dialektyka(1984 rok).pdf - Lucien Sève - Symulator_Farmy

Lucien Sève

Raz jeszcze:

strukturalizm czy

dialektyka?

Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski)

WARSZAWA 2005

Lucien Sève – Raz jeszcze: strukturalizm czy dialektyka? (1984 rok)

Artykuł francuskiego filozofa-marksisty Lucien

Sève'a „Raz jeszcze: strukturalizm czy dialektyka?”

(tytuł oryginalny: „De nouveau: structuralisme ou

dialectique?”), ukazał się w czasopiśmie „La

Pensée”, nr 237/1984 r.

Niniejsze wydanie jest drugą polską publikacją

tekstu dokonaną drukiem. Po raz pierwszy ukazał

się on w piśmie “Myśl Marksistowska” w nrach

6/1986 i 1/1987.

Tekst z języka francuskiego przetłumaczył Jacek

Poprzeczko. Redakcja i korekta: Piotr Strębski.

- 2 -

www.skfm-uw.w.pl

Lucien Sève – Raz jeszcze: strukturalizm czy dialektyka? (1984 rok)

Przemiany zachodzące w wiedzy naukowej są tak bogate – a gdy przyjrzeć się im z bliska, tak

złożone – iż traktując je powierzchownie, nie sposób byłoby wyznaczyć ich wspólny kierunek. Jeśli jednak

zadamy sobie trud nakreślenia krzywej, łączącej punkty – bądź całe zbiorowisko punktów – których

położenie rzetelnie odzwierciedlałoby zjawiska ostatnich dwóch-trzech dziesięcioleci, jej wykres nie

pozostawi żadnych wątpliwości: jesteśmy świadkami wzrostu znaczenia materializmu w naukowym

przedstawianiu świata.

Jeszcze w połowie obecnego stulecia, od kreacjonizmu w astronomii czy w antropologii, poprzez

witalizm w biologii, aż po psychologizm w naukach humanistycznych – idealizm obiektywny w

uporczywej walce starał się wydrzeć materializmowi jak najwięcej terenu naukowego. Jednakże w ciągu

trzydziestu lat doznał historycznych porażek. Nauki biologiczne doprowadziły, na przykład, do krachu

koncepcji zakładających niemożność ograniczenia życia do materii. Jak pisał Francois Jacob w zakończeniu

„La logique du vivant”: „Biologia dowiodła, iż nie ma istoty metafizycznej, która kryłaby się za słowem

»życie«. Zdolność do gromadzenia się, do tworzenia struktur o rosnącej złożoności, a nawet do reprodukcji

należy do elementów, z których materia jest skomponowana” 1 . Henri Tintant, przedstawiając ostatnio w

„Histoire et archéologie” 2 syntezę aktualnej wiedzy o procesach, które dały początek rodzajowi ludzkiemu,

także traktuje o nich w kategoriach najoczywiściej materialistycznych 3 . Dalej, książka Jean-Pierre

Changeux, „L'Homme neuronal”, pojawia się jako mocny punkt krzywej współczesnego materializmu,

właśnie w sferze, gdzie posiadłości Ducha najdłużej były twierdzą idealizmu.

ZGODNY RUCH KU MATERIALIZMOWI

Opatrując rozdział swej książki zawierający najbardziej wymowne informacje o obecnej naszej

wiedzy o „obiektach mentalnych” mottem z Epikura, autor pisze w konkluzji: „Czy należy powiedzieć, iż

świadomość »wyłania się« z tego wszystkiego? Tak, jeśli potraktować słowo »wyłania się« dosłownie, jak

wówczas, gdy mówimy, że góra lodowa wyłania się z wody. Wystarczy jednak, gdy powiemy, że

świadomość jest owym systemem regulacyjnym w działaniu. Człowiek nie ma odtąd do czynienia z

«Duchem», wystarczy mu, iż jest Człowiekiem Neuronalnym (Homme neuronal)” 4 . Innymi słowy, nie ma

już istoty metafizycznej, która kryłaby się za słowem „świadomość”, podobnie jak nie ma jej za słowem

„życie”. „Doszedłem do czystego i prostego materializmu” – wyjaśnia J. P. Changeux w wywiadzie dla „La

