Odwiecznym problemem, którym zajmuje się etyka jest walka dobra ze złem. W naszym „chrześcijańskim” kręgu kulturowym często bardziej interesującym zagadnieniem, może przez swoją tajemniczość jest zło, tradycyjnie personifikowane pod postacią szatana.
Wraz z rozwojem naszej kultury i tradycji, pojawiały się różne określenia i wizerunki „księcia ciemności”. Mówimy o nim Diabeł, Lucyfer, Czart, Belzebub, Boruta, Bestia, Demon, Kusiciel, zły duch, upadły anioł.
Jedni wyobrażają go sobie jako rogatego potwora, otoczonego kłębami cuchnącej siarki i dymu, z nieodłącznymi kopytami, ogonem i widłami, inni- wręcz przeciwnie- widzą w nim księcia piekła, przywódcę wszystkich diabłów. Mądry i przebiegły, nieustannie kusi człowieka.
Samo słowo 'diabeł' wywodzi się od łac. diabolis lub gr. diabolos, i oznacza oszczercę, wroga, a także jako czasownik- dzielić- diabeł jest więc tym, który chce oddzielić człowieka od Boga. Z kolei hebrajskim słowem 'szatan' określa się oskarżyciela.
Diabeł i jego niecne uczynki to motyw popularny i często ukazywany przez pisarzy, malarzy, filozofów, a także współcześnie- reżyserów filmowych. Niezależnie od roli, jaką pełni, towarzyszy nam w dziełach wszystkich epok, świadczy to, że jego obecność jest głęboko zakorzeniona w naszej świadomości.
W tradycji europejskiej, po raz pierwszy z diabłem spotykamy się w literaturze antycznej, a dokładniej w Biblii- w Starym Testamencie. Chciałabym zająć się trzema jego fragmentami, by przybliżyć przedstawiony tam wizerunek szatana.
Diabeł jest sprawcą pierwszego nieszczęścia ludzkości, to on doprowadził pierwszych ludzi- Adama i Ewę do grzechu pierworodnego. Opis znajdujący się w Księdze Rodzaju [Rdz 3] ukazuje go jako węża kusiciela, który nakłonił Ewę do zerwania owocu z drzewa poznania dobra i zła. Bardziej przebiegły niż inne zwierzęta lądowe, jest podstępnym kłamcą. Jest on odpowiedzialny za wejście zła na ten świat, i zaistnienie na nim śmierci. Burzy relację między Bogiem a człowiekiem, posługując się kłamstwem i podstępem. Od tej pory szatan zyskał władzę nad ludźmi wygnanymi z raju, a bój o nich będzie musiał stoczyć z samym Synem Bożym- Chrystusem.
Zupełnie inny wizerunek Złego odnajdziemy w Księdze Hioba. Poznajemy tu członka Boskiej świty, którego funkcją jest obserwowanie ziemi i jej mieszkańców. Od Boga otrzymuje pozwolenie na przeprowadzenie próby prawości i pobożności Hioba [Hi 1, 8-12]. Szatan ogranicza się tutaj do poddania próbie bezinteresowności człowieka, ale ma już pewne cechy charakterystyczne dla późniejszego władcy zła: jest wrogo nastawiony wobec człowieka, występuje przeciwko niemu i wyrządza mu wiele szkód, dąży do odsunięcia go od Boga. Szatan zawiera swoisty układ z Bogiem, że będzie kusił zarówno Stwórcę, aby ten wystawił wiernego Hioba na próbę, jak i samego Hioba. Posiada także pewien zakres władzy i moc przewyższającą człowieka, skoro jest w stanie zniszczyć cały majątek Hioba, uśmiercić jego sługi, a samego Hioba doświadczyć ciężkimi chorobami. Chce w ten sposób udowodnić, że człowiek nie zasługuje na Bożą miłość. Podlega jednak bezpośrednio Bogu i wszystko co robi, czyni za Jego zezwoleniem. Jego rolą jest niejako poddawanie próbie wierzących, egzaminowanie ich wiary. Jego postać można interpretować także jako oskarżyciela, na dworze swego króla- Boga. Ma wyszukiwać złych i „wspomagać” ich złości, szukać zarzewi buntu tam, gdzie jeszcze ich nie ma, by można je było skuteczniej stłumić.
