wprowadzenie.doc

Metodologia nauk społecznych                                               

wykład I: Socjologia jako nauka

Słowo wstępne

·         Socjologia to nowa nauka na bardzo stary temat, albo też, że ma ona krótką historię ale bardzo długą przeszłość. I rzeczywiście tak jest, bo jako osobna dyscyplina naukowa pojawia się dopiero w XIX wieku (w I połowie) ale refleksją nad społeczeństwem i jego naturą zajmowali się już starożytni myśliciele[1].

·         Skoro socjologia- niezależnie od swej młodości - stanowi osobną dziedzinę naukową, to z faktem tym wiąże się konieczność refleksji metanaukowej (naukowej reflekcji nad nauką), a dokładniej nad tym, jaki jest przedmiot jej badań oraz jakimi sposobami (metodami) możliwe jest owo poznanie.

·         Ważne jest także zapoznanie się z „językiem” naukowym socjologii, co oczywiście należy do elemenarnej wiedzy z zakresu metodologii. Na ów język składają się pojęcia, definicje i teorie naukowe, za pomocą których wyjaśniane są społeczne zjawiska. 

I. Refleksje na temat natury nauki

1. Czym się różni nauka od wiedzy?

·         Tylko pewną część sądów wchodzących w skład wiedzy nazywamy nauką. Wiedza składa się zarówno z tego, co nazywamy nauką, jak z tego, czego nauką określić nie możemy. Wiedza jest zatem pojęciem szerszym zakresowo w odniesieniu do nauki.

Wiedza - to kumulowanie się ludzkiego doświadczenia zapisanego w tradycji, wzorach, i zazwyczaj przekazywana jest międzygeneracyjnie.

Nauka -  jest działaniem podlegającym pewnym szczegółowym rygorom i procedurom.

·         Naukę wyróżnia:

a) obiektywności (która jest intersubiektywnie sprawdzalna) - czyli polega na tym, że istnieje możliwość sprawdzenia naszych sądów przez kogoś innego

b) zgodność z uznanymi metodami naukowymi

c) ścisłość i jednoznaczność formułowanych twierdzeń w języku zapewniającym intersubiektywną komunikację (czyli komunikację pomiędzy jednostkami)

d) posługuje się zdaniami dostatecznie uzasadnionymi i powiązanymi w niesprzeczne systemy

e) odkrywczy charakter - czyli to, co twierdzimy o rzeczywistości musi mieć charakter odkrywczy, twórczy, nauka musi dążyć do poznania rzeczywistości

·         Podsumowując, nauka jest po prostu dążeniem do poszukiwania prawdy

·          

2. Pięć aspektów nauki

P. Sztompka podkreśla, iż na naukę - jako przedmiot naukowego poznania - patrzeć można w różny sposób, stąd też można wyróżnić kilka aspektów nauki o nauce:

1) historyczne aspekty nauki - można ją rozważać jako zbiór czy też ciąg wydarzeń historycznych: odkryć, wynalazków, „rewolucji naukowcych” itp.

2) socjologiczne aspekty nauki -  można ją rozważać jako zbiór zjawisk społecznych związanych z uprawaniem nauki: instytucji naukowo - badawczych i dydaktycznych, ról społecznych, wzorów osobowych, norm, wartości, „szkół naukowych”, konfliktów panujących w środowiskach naukowych.

3) psychologiczne aspekty nauki - można pojmować ją jako zbiór stanów psychicznych związanych z twórczością naukową - motywacji badawczych, pomysłów, intuicji. Analiza w tym wymiarze pokazuje całokształt czynników osobowiściowych czy sytuacyjnych, które warunkują przebieg twórczości naukowej.

4) organizacyjne aspekty nauki -  można rozważać ją jako zbiór urządzeń, środków materialnych, personelu badawczego. Interesujące będą zatem najbardziej efektywne formy organizacji, w jakich przebiega działalność badawcza, kwestie przewidywania i planowania rozwoju nauki a także optymalnych sposobów rekrutacji i kształcenia kadr naukowych.

5) metodologiczne aspekty nauki - czyli czyniąc naukę przedmiotem naukowej refleksji przyjąć można metodologiczny punkt widzenia[2].

Czym odznacza się owa refeksja i na czym polega jej specyfika? Jak zauważa Sztompka, wbrew narzucającej się sugestii etymologicznej, „metodolologia nauki” to znacznie więcej niż „nauka o metodzie”, a więc o stosowanych przez uczonych standardowych sposobach postępowania badawczego. Stąd też, zdaniem autora zasadne byłoby posługiwanie się innymi okreśeniami, takimi jak „filozofia nauki”, czy też „logika nauki” lub „teoria nauki”. Problem w tym, że żadne z tych pojęć nie jest wolne od równie mylących, choć inaczej zabarwionych konotacji”.

Metodologiczny wymiar refleksji naukowej tym różni się od czterech poprzednich, tym iż jest to perspektywa epistemologiczna. Polega ona na tym, iż nauka ujmowana jest jako droga do poznawania świata. Interesuje ją zatem to, jak nauka jest uprawiana i jakie rezultaty przynosi.

Inaczej mówiąc, analiza metodologiczna zaczyna się wówczas, gdy z rozrzuconych w dziełach różnych badaczy elementów powstaje całościowa, krytyczna rekonstrukcja logicznej struktury problemu badawczego, postępowania badawczego oraz jego wytworów.

3. Rodzaje nauki

Dla klasyfikacji nauk należy przyjąć kilka podstawowych kryteriów:

1) w jaki sposób uzasadnia się twierdzenia naukowe

·      nauki aprioryczne - tutaj przyjmuje się istnienie twierdzeń pierwotnych bezdowodowo, jako aksjomat

- Aprioryczny - oznacza przyjęty z góry;  nie oparty na doświadczeniu lecz na rozumowaniu (matematyka)

·      nauki aposterioryczne - takie, które wyprowadzają twierdzenia z doświadczenia

- Aposterioryczny - nabyty poprzez doświadczenie (socjologia)

2) W jaki sposób uzasadnia się twierdzenia wtórne, pochodne:

·      nauki dedukcyjne - wyprowadzające z aksjomatu (twierdzenia ogólnego) twierdzeń szczegółowych (wtórnych)

- Dedukcyjny - przechodzący od ogółu do szczegółu - wyprowadzanie z jakiegoś ogólnego aksjomatu twierdzeń szczegółowych

·      nauki indukcyjne - wyprowadzanie twierdzeń ogólnych z pewnych szczegółowych przesłanek

- Indukcyjny - przechodzenie od twierdzeń szczegółowych do ogólnych (socjologia)

3) Czy przedmiot nauki istnieje zależnie czy też niezależnie od tej nauki:

·      nauki formalne - ich przedmiot tworzony jest przez nie same (logika, matematyka)

·      nauki empiryczne - ich przedmiot istnieje niezależnie od danej nauki (socjologia, biologia, astronomia, fizjologia)

4) Do czego dążą nauki poprzez swoje działanie

·      nauki deskrypcyjne - opisujące (idiograficzne)

·      nauki eksplanacyjne - wyjaśniające (nomotetyczne)

Socjologia więcej opisuje niż wyjaśnia. Ważne jest jednak to, że przy wyjaśnianiu zawsze musi pojawić się pytanie „dlaczego”.

5) możliwości poznawcze człowieka

·      nauki przyrodnicze - przedmiot nauk istnieje niezależnie od możliwości poznawczych człowieka. My sami jesteśmy częścią przyrody.

·      nauki humanistyczne - to grupa nauk, gdzie przedmiotem nauki jest człowiek. Będzie to zatem ogół wytworów ludzkich (socjologia, ekonomia, prawo, politologia,

II. Metodologiczne podstawy socjologii - podstawowe założenia

Socjologia jest nauką aposterioryczną, indukcyjną i empiryczną; podejmuje się wyjaśniania i opisu.

W refleksji nad metodologicznymi podstawami socjologii ważne jest założenie, iż istotny jest nie tylko zewnętrzny, pobieżny ogląd rzeczywistości (co badają uczeni, jakimi metodami się posługują i jakie osiągają wyniki). Niezwykle istotne jest zajrzenie pod powierzchnię zjawisk i ujawnienie ich struktury głębinowej. Ważne jest zatem odnalezienie odpowiedzi na pytania:

a) czym jest rzeczywistość społeczna (czyli właściwy przedmiot socjologii)

b) jaka jest istota metod badawczych socjologii

c) jaka jest struktura rezultatów badawczych socjologii.

Owe założenia to  metodologiczne podstawy socjologii.

W obrębie tych trzech pytań rysuje się grupa dylematów i problemów, z którymi borykają się badacze w naukach społecznych:

ad. a) jeśli chodzi o właściwy przedmiot socjologii, to najbardziej problematyczny był spór między zwolennikami stanowiska indywidualistycznego i holistycznego, wyrażony w pytaniu: czy społeczeństwa to tylko suma jednostek czy też rzeczywistość swoista (Durkheim - sui generis), ponadjednostkowa, nieredukowalna do sumy jednostek.

ad. b)  jeśli chodzi o metody socjologii, to najwięcej kontrowersji wzbudzało zawsze pytanie, czy badając społeczeństwo należy posługiwać się taką metodą jak w przyrodoznawstwie, czy też jakąś metodą swoistą dla socjologii. Jest to zatem spór między stanowiskiem naturalistycznym oraz antynaturalistycznym;

ad. c) jeśli  zaś chodzi o rezultaty badawcze socjologii, to spór rysuje się między zwolennikami stanowiska obiektywistycznego oraz wartościującego, który wyraża się pytaniem: czy wyniki badań socjologicznych są wolne od ocen wartosciujących czy też nie. 

Wszystkie te problemy zostaną omówione w trakcie kolejnych wykładów, wymagają bowiem szerszej refleksji.

III. Naukowe poznanie na gruncie socjologii

1) Kuhn Thomas (1922 - 1996) - - mówił, iż w naukach społecznych często lepiej robić to, co potrafimy najlepiej za pomocą posiadanych narzędzi niż czekać w kontemplacji na pojawienie się alternatywnego podejścia.

Zapoczątkował odmienne myślenie o rozwoju nauki. Do poł. XX wieku istniało przekonanie, iż nauka (generalnie) rozwija się kumulatywnie, procesualnie. Zatem, rozwój nauki polega na przyroście określonej wiedzy. Kuhn podważył takie myślenie. Udowodnił, iż nauka rozwija się dzięki rewolucjom naukowym i zmianie paradygmatu.

PARADYGMAT - (prof. P.Sztompka) - to zespół podstawowych założeń, hipotez, medeli, które w danej dziedzinie nauki, w danym czasie uważane są za obowiązujące, standardowe.

                                     (prof. J. Szacki) - to najszersza jednostka konsensu w obrębie nauki, pozwalająca odróżnić jedną wspólnotę naukową od drugiej.

Kuhn - twierdził, że do tego, by rozwijała się nauka potrzebne jest dwubiegunowe myślenie (z jednej strony tradycjonalne, zatopione w tym, co nauka zdążyła już wypracować, a z drugiej - alternatywne, obrazoburcze). Dzięki temu może dochodzić do podważania  istniejących paradygmatów, które w sposób niewystarczający na dany etap rozwoju nauki tłumaczą pewne zjawika. Dzięki temu nauka idzie do przodu - tak dzieje się w fizyce, matematyce czy szeroko rozumianych naukach społecznych. Ale inaczej jest w naukach społecznych. Zdaniem Kuhna, nauki społeczne znajdują się w fazie rozwoju, który określa mianem „przedparadygmatycznego”, bądź też wieloparadygmatycznego, ponieważ istnieje obok siebie wiele alternatywnych teorii tłumaczących rzeczywistość społeczną. Jak mówi prof. Sztompka, socjologia bardziej podobna jest do sztuki niż do nauk przyrodniczych. Inaczej mówiąc, socjologia i nauki społeczne w szerokim rozumieniu stanowią pewnego rodzaju zbiorową świadomością - stąd też ich rozwój przebiega tak jak w sztuce.

2) Charles Taylor - podniósł bardzo ważną kwestię zwrotnego oddziaływania teorii na praktykę życia codziennego  („samospospełniające się proroctwa”)

Zdaniem Taylora nauki społeczne są różne od przyrodniczych, bowiem teoria społeczna zwrotnie oddziaływuje na praktykę społeczną. Czyli teoria społeczna może przekształcać swój własny przedmiot (przykład - efekt cieplarniany i zachowoywanie się ludzi). Inaczej jest w naukach przyrodniczych - np. teoria opisująca ruchy planet nie zmieni ich biegu.

Literatura:

1. P. Sztompka, Metodologiczne podstawy socjologii, Nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1975

2. P.Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków 2002

3. A.Giddens, Socjologia. Zwięzłe lecz krytyczne wprowadzenie,  Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1998

4. Z.Hajduk, Ogólna metodologia nauk, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2001

5. J.Szacki, Historia myśli socjologicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002

6. J.Turner, Struktura teorii socjologicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004

5