Croix” 5 . Zaś dziennikarza, który replikuje: „Przepraszam, że to mówię, ale pańska piękna książka mnie

zasmuciła”, pyta nie bez humoru: „Książka zasmuciła pana, ponieważ fakty, które przedstawia, wystawiają

pańskie przekonania na próbę?” W sumie, ruch w naukach o życiu i o człowieku, dokonujący się na

naszych oczach wiąże się coraz bardziej z materializmem nauk przyrodniczych, na co wskazywali już Ilya

Prigogine i Isabelle Stengers w „La nouvelle alliance”: „Godne jest uwagi, iż za najważniejsze wymogi

przyjęcia nowego stanowiska koncepcyjnego, które wyżej opisaliśmy, wypada uznać te, które zazwyczaj

kojarzy się z »materializmem«: pojąć naturę w taki sposób, by nie wydało się absurdalne stwierdzenie, że

ona nas wytworzyła” 6 .

Ten zgodny ruch w kierunku materializmu ma szeroki zasięg. Wyciągnąłbym stąd pewną naukę, nie

1 F. Jacob, La logique du vivant , Gallimard 1970, s. 327.

2 „Histoire et archéologie”, nr 73, maj 1983, ss. 69-75.

3 Tak dalece materialistycznych, że redakcja uznała za stosowne zwrócić się do ojca jezuity, J. Morettiego z prośbą o

wypowiedź w podejmowanych kwestiach. Wypowiedź tę zatytułował on „Nauka i wiara” (s. 75). Wahając się między

stanowiskiem pojednawczym, wedle którego jedyną granicę nauki stanowi niezdolność do wyjaśnienia „znaczenia naszej

egzystencji”, i znacznie bardziej archaicznym poglądem, iż skoro świat jest „dziełem Boga-stwórcy”, zadaniem nauki jest

odkrywanie mechanizmów „rozwoju tej kreacji w czasie”, autor mimowolnie daje dowód, iż teologia katolicka wciąż wydaje

się mieć trudności z uznaniem, iż naukowa koncepcja świata w sposób nieodwracalny przestała poświadczać, iż „Bóg jest

(owego świata) autorem”.

4 J. P. Changeux, L'Homme neuronal , Fayard, 1983, s. 237.

5 „La Croix” z 10 czerwca 1983. Pomijam na razie kwestię, w jakiej mierze ów materializm jest dialektyczny.

6 I. Prigogine, I. Stengers, La nouvelle alliance , Gallimard, 1979, s. 278.

- 3 -

www.skfm-uw.w.pl

Lucien Sève – Raz jeszcze: strukturalizm czy dialektyka? (1984 rok)

bez znaczenia w epoce, gdy minęło stulecie od śmierci Marksa: podczas gdy w latach pięćdziesiątych wielu

popularnych wtedy twórców idei z politowaniem spoglądało na „materialistyczną metafizykę” marksizmu,

która miała zeń czynić prymitywną ideologię, to dzisiaj właśnie materializm i n t e g r a l n y , tak kiedyś

zniesławiany, jawi się coraz bardziej jako jedyny sposób przedstawiania świata odpowiadający wymogom

naukowości. Podawano go kiedyś za dowód przestarzałości marksizmu; teraz właśnie antymaterialistyczne

wyznanie wiary coraz bardziej trąci starzyzną.

Ale to bezsprzeczne umacnianie pozycji materializmu w nauce – oczywiście poza naukami

społecznymi, gdzie opozycja wobec materializmu historycznego pozostaje zaciekła – wysuwa zarazem na

czoło obszary, w których wracają kierowane pod jego adresem pytania: sferę jego interpretacji

epistemologicznej – w której dojrzewają zasadnicze wyjaśnienia między marksizmem a neopozytywizmem 7

– i sferę jego instrumentacji logicznej, stanowiącą przedmiot niniejszego artykułu. Pod tym względem, w

swym przedstawianiu świata materializm współczesny musi przyczynić się do wyjaśnienia przejścia od

zjawisk odwracalnych do z j a w i s k n i e o d w r a c a l n y c h , od praw ogólnych do

s z c z e g ó ł o w y c h p r z e b i e g ó w , od prawidłowości deterministycznych do l o g i k i

p r z y p a d k u . Wychodząc od wiedzy klasycznej, która dzieli rzeczywistość na kolejne poziomy

złożoności – od fizycznego do chemicznego, a dalej do biologicznego, społecznego i psychicznego –

rozwijająca się nauka coraz bardziej ogarnia swym zainteresowaniem przedmioty i procesy jednostkowe, w