W tradycji kościoła bardzo popularna jest historia buntu aniołów i tam Szatan jest ich przywódcą, mimo że Biblia nigdzie nie mówi o niej wprost, są to jedynie interpretacje jej fragmentów, których dokonywali Ojcowie Kościoła. Najpiękniejszy, najdoskonalszy z aniołów- Lucyfer, czyli ten, który 'niesie światło', zwany Synem Jutrzenki. Wersety z Księgi Ezechiela [Ez 28, 12-15] przedstawiają jego doskonałość fizyczną, umysłową, moralną, religijną. Popełnił jednak grzech pychy, chciwości, uznał siebie za lepszego od Boga, chciał się z nim zrównać, zastąpić go w sprawowaniu rządów nad niebem, otrzymać najwyższą władzę. W Księdze Izajasza czytamy: „Wstąpię na szczyty obłoków, podobny będę do Najwyższego.” [Iz 14,14]. Ukarany przez Boga, strącony z niebios wraz z częścią zbuntowanych aniołów, stworzył na ziemi własne królestwo i nieustannie występuje przeciwko Bogu i człowiekowi. Tak opisuje to wydarzenie Księga Apokalipsy: „I został strącony wielki Smok, Wąż starodawny, który się zwie diabeł i szatan, zwodzący całą zamieszkałą ziemię, został strącony na ziemię, a z nim zostali strąceni jego aniołowie” [Ap 12, 79]. Widzimy więc postać upadłego anioła, największego ze zdrajców, pełnego pychy, potępionego wygnańca, przemienionego z ducha światłości stworzonego przez Boga, w ducha ciemności i zła.
Także druga księga Biblii- Nowy Testament wspomina o istnieniu diabła. Ewangelia św. Łukasza [4, 1-13] W scenie kuszenia Jezusa Szatan przedstawia siebie jako księcia tego świata, przypisuje sobie autorytet i panowanie nad ludzkością. Pozoruje posiadanie boskich przymiotów oraz posiadanie boskiej władzy nad światem, w momencie gdy oferuje Jezusowi wszystkie królestwa świata i twierdzi że jest w ich posiadaniu i może je dać komu zechce. Jednak jego obietnice są fałszywe a istotą pokusy złego ducha jest dawanie fałszywych obietnic. Jest nieugięty bezlitosny i obdarzony wysoką inteligencją. Podważa moc Jezusa, mówiąc mu,że jeżeli jest Bogiem niech zamieni kamień w chleb, gdy ten był wycieńczony 40 dniowym postem. Szatan jest więc w Nowym Testamencie konkretną osobą, nosicielem zła a nie abstrakcją. Jest przeciwnikiem misji Chrystusa, mającej zbawić ludzi.
W sztuce epoki średniowiecza pojawia się wiele różnych sylwetek szatana, jednak przedstawianie ich miało wspólny cel. Artyści poprzez zdeformowane, nieludzkie bestie starali się ukazać ohydę zła i przerażające widmo spotkania z jego materialną formą tu na ziemi, bądź po śmierci – pośród mąk piekielnych. Chciałabym ukazać jedną z takich wizji- stworzoną przez włoskiego malarza- Fra Angelico ok. roku 1935, który malował obrazy o tematyce religijnej, a zalicza się go już do epoki wczesnego renesansu. „Sąd Ostateczny” to obraz ołtarzowy i obecnie znajdujące się we Florencji.
Obraz można podzielić na 3 części. Na samej górze znajduje się Bóg oraz zastępy jego aniołów, apostołowie i święci. Po jego prawicy- szczęśliwi ludzie czerpią z boskiej dobroci w niebie. Całkowicie odmienna atmosfera panuje po prawej stronie obrazu. Tutaj autor przedstawia nam własną wizję piekła, której chciałabym poświęcić nieco więcej uwagi. Pierwsze, co rzuca się w oczy odbiorcy to kolorystyka- w piekle panują ciemności, mrok, jedynie ciała potępieńców są- dla kontrastu- jasne. Wg wyobrażeń malarza piekło jest podzielone na kilka poziomów, na których przebywają grzesznicy, w zależności od rodzaju popełnionych grzechów. Otaczają ich zewsząd języki ognia piekielnego. Widzimy także że pilnują ich czarne skrzydlate postacie z rogami, uzbrojone w widły. Na samym dole, główne miejsce zajmuje władca tych straszliwych otchłani- sam diabeł. Jest ogromny, prawdopodobnie wielkości kilkunastu ludzi, cały czarny, ma owłosione ciało, zwierzęce uszy, nozdrza i białe jak u byka rogi. Siedzi w wypełnionej ludzkimi szczątkami kadzi, rozszarpując i pożerając ludzkie ciała.
Wizerunek szatana wg Fra Angelico jest przerażający i jednocześnie niezmiernie sugestywny. Przestrzega przed spotkaniem z diabłem- karą ostateczną i najgorszym losem, jaki mógł spotkać człowieka po śmierci. Obraz bardzo skutecznie oddziałuje na odbiorcę, wpajając mu jak dobry jest Bóg i jak wielka nagroda za bezgrzeszne życie, a także jak sroga będzie kara za nieposłuszeństwo.
neapolka