JERZY OCHMA�SKI HISTORIA LITWY WYDANIE DRUGIE POPRAWIONE I UZUPE�NIONE WROC�AW � WARSZAWA � KRAK�W � GDA�SK � ��D� ZAK�AD NARODOWY IM. OSSOLI�SKICH WYDAWNICTWO 1982 Ok�adk�, obwolut� i wyklejk� projektowa� JACEK SIKORSKI Redaktor Wydawnictwa EWA RACZKOWIAK Redaktor techniczny ADAM PRZYLIBSKI � Copyrighl by Zak�ad Narodowy im. Ossoli�skich - Wydawnictwo. Wroc�aw 1982 Printed in Poland ISBN 83-04-00886-6 PRZEDMOWA DO DRUGIEGO WYDANIA R�KOPIS pierwszego wydania Historii Litwy by� gotowy w grudniu 1964 r. W toku druku ksi��ki do pierwotnego tekstu wniesione zosta�y drobne raczej poprawki i uzupe�nienia. Od tego czasu w historiografii Litwy dokona� si� znaczny post�p. Stwierdzenie to dotyczy przede wszystkim nauki historycznej w Litwie radzieckiej, kt�ra mo�e si� poszczyci� zar�wno czwartym tomem Lietwos TSR istorija (1975), obejmuj�cym lata 1940� 1958, jak i wieloma gruntownymi i odkrywczymi monografiami pi�ra B. Dundulisa, M. Ju�asa, J. Jurginisa, V. Merkysa, B. Vaitkevi�iusa i innych. R�wnie� pracuj�cy poza Litw� lituani�ci wnie�li w tym okresie niema�y wk�ad w badania nad przesz�o�ci� narodu litewskiego. Obecne wydanie Historii Litwy musia�o oczywi�cie uwzgl�dni� najistotniejsze przynajmniej osi�gni�cia historiografii za ostatnie dwana�cie lat (do 1976 r.). Wypad�o te� zado�� uczyni� s�usznym postulatom, zg�aszanym przez znawc�w przedmiotu zar�wno w drukowanych recenzjach, jak i w korespondencji do autora. W toku bada� w�asnych okaza�o si� te�, �e niekt�re dane faktyczne, przytoczone w pierwszym wydaniu, s� przestarza�e b�d� niepe�ne, wobec czego nale�a�o je u�ci�li�. Wreszcie, stary tekst zawiera� pomy�ki, kt�re nie zosta�y podczas korekty sprostowane. St�d drugie wydanie Historii Litwy musia�o zosta� nie tylko przejrzane, ale i rozszerzone. Og�lna koncepcja dziej�w litewskich pozosta�a nie zmieniona. Co do periodyzacji, to autor zrezygnowa� z dat rocznych w rozdzia�ach V i VI (1440-1548, 1548-1648), zast�puj�c je bardziej og�lnym, a przez to bli�szym chyba zasadzie rekonstrukcji historycznej poj�ciem czasowym. Najwi�cej uzupe�nie� wprowadzono do rozdzia��w o pocz�tkach Litwy i o Republice Litewskiej, zreszt� ka�dy rozdzia� zosta� wzbogacony o nowe tre�ci. Kronik� wa�niejszych wydarze� po 1940 r. doprowadzono do 1977 r. (w wydaniu I zamkni�to j� na 1960 r.). Przytoczone w niej zosta�y r�wnie� co istotniejsze fakty z historii stosunk�w Litwy radzieckiej z Polsk� Ludow�. Bibliografi� uzupe�niono celniejszymi pozycjami, jakie ukaza�y si� do 1976 r. Podobnie wzbogacono szat� graficzn�, w��czaj�c do ksi��ki nowe ilustracje o wi�kszej warto�ci poznawczej oraz posiadaj�ce warto�� naukow� mapy, dot�d publikowane tylko w monografiach i artyku�ach. Mi�o�nikom historii Litwy nie wypada przypomina�, ale przyst�puj�cym dopiero teraz do jej poznawania warto i nale�y poda� trzy informacje bibliograficzne. Ot� w 1971 r. na rynku ksi�garskim znalaz� si� oczekiwany rocznik historii Litwy � �Lietuvos istorijos metrastis" (dot�d cztery tomy), wydawany przez Instytut Historii Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie. Obok dzia�u rozpraw i artyku��w, recenzji, bibliografii, kroniki �ycia naukowego przynosi on r�wnie� publikacje �r�de�. Dawne dzie�a historyczno-lituanistyczne wydawane s� od 1966 r. w niezmiernie po�ytecznej �Lituanistine Biblioteka" w Wilnie. Od 1967 r. ukazuje si� nieregularnie wydawnictwo ci�g�e Acta historica Lituanica, kt�re przynosi mniejsze obj�to�ciowo rozprawy i �r�d�a historyczne w opracowaniu badaczy litewskich. Wreszcie, za granic� (Chicago� Roma) wydawane jest od 1964 r. czasopismo �Lietuviu Tautos Praeitis" (dot�d 11 zeszyt�w, do t. II wy��cznie jako �Tautos Praeitis"). W tym miejscu pragn� jak najserdeczniej podzi�kowa� moim litewskim przyjacio�om i tym wszystkim, kt�rzy �yczliwie pomagaj� mi w studiach nad dziejami Litwy, za ich uczynn�, dla mnie jak�e cenn� pomoc w otrzymywaniu niezb�dnej literatury do dziej�w litewskich. Pozna�, w kwietniu 1977 r. PRZEDMOWA HISTORIA Litwy w zamierzeniu swoim ma przedstawi� dzieje nie tyle kraju, bo ten jeszcze inne pr�cz Litwin�w ludy zamieszkiwa�y, ile niezwyk�� i wielk� przesz�o�� samego narodu litewskiego. Nar�d ten, chlubi�cy si� swoj� staro�ytn�, najbardziej archaiczn� w Europie mow�, do�� p�no, bo dopiero w 1009 r., ukaza� si� na widowni historycznej. Skazany na zag�ad� ze strony Krzy�ak�w, stworzy� pot�ne pa�stwo, ocali� rozleg�e po�acie Rusi od mongolskiego jarzma, da� Polsce wielk� dynasti� Jagiellon�w, a �wiatu wielu wybitnych m��w stanu, uczonych i artyst�w. Rozpad�y p�niej na dwie cz�ci � spolonizowane klasy wy�sze i poni�any przez nie litewski lud � zagro�ony te� w swym bycie przez rusyfikacj�, nie tylko odrodzi� si� jako nar�d, ale i stworzy� w�asne niepodleg�e pa�stwo, po czym odrzuci� faszyzm i wybra� socjalizm. Dziejami Litwy, kt�re obecnie najpe�niej i najlepiej sami Litwini badaj�, zajmowa�a si� historiografia wielu kraj�w. Oczywi�cie historia Litwy przyci�ga�a uwag� badaczy z tych pa�stw i narod�w, kt�re w biegu dziej�w z racji bezpo�redniego z tym krajem s�siedztwa mia�y z Litw� najbli�sz� styczno��, a nawet � jak Polska � wsp�lne dzieje. Studiom nad przesz�o�ci� Litwy po�wi�cili si� wi�c przede wszystkim historycy polscy, rosyjscy i niemieccy. Polska nauka historyczna podejmowa�a badania nad histori� Litwy od dawna, cz�sto i ch�tnie. Dzieje bowiem Polski i Litwy w ci�gu blisko 500 lat (1386-1863) splot�y si� tak silnie, �e -w XIX w. i p�niej uwa�ano Litw� za nieod��czn� cz�� Polski, a Litwin�w za Polak�w inaczej m�wi�cych. S�dzono tak, bo Litwa szlachecka sta�a si� z j�zyka i kultury cz�stk� narodu polskiego, a ludu litewskiego jeszcze nie wa�ono si� nazwa� narodem. Pierwszym Polakiem, kt�ry opisa� dzieje Litwy od czas�w legendarnych a� po sobie wsp�czesne, by� Maciej Stryjkowski (1547, zm. po 1586), autor Kromki polskiej, litewskiej, �mudzkiej i wszystkiej Rusi (1582). Up�yn�o z g�r� trzy i p� stulecia, zanim pojawi�a si� nowa historia Litwy w j�zyku polskim. Autorem jej by� Teodor Narbutt (1784�1864), pisz�cy po polsku, lecz w duchu litewskim. Jego wielkie, lecz niekrytyczne Dzieje narodu litewskiego w dziewi�ciu tomach (1835�1841) doprowadzone zosta�y do 1572 r. Niezale�nie od Narbutta og�osi� sw� Histori� Litwy i Rusi do r. 1569 Joachim Lelewel (1786-1861) w 1839 r. Wkr�tce te� ukaza�a si� Litwa. Staro�ytne dzieje (2 t., 1847, 1850) J�zefa Ignacego Kraszewskiego (1812� 1887) oraz Wielkie Ksi�stwo Litewskie (1850) Micha�a Bali�skiego (1794� 1864). Nowe popularne Dzieje Litwy (1886), t�umaczone te� na litewski, og�osi�a Konstancja Skirmuntt (1865� 1934). Zwi�z�� Histori� Litwy (1895, 1917) napisa� Boles�aw Limanowski (1835- 1935). Tre�ciwy wyk�ad dziej�w Litwy da� Leon Wasilewski (1870� 1936) w ksi��ce Litwa i Bia�oru� (1912, 1925). Po I wojnie �wiatowej ukaza�y si� Dzieje Litwy w zarysie (1921) Jana Jakubowskiego (1874� 1938) oraz Dzieje Litwy poga�skiej do r. 1386 (1930) Stanis�awa Zaj�czkowskiego (ur. 1890). Nie uko�czone zosta�y Dzieje Wielkiego Ksi�stwa Litewskiego Ludwika Kolankowskiego (1882� 1956), gdy� autor opracowa� tylko jeden tom, obejmuj�cy okres .1377-1499 (w 1930). Dotychczasowe polskie opracowania historii Litwy s� ju� mocno przestarza�e i si�� rzeczy nie mog� wystarczy� jako �r�d�o wiedzy o przesz�o�ci tego kraju i narodu. Zwykle zreszt� przedstawia�y one litewski proces historyczny w spos�b jednostronny, ogranicza�y wyk�ad do dziej�w politycznych, a co wi�cej � bywa�y wyra�nie tendencyjne, nie dostrzega�y ludu litewskiego, w�a�ciwego tw�rcy historii Litwy. Tak si� z�o�y�o, �e historiografia polska, kt�ra zdoby�a si� na znakomite niekiedy dzie�a monograficzne z zakresu historii Litwy, jak Henryka �owmia�skiego (ur. 1898) Studia nad pocz�tkami spo�ecze�stwa i pa�stwa litewskiego (2 t., 1931, 1932), nie zdo�a�a opracowa� i wyda� �adnej zadowalaj�cej syntezy dziej�w litewskich. Potrzeba takiego podr�cznika historii Litwy jest oczywista. Oczekuj� na� nie tylko mi�o�nicy historii, ale i sami historycy, kt�rzy z powodu nieznajomo�ci j�zyka litewskiego nie mog� si�gn�� do literatury historycznej litewskiej. Dot�d bowiem nie ma, wyj�wszy podr�czniki litewskie, �adnego powa�niejszego zarysu historii Litwy w �adnym z j�zyk�w europejskich. Jest, co prawda, w j�zyku angielskim History of the Lithuanian Nation (1948), ale opracowana przez Litwina K. Jurgel� i zawieraj�ca dzieje polityczne do 1918 r. W samej Litwie wydano dot�d kilka zaledwie podr�cznik�w. Najstarszy z nich i pierwszy, jaki w og�le napisano po litewsku, zosta� u�o�ony przez Simanasa Daukantasa (1793�1864) i wydany po jego �mierci w dw�ch tomach w 1893 i 1897 r. pod tytu�em Lietwos istorija. Omawia�a ona dzieje Litwy do 1569 r. w spos�b niekrytyczny. Autorem pe�niejszej historii Litwy by� Antanas Alekna (1872�1930). Jego Lietwos istorija mia�a kilka wyda� (1911, 1923) i s�u�y�a za podr�cznik szkolny. W 1936 r. ukaza�a si� obszerna Lietwos istorija napisana przez zesp� autor�w pod redakcj� Adolfasa Sapoki (1906� 1961). Zalet� tego podr�cznika pozostaje do dzi� dobry, cho� czasami tendencyjny wyk�ad historii politycznej. Z kilku podr�cznik�w, wydanych w Litwie radzieckiej, wyr�nia si� trzytomowa Lietwos TSR istorija, doprowadzona do 1940 r., a wydana w Wilnie w latach 1957, 1963, 1965. Opracowa� j� zesp� autorski z�o�ony z najpowa�niejszych historyk�w litewskich (Juzozas Jurginis, Yytautas Merkys, Konstantinas Jablonskis, Me�ys Ju�as i inni) pod redakcj� Juozasa �iug�dy. Autorzy w�o�yli powa�ny wysi�ek pisarski i badawczy staraj�c si� mo�liwie wszechstronnie przedstawi� histori� swego narodu. Wiele problem�w, nie poruszonych w literaturze, musieli opracowywa� od podstaw, inne ukazali w zupe�nie nowym �wietle. S�ab� stron� tego zarysu jest jednak powierzchowne uj�cie stosunk�w polsko-litewskich (wyj�wszy zagadnienia unii), jak r�wnie� pozostawienie na uboczu szeregu wa�nych kwestii z dziedziny statystyki historycznej. W podr�czniku bowiem nie zosta�y om�wione tak istotne zagadnienia, jak zaludnienie � najistotniejszy element s...
henioka