których abstrakcje analityczne komponują się na nowo wewnątrz k o n k r e t n y c h h i s t o r i i

b y t ó w i n d y w i d u a l n y c h . Świadczą o tym nauki o Kosmosie i o Ziemi, o ewolucji form żywych,

o historii formacji społecznych oraz te, które zajmują się badaniem indywidualnych biografii... Do

materializmu tradycyjnie związanego z badaniem powtarzalności zjawisk ogólnych powinien się dołączyć

materializm – teraz słabo jeszcze zarysowany – analizujący to, co jednostkowe i niepowtarzalne,

poszukujący logiki, która pozwoliłaby na myślowe ujęcie takich bytów i procesów.

DIALEKTYKA MATERIALISTYCZNA NA PORZĄDKU DNIA?

Bez specjalnego ryzyka można przewidzieć, że w najbliższym czasie problem ten znajdzie się w

centrum rozważań teoretycznych. W istocie, j u ż s i ę t a m z n a j d u j e . Na to właśnie wskazywali,

na przykład, I. Prigogine i I. Stengers w „La nouvelle alliance”. Zastanawiając się w zakończeniu swej

książki nad fenomenami termodynamiki procesów nieodwracalnych, która skłania nas do uznania

„wewnętrznej niestabilności natury” i do opracowania „nauki o zakłóceniach, o wielościeżkowych

procesach ewolucyjnych” w historii, która „nigdy już nie będzie mogła zostać zredukowana do monotonnej

prostoty jednolitego czasu”, piszą: „Na poziomie makroskopowym, podobnie jak na mikroskopowym,

nauki przyrodnicze uwolniły się od wąskiej koncepcji rzeczywistości obiektywnej, koncepcji, wedle której

negować można nowość i różnorodność w imię nienaruszalnego prawa” 8 . Tak więc kwestią, która „dręczy

obsesyjnie” nauki i filozofię, jest pytanie „o relację między bytem a stawaniem się, między trwaniem a

zmianą” 9 . Ciekawe, że tę „obsesję” spotyka się obecnie wszędzie tam, gdzie rozwija się wiedza. H. Tintant

pisze bardzo podobnie: „Właściwością ewolucji jest to, iż jest ona h i s t o r i ą , nieprzewidywalną,

złożoną z wydarzeń pojedynczych, jedynych, nie powtarzających się nigdy dwa razy w ten sam sposób” 10 .

Czytelnik będący wnikliwym obserwatorem współczesnych prądów naukowych sam wydłużyć może listę

podobnych przykładów.

Ogólny rozwój materializmu skoncentrowanego na relacji między bytem i stawaniem się, przejście

od kategorii abstrakcyjnej ogólności do kategorii historii konkretnej stawiają więc z całą mocą na porządku

7 W tej kwestii patrz zwłaszcza numer 230 (listopad-grudzień 1982) „La Pensée” na temat: Neopozytywizm – dziedzictwo i

krytycy.

8 La nouvelle alliance , ss. 271, 273, 275 i 285.

9 Tamże, s. 265.

10 „Histoire et archéologie”, cyt. wyd. s. 72.

- 4 -

www.skfm-uw.w.pl

Lucien Sève – Raz jeszcze: strukturalizm czy dialektyka? (1984 rok)

dnia problem formy myśli teoretycznej, która zrodziła się właśnie z postawienia tych problemów w centrum

uwagi: d i a l e k t y k i , a dokładniej, biorąc pod uwagę aktualny stan wiedzy, dialektyki

m a t e r i a l i s t y c z n e j , powstałej z odwrócenia idealistycznej dialektyki Hegla dokonanego przez

Marksa i Engelsa w momencie, gdy sami oni zrozumieli – jako pierwsi w sposób radykalny – że nie ma

istoty metafizycznej, która kryłaby się za słowem „historia”. Wynika stąd logicznie, iż powinniśmy się dziś

stać świadkami tego, co Henri Lefebvre nazywa „powrotem do dialektyki” 11 , generalnego rozwoju kategorii

m a t e r i a l i z m u d i a l e k t y c z n e g o . I w istocie, rozwój materializmu naukowego jest zarazem

często, w konkretnej pracy składającej się na postęp wiedzy współczesnej, rozwojem ujęć dialektycznych.

Wydaje się bardzo znamienne, iż książka taka jak „La logique du vivant” reprezentuje pod tym względem

wielkie bogactwo, posługując się często takimi kategoriami jak sprzeczność, negacja, zmiana jakościowa.

Ale nie mniej znamienny jest fakt, że w indeksie rzeczowym bardzo szczegółowym, nie wymienia się ani

tych kategorii, ani nawet terminu „dialektyka”. Czyżby owa ciekawa, aczkolwiek drobna luka była pewną

oznaką ery podejrzeń, w którą myśl naukowa wydaje się dziś wkraczać, jeśli idzie o dialektykę?

COFNIĘCIE OD DIALEKTYKI KU STRUKTURALIZMOWI

Oto na przykład I. Prigogine i I. Stengers w „La nouvelle alliance” wymieniają wielokrotnie

„interesujący” fakt, iż „w pewnym sensie nasza sytuacja pozostaje nie bez analogii z tą, z której zrodził się

materializm dialektyczny” 12 . Ale w końcowym rachunku nie ku dialektyce kieruje się ich poszukiwanie

właściwej logiki: „Zawarte w tej książce orientacje – stwierdzają autorzy – poślubiają ze zmiennym

szczęściem różne prądy fali kulturalnej zwanej strukturalistyczną”, czy to chodzi o „epistemologiczne

fundamenty Foucault”, czy o „struktury poznawcze Piageta”, czy wreszcie o strukturalizm „statystyczny

bądź molekularny (A. Molès, Cl. Lévi-Strauss, J. Lacan, R. Jacobson)”, który „wykazuje zadziwiające

powinowactwo z awangardą wielkiego pozytywizmu lat 1900” 13 . Sam J. P. Changeux, zamykając

rozważania o „ogólnym problemie stabilizacji w czasie wydarzeń bądź przedmiotów kulturalnych lub

biologicznych”, które mają jednakże historię funkcjonalną, wydaje się trzymać analizy w kategoriach

struktury, w sensie, w jakim definiuje ją tekst Ritchiego pochodzący z 1936 r.: „Pojęcie struktury pojawia

się wówczas, gdy rozpatrujemy pewien organizm w jednym, abstrakcyjnym momencie czasu. Abstrakcja

jest prawomocna, ponieważ w przebiegu historii organizmu występują zjawiska względnie trwałe, niewiele

się zmieniające, i te właśnie nazywamy strukturą. Z drugiej strony występują zjawiska nietrwałe, które

nazywamy funkcjami. Ostatecznie, rozróżnienie ma charakter ilościowy i zależy od skali czasu, jaką

zastosujemy” 14 .

Z przyczyn na pierwszy rzut oka zagadkowych, dążenie coraz powszechniejsze – aczkolwiek

oczywiście zróżnicowane w zależności od zajmowanej postawy naukowej – by ująć myślą zmianę, nie zaś

proste trwanie, rozwój, nie zaś zwykłe funkcjonowanie wydaje się (jeśli nie w konkretnym działaniu

poznawczym, to przynajmniej w kulturze teoretycznej, w której się odbija i z której czerpie pojęcia)

owocować cofnięciem od dialektyki ku strukturalizmowi, a zatem, paradoksalnie, ku koncepcji logicznej,

co do której panuje zgodny na ogół pogląd, iż czyni ona rozwój i zmianę problematycznymi. Z tego punktu

widzenia nie można pominąć koniunkturalnego znaczenia nowej książki Lévi-Straussa, „Le regard

éloigné” 15 , która na nowo ożywia wpływ dwóch tomów jego „Antropologii strukturalnej”. Filozoficzne

przesłanie wynikające z „Le regard éloigné” polega bowiem na powtórzeniu raz jeszcze, iż właściwa logika

nauk współczesnych znajduje się po stronie podejścia strukturalnego: strukturalizm zmierza „ku jedynej

formie materializmu możliwej do pogodzenia z aktualnymi orientacjami wiedzy naukowej. N i c n i e

11 H. Lefebvre, Logique formelle, logique dialectique , Editions sociales, 1982, s. 2. Autor pisze tam o przygotowywaniu książki

pod tym tytułem.

12 La nouvelle alliance , s. 215.

13 Tamże, s. 269, przypis.

14 L'Homme neuronal , s. 372.

15 Cl. Lévi-Strauss, Le regard éloigné, Plon, 1983.

- 5 -

Lucien Sève – Raz jeszcze strukturalizm czy dialektyka(1984 rok).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: