Morris Desmond - Naga małpa.pdf - Psycho - wrzosik50

MORRIS DESMOND

N AGA MAŁPA

( P RZEŁOŻYLI T ADEUSZ B IELICKI , J AN K ONIAREK , J ERZY P ROKOPIUK )

PRZEDMOWA

Naga małpa to światowy besteseller. Od czasu pierwszego wydania książka ta miała

mnóstwo wznowień. Przetłumaczono ją na kilkanaście języków. Było o niej głośno w

mediach. Komentowano ją nawet w specjalistycznych czasopismach naukowych. Autorowi,

oczywiście, przyniosła fortunę.

Napisał ją brytyjski biolog. Ta popularna rozprawa o Naturze Ludzkiej jest próbą

wyjaśnienia spraw ludzkich w kategoriach czysto zoologicznych. Zdaniem autora, nasze

zachowania, obyczaje i instytucje dadzą się wytłumaczyć przy użyciu dokładnie tych samych

pojęć, których zoolog używa do analizowania zachowań pawianów, psów, gęsi, jaszczurek.

Zachowania ludzkie są oczywiście bogatsze i bardziej skomplikowane od zwierzęcych, ale

właśnie tylko "bardziej", a nie "bez porównania bardziej". Taką "uzwierzęconą" wizję

człowieka jako gatunku nie Morris zaprezentował jako pierwszy. Przeświecała ona w

rozważaniach wielu antropologów i filozofów co najmniej od czasów Darwina. Lecz autorowi

Nagiej małpy należy się tytuł pioniera o tyle, że on pierwszy wykorzystał techniki

nowoczesnego marketingu do zaprezentowania owej filozofii. Ubrał ją w świetne opakowanie

i potrafił sprzedać na wielkim rynku, masowemu odbiorcy.

Nie znaczy to wcale, że opakowanie jest zwodnicze, bo "towar" wewnątrz tandetny.

Przeciwnie: Naga Małpa to książka nie tylko ogromnie interesująca, błyskotliwa i dowcipna,

lecz także napisana z profesjonalnym znawstwem problemu, pełna niebanalnych pomysłów i

prowokujących do myślenia obserwacji. Wzbudza też wątpliwości. Ale o tym za chwilę.

Desmond Morris bardzo trafnie przedstawia dominujące we współczesnej antropologii

poglądy na pochodzenie i "biologiczny sens" wielu ważnych właściwości człowieka jako

gatunku. Dotyczy to między innymi tezy o niejako podwójnej, "prymatowo-drapieżnej"

naturze Homo sapiens. W skrócie można ją ująć następująco: Pod względem budowy

anatomicznej, a także struktury genotypu, człowiek należy do rzędu prymatów, w ich obrębie

zaś stoi szczególnie blisko afrykańskich małp człekokształtnych. Zarazem jednak człowiek

jest (lub raczej był do niedawna) jedyną wśród prymatów "małpą drapieżną", uprawiającą

systematycznie polowania na dużą zwierzynę, a nie wyłącznie zbieraczem roślinożercą.

Archeologowie zaś twierdzą, że ów łowiecki tryb życia pojawił się w dziejach ludzkości

bardzo dawno -był w pełni rozwinięty już u praludzi typu pitekantropa, kilkaset tysięcy lat

temu, a zaczął raptownie zanikać dopiero wraz z wynalezieniem uprawy roślin i hodowli, to

znaczy zaledwie od ośmiu do dziesięciu tysięcy lat temu. Otóż wielu badaczy jest zdania, że

to właśnie fakt przejścia dalekich przodków człowieka od tradycyjnej dla prymatów

roślinożerności do trybu życia wszystkożernego, drapieżcy polującego zespołowo -był owym

"naciśnięciem guzika", który niejako wprawił w ruch całą lawinę zmian postępujących w

kierunku uczłowieczenia. Jest to hipoteza płodna, bo za jej pomocą da się wyjaśnić genezę

niektórych ważnych osobliwości gatunkowych człowieka, na przykład: utratę gęstego

owłosienia ciała; wytworzenie się (nie znanej innym prymatom) instytucji stałego

obozowiska; powstanie monogamicznej organizacji rodziny; ostry podział ról ekonomicznych

między kobietą i mężczyzną; systematyczną obróbkę narzędzi kamiennych; rozwój nowego

systemu sygnalizacji, czyli mowy symbolicznej.

Morris rozwija tę koncepcję z zapałem. Stara się pokazać, że wiele ludzkich zachowań

to w rzeczywistości tylko przekształcone i wystylizowane przejawy tych zasadniczych

popędów i sposobów reagowania, które są charakterystyczne dla małp. Natomiast te

zachowania, w których człowiek zdecydowanie odbiegł od małp, są właśnie skutkiem

"udrapieżnienia", to znaczy, nawarstwienia na stare "podłoże małpie" pewnych właściwości

psychologicznych, cechujących zespołowo polujące ssaki drapieżne, zwłaszcza ssaki z

rodziny psowatych. W rezultacie, w niektórych rodzajach zachowań pozostał człowiek

typowym prymatem; w innych przeważyły u niego cechy ssaka-drapieżcy; a są też sytuacje,

gdy obie te składowe ludzkiego dziedzictwa współwystępują w nas obok siebie, na zasadzie

wymuszonego i niezbyt harmonijnego kompromisu.

Uzbrojony w taki klucz, usiłuje Morris otwierać po kolei rozmaite zamki, odkrywać

"prawdziwą naturę" różnych ludzkich obyczajów, upodobań i instytucji. Pokazuje, że owe

stare, zwierzęce strategie drzemią w nas do dziś, nawet w społecznościach miejsko-

przemysłowych, i to na każdym kroku: w domu, w biurze, na ulicy, w sklepie, w

samochodzie, w salonie, nawet u fryzjera. Są to obserwacje często przenikliwe, niekiedy

zabawne, a zawsze warte namysłu. Przekonujące, a przy tym pyszne w lekturze, są wywody,

w których autor ukazuje, jak zadziwiająco rozdęta jest u nas, ludzi, czysto erotyczna, nie

prokreacyjna strona zachowań seksualnych, i jak ta charakterystycznie ludzka erotomania da

się uzasadnić ewolucyjnie: jako dodatkowe, potężne wzmocnienie więzi łączących

mężczyznę i kobietę w ramach rodziny elementarnej. Równie frapujący jest rozdział o

wychowaniu potomstwa, a także o ludzkich zachowaniach agresywnych; w szczególności

Morrisowska analiza instytucji wojny skłania do przemyśleń bardzo na serio.

A jednak przy lekturze tej fascynującej książki warto zachować czujność. Przenika ją

bowiem postawa besserwissera: problemy na ogół nie mają tajemnic, fakty należy

interpretować właśnie tak, a nie inaczej, wyjaśnienia alternatywne są z reguły

dyskwalifikowane jako naiwne lub bzdurne. Oczywiście, popularyzując sprawy

skomplikowane, nie mógł autor nie upraszczać. Ale płynne bywają granice między

uproszczeniem i prostactwem. Przykład: zaprezentowane w rozdziale "Walka" fantastyczne

spekulacje na temat genezy religii i wiary w bóstwo, które to instytucje wywodzi Morris z

naszej rzekomo odziedziczonej wprost po małpich przodkach tęsknoty do podporządkowania

się "potężnemu tyranowi", przywódcy stada. Tu właśnie poniosło autora już poza granicę

dopuszczalnych uproszczeń. Po pierwsze, niewątpliwe ślady praktyk magiczno-religijnych,

mianowicie obrzędowe pochówki zmarłych, pojawiają się dopiero u wczesnych

neandertalczyków, około stu pięćdziesięciu tysięcy lat temu, a zatem ładne parę milionów lat

po (hipotetycznej zresztą) epoce małpiego tyrana-przywódcy. Po drugie, pojawienie się tych

praktyk można bardziej przekonująco przypisać całkiem innym psychologicznym potrzebom:

potrzebie uporania się z perspektywą kresu własnej, jednostkowej egzystencji, czyli uporania

się ze świadomością śmierci -ten zaś problem stanąć mógł przed praczłowiekiem dopiero na

znacznie bardziej zaawansowanym (niż małpi) poziomie autorefleksji. Po trzecie wreszcie -

człowiek, wraz ze wszystkimi osobliwościami swego umysłu, formował się przez setki

tysięcy lat w zbieracko-łowieckim ustroju społecznym; to zaś były społeczeństwa

zdecydowanie egalitarystyczne, uprawiające gospodarkę komunistyczną i zupełnie

pozbawione nie tylko instytucji przywódcy-tyrana, lecz jakiejkolwiek w ogóle struktury

hierarchicznej: nie znały żadnych nierówności uprawnień lub przywilejów! Nawiasem

mówiąc, z tego samego względu za naciągane trzeba też uznać wszelkie analogie między

hierarchiczną strukturą stada szympansów lub pawianów a zjawiskiem rozwarstwienia

społecznego (np. hierarchiami zawodowymi) w ludzkich społeczeństwach historycznych. Są

to rodzaje hierarchii kompletnie różnego pochodzenia, i między tą pierwszą i tą drugą nie ma

żadnej ciągłości ewolucyjnej.

Ale -można też podjąć z Morrisem spór bardziej zasadniczy. Dotyczy on sprawy

wielkiej wagi. W przedmowie możemy ją tylko zasygnalizować.

"Zwierzęca" koncepcja człowieka znalazła swe, bodaj ostateczne, ukoronowanie wraz

z powstaniem, w latach siedemdziesiątych, tak zwanej socjobiologii. Jej fundamentem jest

teza następująca: Wszystkie bez wyjątku gatunki zwierzęce wyposażyła ewolucja we

wrodzone skłonności do takich, i tylko takich, sposobów zachowań, które wzmagają szanse

osobnika na wprowadzenie do następnego pokolenia możliwie wielu własnych (tego

osobnika) genów, Otóż taki sukces w mnożeniu moich genów mogę osiągnąć trojako:

najpierw dbając o własne przeżycie przynajmniej do schyłku wieku rozrodczego, czyli

starając się uniknąć przedwczesnej śmierci; następnie, zabiegając o jak najskuteczniejsze

wykorzystanie okresu rozrodczego, po to by płodzić potomstwo i doprowadzić je do wieku

dojrzałości; a także, dbając o pomyślność moich krewnych, zwłaszcza krewnych bliskiego

stopnia, bo to wszak krewniacy właśnie (z definicji) noszą w sobie niektóre kopie moich

genów. Zasada powyższa -nazwijmy ją tu skrótowo "zasadą EG", od terminu "Egoizm

Genów" -jest, zdaniem socjobiologów, uniwersalna i obowiązywać ma również człowieka.

I rzeczywiście: mnóstwo ludzkich postaw i zachowań da się bez trudu zinterpretować

jako posłuszeństwo temu właśnie potężnemu nakazowi. Jeśli, na przykład, angażuję się we

współpracę z kimś albo w walkę konkurencyjną w zawodzie, albo w zaloty, albo w obronę

przed napadem, albo w dbałość o własne zdrowie, albo w opiekę nad potomstwem, albo gdy

decyduję się na kradzież lub oszustwo, a także gdy przedkładam interes moich krewniaków

ponad interes obcych, nie będących krewnymi -nietrudno wykazać, że każde z takich działań

ma na celu powodzenie moje lub mego rodu, a zatem, w ostatecznym rachunku, rozmnożenie

mego genotypu, jego "zasianie" w następnym pokoleniu.

I tu właśnie dochodzimy nagłe do progu pewnej tajemnicy. Bo już odrobina namysłu

pozwala dostrzec, że człowiek -choć, jak inne gatunki, przymuszany przez swą zwierzęcą

naturę do słuchania "zasady EG" -jest zarazem wyposażony w przedziwną zdolność do jej

gwałcenia, w zdolność do podejmowania działań, które w świetle tej zasady są bezsensowne

lub zgoła z nią sprzeczne.

Do takich zachowań należy na przykład wszelkie świadczenie pomocy -z mniejszym

lub większym uszczerbkiem dla własnych interesów -człowiekowi obcemu, i bez liczenia na

rewanż. Przykładem klasycznym jest anonimowo i skrycie dana jałmużna; albo przysłowiowe

skoczenie do rzeki dla ratowania (nieznajomego) tonącego. To właśnie taki, kompletnie

nieopłacalny w świetle "zasady EG", bezinteresowny altruizm nakazują jednomyślnie

wszystkie kodeksy moralne; on jest istotą takich pojęć, jak dobroć, uczynność, ofiarność,

poświęcenie, miłość bliźniego. A zapisano te nakazy w wielu księgach, które wszak znaczna

większość członków gatunku "nagich małp" uznaje za czcigodne i święte.

Specyficznie ludzka jest także zdolność do wstrzymywania się od niektórych działań

potencjalnie korzystnych, na przykład od kradzieży, oszustwa, kłamstwa, promiskuityzmu.

Jest to sfera moralnych zakazów, w odróżnieniu od altruizmu, będącego przedmiotem

moralnych nakazów lub zaleceń. I znów mamy tu do czynienia z ucieczką od "zasady EG".

Kradzież mogłaby w wielu sytuacjach być znakomitą strategią dbania o własne interesy;

promiskuityzm, zwłaszcza uprawiany "dyskretnie", jest potencjalnie świetną strategią

rozrodczą dla mężczyzny.

Morris Desmond - Naga małpa.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: