NAD NIEMNEM
Geneza powieści
Obraz społeczeństwa polskiego po powstaniu styczniowym
Streszczenie powieści
Kompozycja powieści – dychotomie i paralel
Główni bohaterowie powieści
Wątki miłosne
Dyskusja między romantyzmem a pozytywizmem
Postaci kobiece
Czas i historia w interpretacji Orzeszkowej
Kult pracy
Eliza Orzeszkowa z Pawłowskich, 2 v. Nahorska (6 VI 1841 – 18 V 1910), była powieściopisarką, nowelistką, publicystką i działaczką społeczną. Pochodząca z zamożnej rodziny ziemiańskiej, odebrała Orzeszkowa solidne wykształcenie na jednej z warszawskich pensji, po czym – już jako mężatka (1858 P. Orzeszko) – rozpoczęła pracę oświatową wśród ludu oraz brała udział w służbach pomocniczych powstania styczniowego. Po zesłaniu męża do guberni permskiej wróciła do rodzinnego domu, uzyskała unieważnienie małżeństwa, a następnie (1869) osiadła w Grodnie. Związana ze środowiskiem literackim Wilna i Grodna zajmowała się działalnością społeczną, oświatową, literacką oraz edytorską. W 1894 r. poślubiła S. Nahorskiego, legalizując prawie 30-letni związek. Debiutowała w 1866 roku w „Tygodniku Ilustrowanym”. Na przekór warunkom politycznym próbowała rozbudzić życie kulturalne Polaków na litewskiej prowincji. Oprócz wielu powieści i nowel oraz artykułów publicystycznych zostawiła po sobie obszerną korespondencję oraz nieukończone szkice autobiograficzne, wspomnienia i – fragmentaryczne dzienniki.
Nad Niemnem jest jednym z najdonioślejszych osiągnięć artystycznych pisarki. Dzieło to pochodzi z okresu dojrzałości twórczej Orzeszkowej i stanowi ukoronowanie jej pracy nad stworzeniem kanonu powieści realistycznej. Powieść, jeśli ją skończyć zdołam będzie istotnie jedną z moich najlepszych, a praca około niej ogromna. Takim autokomentarzem opatrzyła swoje zamierzenie pisarskie Orzeszkowa. Ponad stuletnia recepcja dzieła zdaje się potwierdzać w pełni tę opinię. Utrwaliło się przekonanie, że Nad Niemnem należy do klasycznych przykładów polskiej powieści realistycznej i jest szczytowym osiągnięciem twórczym nie tylko autorki, ale i całej epoki polskiego piśmiennictwa w ogóle.
Powieść, pisana w Miniewiczach i Grodnie od lata 1886 r. do sierpnia 1887 r., drukowana była po raz pierwszy w „Tygodniku Ilustrowanym” w 1887 roku, a wydana osobno przez Gebethnera i Wolfa w Warszawie, w r. 1888. Pierwotnie zamierzony przez Orzeszkową tytuł – Mezalians (zapowiedź w formie notatki w „Tygodniku Powszechnym” w 1885) – uległ zmianie wraz z poszerzeniem epickiej perspektywy dzieła oraz ewolucją powieściowych postaci. „Obrazek rodzajowy” przekształcił się w obszerną powieść realizującą ambicje artystyczne i ideowe Orzeszkowej. Losy bohaterów nakreślone zostały na szerokim tle historycznym i obyczajowym, dzięki czemu portret pokolenia nabrał charakteru narodowego eposu. Waga przedstawionych problemów politycznych i społecznych, stanowiących tło fabuły, została podkreślona poprzez szereg świadomych nawiązań i aluzji do Pana Tadeusza. Przydały one powieści głębi historiozoficznej i filozoficznej, a zarazem uczyniły z głównych bohaterów postaci typowe dla swojego, środowiska i epoki, a przy tym – uniwersalne. Stosunek do własnej przeszłości – w wymiarze historycznym, pokoleniowym i osobistym – oraz umiejętność wyboru tradycji i idei, które potrafiłyby sprostać wymogom epoki, nie niszcząc fundamentalnych i ponadczasowych wartości, to sprawy ważne dla każdego pokolenia i w każdym czasie.
Powieść ukazuje rozległy obraz społeczeństwa na przykładzie dziejów kilku powiązanych ze sobą rodzin. Tłem tej sagi są ważne wydarzenia polityczne, przedstawione – z uwagi na obostrzenia cenzury – w sposób zawoalowany i aluzyjny, na przykład w retrospekcjach bohaterów lub jako przytaczane opowieści ludowe, konstruowane w poetyce legendy czy baśni z nieokreślonej przeszłości. Dla czytelnika jasne było jednak, iż w rzeczywistości Orzeszkowa mówi o najbardziej aktualnych i współczesnych problemach dotyczących życia narodu. Tematem powieści są bowiem – powstanie styczniowe i jego upadek, chwilowe (na czas zrywu zbrojnego) zjednoczenie i następnie rozbicie i podzielenie społeczeństwa polskiego, a wreszcie skutki tych wydarzeń dotyczące bezpośrednio najmłodszego pokolenia Polaków.
Cała powieść jest patetycznym wezwaniem do wierności wobec ziemi i przeszłości, apoteozuje bezkompromisową, idealistyczną ofiarność, patriotyczne i demokratyczne dziedzictwo ideowe roku 1863.
Mimo ograniczeń cenzuralnych pisarce udało się znaleźć dla tego zespołu idei adekwatne wcielenie Literackie. Uruchomiła w tym celu środki – jak je nazywała – „języka więziennego”, pełnego niedopowiedzeń, peryfraz, aluzji (np. w opowiadaniu Janka Bohatyrowicza o bitwie), a przede wszystkim siłę ewokacyjną dwóch wielkich symbolów – mogiły Jana i Cecylii oraz mogiły powstańczej.1
Orzeszkowa wskazuje niebezpieczeństwa czyhające na „pokolenie synów”: groźbę zagłady duchowej polegającą na utracie idei niepodległościowych i uczuć patriotycznych oraz zagłady czysto biologicznej – wynikającej ze zubożenia społeczeństwa, degeneracji fizycznej i umysłowej. Wreszcie – w perspektywie wielopokoleniowej – dostrzega zagrożenie największe: ostateczne pogrzebanie szans na odrodzenie państwa, będące skutkiem ukazanych procesów politycznych i ekonomicznych (emigracji najbardziej wartościowych i twórczych warstw społeczeństwa, „duchowej emigracji” wrażliwych i okrutnie okaleczonych przez życie jednostek i narastającej bierności, ułatwiającej działalność zaborcy – od „reformy” prawa i szkolnictwa po przejmowanie własności ziemskich).
Do tego ogromnego zestawu problemów możemy dodać bogactwo typów i postaw, charakteryzowanych przez Orzeszkową nieschematycznie, stanowiących pogłębione studium psychologiczne. Zwłaszcza portrety bohaterów należących do najmłodszego pokolenia nakreślone zostały bardzo wnikliwie, z uwzględnieniem różnorodności postaw i zachowań oraz ich wewnętrznego rozwoju. Drobiazgowe opracowanie psychologicznych portretów kilkudziesięciu postaci, ukazywanych bardzo wnikliwie i charakteryzowanych na tle swojego środowiska w bezpośrednich opisach, w działaniu i poprzez rozbudowane dialogi, miało w intencji pisarki dać czytelnikowi pełną wiedzę o społeczeństwie polskim około roku 1885. Typy charakterystyczne dla epoki i środowiska – niespełniony artysta, okaleczony duchowo narkoman, zafascynowany techniką zapaleniec – nie tylko prezentują swoje racje, ale (dzięki umiejętnej konstrukcji fabuły) oddziałują na siebie wzajemnie, dojrzewają, ewoluują. Dyskusje światopoglądowe, konflikty idei i postaw, można odczytywać w kontekście dyskursu romantyków z pozytywistami, ale także bardziej uniwersalnie. Refleksje na temat roli sztuki, sensu życia, filozofii pracy, dylematu „być” czy „mieć” – brzmią dzisiaj zaskakująco aktualnie i wnikliwy czytelnik łatwo dostrzeże, iż powieść Orzeszkowej właściwie się nie zestarzała.
Wykorzystując jako integralną część fabuły legendy i mity z przeszłości dalekiej (epoka jagiellońska) i bliskiej (rok 1863), Orzeszkowa odsłania genezę przedstawionego w powieści świata. Szeroko rozbudowane tło pejzażowe zdarzeń (realia nadniemeńskiej flory i fauny mają wręcz wartość naukowego studium) nadało powieści epicką wielostronność i pełnię.
Zespolenie tradycji niepodległościowego romantyzmu i pozytywistycznej pracy u podstaw, martyrologicznego patosu i optymistycznej afirmacji życia, rodzajowego weryzmu i poetyczności – wszystko to czyni z Nad Niemnem zjawisko literackie niepowtarzalne w twórczości Orzeszkowej, jedyne również w całej literaturze tego okresu. Powieść, będąca świadomym nawiązaniem do Pana Tadeusza, stanowiła zarazem zapowiedź ambicji epickich prozy młodopolskiej.2
Akcja utworu toczy się w latach osiemdziesiątych na Grodzieńszczyzn~e, we dworze Korczynskich i sąsiednim zaścianku Bohatyrowiczów – w dwóch środowiskach, między którymi narósł konflikt ekonomiczny, mający podłoże polityczne (wspólny udział w powstaniu styczniowym i solidarnie przeżywana klęska paradoksalnie utrudniają kontakt w nowej rzeczywistości) i zaostrzony dodatkowo przez poczucie zróżnicowania społecznego. Oprócz średniozamożnych ziemian Korczyńskich, borykających się z ekonomicznymi następstwami uwłaszczenia i powstania, oraz zaścianka Bohatyrowiczów, autorka pokazała epizodycznie inne warstwy społeczne wsi kresowej: bogatą (Andrzejowa Korczyńska, Darzeccy, Różyc) i uboższą szlachtę (Kirłowie), służbę folwarczną. W powieści przedstawiona została także, zawsze ważna w twórczości Orzeszkowej, „kwestia kobieca”, na przykładzie kilku sylwetek, jak Marta Korczyńska, która w obawie przed utratą pozycji społecznej zrezygnowała z małżeństwa z ukochanym człowiekiem, Teresa, całe życie czekająca na męża, rozleniwiona, histeryczna Emilia Korczyńska, jej córka Leonia, zepsuta salonowym wychowaniem, i inne. Znamienne jest, że główną postacią powieści jest właśnie kobieta, Justyna Orzelska, a jej wewnętrzny i duchowy rozwój uczyniła autorka najważniejszym tematem wielowątkowo prowadzonej fabuły.
Bohaterowie (i bohaterki) powieści są nie tylko reprezentantami różnych postaw i środowisk, autorka dobitnie zaznacza także ogólniejszy podział na „starych” i „młodych”, wyraźnie różnicując dwa pokolenia, stanowiące przede wszystkim dwie odrębne propozycje postaw wobec rzeczywistości popowstaniowej i – w wymiarze uniwersalnym – wobec życia w ogóle.
Przeszłość – tragiczna i zarazem idealizowana dzięki poczuciu braterskiej wspólnoty – przypominana jest poprzez szereg aluzji i napomknień, retrospektywnych opowieści bohaterów, wreszcie – najbardziej dosłownie – poprzez umiejscowienie akcji na terenie, gdzie rozegrała się jedna z ostatnich bitew powstania styczniowego, terenie naznaczonym obecnością szczególnej mogiły, a właściwie dwóch mogił.
Jedna z nich – to grób Jana i Cecylii, legendarnej pary nierównych stanem przodków rodziny Bohatyrowiczów. Jan i Cecylia, niczym para bukolicznych kochanków, jacyś słowiańscy Dafnis i Chloe (autorka nawiązuje bowiem nie tylko do ideałów romantycznych czy sentymentalnych, ale i do tradycji sielanki oraz mitu arkadyjskiego), są symbolem idealnej, partnerskiej i rozumnej miłości, a przy tym stanowią wskazanie tradycji solidaryzmu i braterskiej zgody ponad podziałami społecznymi. Druga mogiła – to grób powstańców, pamiątka przegranej bitwy. Funkcjonuje ona w powieści w wieloraki sposób – jako swoiste memento dla postaci pozostających ze sobą w konflikcie, jako wskazanie (zresztą – niejednoznaczne) dla młodego pokolenia, wreszcie – jako symbol wartości łączących – oprócz miłości – parę głównych bohaterów.
Jak powiedzieliśmy, akcja utworu toczy się około roku 1885 w Grodzieńszczyźnie, nad Niemnem. Już pierwsze strony powieści, stanowiące przedakcję, wprowadzającą nas w nastrój utworu, narzucają czytelnikowi sposób widzenia świata będący swoistą odmianą realizmu godzącego szerokie, epickie spojrzenie na rzeczywistość – przyrodę i ludzi – połączone z umiłowaniem szczegółu, wnikliwą obserwacją. Opis pól i lasów stanowiących tło dla ludzkich dramatów jest jednocześnie pełnoprawnym i autonomicznym tematem powieści. Widać w tym ujęciu ton mickiewiczowski –jego to przecież zwrot posłużył Orzeszkowej za nowy tytuł dzieła.
Powieść podzielona jest na trzy tomy. Tom I składa się z sześciu rozdziałów. Akcja każdego z nich poprzedzona jest zwykle rozbudowaną częścią opisową, której zadaniem jest wprowadzenie do następujących po niej wydarzeń oraz przedstawienie bohaterów.
Pierwszy rozdział rozpoczyna się dialogiem pomiędzy Justyną Orzelską a jej ciotką, Martą Korczyńską. Rozmowa dwóch bohaterek służy prezentacji postaci – z ich słów dowiadujemy się, jak wygląda sytuacja we dworze Korczyńskich oraz poznajemy dzieje obu postaci. Marta wspomina o nieszczęśliwej miłości Justyny do kuzyna, Zygmunta Korczyńskiego. Mimo różnicy charakteru i wieku widoczna jest wzajemna sympatia obu kobiet – wynikająca między innymi z podobieństwa ich losów. Marta ostrzega Justynę przez błędami, które niegdyś popełniła sama, na własnym przykładzie dowodząc, jak tragiczne skutki pociąga za sobą nieuzasadniona duma i źle ulokowane uczucie. Jak się później okaże – nie doceniła siły charakteru, odwagi przekonań, samodzielności myślenia Justyny. Dopełnieniem tej sceny jest spotkanie z dziewczętami powracającymi z pola i z Janem Bohatyrowiczem. Piosenka śpiewana przez młodzieńca – ze zmienionymi nieco słowami (Ty jesteś panną... ) – świadczy o niewyznanym uczuciu Bohatyrowicza do Justyny.
Rozdział dugi rozpoczyna się opisem dworu. Sąsiad Korczyńskich, Bolesław Kirło, przedstawia Emilii Karczyńskiej i jej przyjaciółce, Teresie, nowego sąsiada, Teofila Różyca. Osoba, a przede wszystkim majątek Różyca, budzi zachwyt obu kobiet, a zwłaszcza kochliwej Teresy. Różyc z zainteresowaniem obserwuje Justynę, wyraźnie zachwyca się urodą i niekonwencjonalnym zachowaniem pięknej panny. Przybycie Benedykta zmienia temat rozmowy – gospodarz uskarża się na złą sytuację ekonomiczną i nieprzychylność sąsiadów. Koniec obiadu staje się okazją do niewybrednych żartów z ojca Justyny, alkoholika i żarłoka. Różyc wypytuje Kirłę o sytuację rodzinną i majątkową Justyny, w rewanżu zwierza mu się, iż sam jest człowiekiem „przeżytym” i morfinistą, jedynie w małżeństwie upatruje ratunek dla siebie.
Rozdział trzeci to retrospekcja – poznajemy w niej dzieje rodziny Korczyńskich. Trzej synowie Stanisława, Andrzej, Dominik i Benedykt, zostali wysłani na studia do Wilna. Po ukończeniu nauki najmłodszy z braci, Benedykt, otrzymał Korczyn. Dokupiony przez ojca folwark przypadł najstarszemu, Andrzejowi, zaś średni, Dominik, studiujący w mieście prawo, miał być przez obu braci spłacony. Benedykt skończył szkołę agronomiczną i wrócił do Korczyna w 1861. W tym samym czasie Andrzej rozpoczął zarządzanie swoim dziedzictwem. Obaj Korczyńscy wzięli udział w powstaniu styczniowym, angażując się bezpośrednio w walki zbrojne oraz poświęcając na cele patriotyczne swoje majętności. Był to okres wielkiego zbliżenia pomiędzy braćmi, a także ich przyjaźni z Bohatyrowiczami. Wspólna walka z zaborcą oraz poczucie duchowej więzi przekreśliło różnice majątkowe i stanowe. Anzelm Bohatyrowicz był zakochany w Marcie, dalekiej kuzynce Benedykta, pozostającej na jego utrzymaniu po stracie osobistego majątku. Brat Anzelma, Jerzy, przyjaźnił się z Andrzejem – obaj w jednym czasie założyli rodziny i tego samego roku każdy z nich doczekał się syna (Zygmunt Korczyński był więc rówieśnikiem Jana Bohatyrowicza). Upadek powstania oznaczał nie tylko przekreślenie nadziei na wyzwolenie Polski, ale położył się wielkim cieniem na losach obu rodzin. Andrzej i Jerzy zginęli, ich wspólna mogiła stała się zarazem kresem więzi pomiędzy dotychczas zaprzyjaźnionymi rodami. Zygmunta wychowywała matka, Jana – stryj Anzelm. Tragiczne przeżycia oraz różnica statusu społecznego spowodowały, iż Korczyńscy i Bohatyrowicze oddalili się od siebie, a z czasem narosło między nimi coraz więcej niechęci. Marta – nie mając odwagi przeciwstawić się opinii środowiska – odmówiła ręki Anzelmowi, gdyż nie chciała się „zdeklasować”, w efekcie swojej decyzji została starą panną zarządzającą gospodarstwem domowym swojego kuzyna. Niegdyś bliscy sobie Benedykt Korczyński i Anzelm Bohatyrowicz stali się zapiekłymi wrogami – obaj jednakowo zgorzkniali, rozczarowani do życia i osamotnieni w swoim nieszczęściu. Pozornie tylko aktualna sytuacja dziedzica na Korczynie jest lepsza – nie jest sam, założył rodzinę, uratował majątek, choć nękają go liczne troski: konieczność spłaty Dominika, ostatniego z braci, od lat pozostającego na zesłaniu, obciążenie długami hipotecznymi oraz karami pieniężnymi stanowiącymi środek represji za udział w powstaniu, wreszcie – konflikty z sąsiadami. Ruinę podupadającego Korczyna przyśpieszają nadmierne wydatki, narzucone przez żonę, Emilię, w miarę upływu lat coraz bardziej oddalającą się od męża. Jedyną nadzieją Benedykta jest syn, Witold (Widzio), żywo interesujący się gospodarstwem. Zamknięty w sobie, rozgoryczony, rozczarowany do świata i ludzi, osamotniony, osaczony przez kłopoty pieniężne, Benedykt nie potrafi dostrzec życzliwości i współczucia nawet u osób naprawdę mu bliskich i pomocnych – jak Marta czy Justyna.
Rozdział czwarty to kolejna wizyta krewnych i znajomych w Korczynie – na obiad wydany z okazji imienin pani Emilii przybywa Andrzejowa z synem i synową, Darzecka (siostra Benedykta) i Różyc. Jak zwykle ofiarą drobnych złośliwości pada Justyna. Uboga ale dumna panna źle się czuje w domu stryja, a przy tym upokarza ją ostentacyjne zainteresowanie Różyca, otwarte żarty z jej ojca oraz konieczność spotykania się z dawnym ukochanym. Zygmunt i Witold zaczynają dyskusję na temat metod zarządzania własnością ziemską. Każdy z młodych ludzi reprezentuje odmienną postawę, Witold jest zwolennikiem nowoczesnych idei ekonomicznych i entuzjastą zdobyczy techniki. Zygmunt wyraża lekceważenie dla pozytywistycznych idei; ich starciu przysłuchuje się Różyc. Rozmowę przerywa przybycie pani Kirłowej, która w przeciwieństwie do męża z rzadka oddaje się uciechom towarzyskim, poświęcając cały swój czas na wychowanie dzieci i doglądanie majątku; tylko Benedykt i Witold (wyraźnie zresztą zainteresowany Marynią Kirlanką) doceniają pracowitość i szlachetność sąsiadki, zaś zgromadzone towarzystwo jest raczej rozbawione jej brakiem obycia i prostotą zachowania. Na zakończenie obiadu Justyna i Orzelski bawią gości muzyką. Po koncercie Zygmunt szuka okazji do rozmowy sam na sam z dziewczyną i próbuje przypomnieć jej o dawnym uczuciu, ale Justyna daje mu stanowczą odprawę. Przeżycia całego dnia dobitnie uświadamiają dziewczynie to, o czym wcześniej mówiła jej Marta; Justyna dostrzega, że na dworze Korczyńskich nie ma dla niej miejsca.
Rozdział piąty znów zbudowany jest z retrospektywnych obrazów. Justyna wspomina swoje dzieciństwo, romans ojca, skandale, upadek domu, śmierć matki, życzliwość i opiekę Korczyńskiego. Przypomina też sobie swoją wielką i – jak jej się początkowo wydawało – wzajemną miłość do Zygmunta oraz okrutną odprawę pani Andrzejowej, która uważała, że uboga panna nie jest godna jej syna. Wkrótce potem matka wysłała jedynaka na studia do Monachium, skąd wrócił już po ślubie z Klotyldą. Błądząc po bezdrożach, zatopiona w swoich bolesnych wspomnieniach Justyna spotyka Jana Bohatyrowicza. Chłopak ciężko pracuje w polu, ale widać, że praca ta sprawia mu radość i w przeciwieństwie do Justyny czuje się szczęśliwy. Młodzi zaczynają rozmawiać – Jan opowiada Justynie o swojej rodzinie: o powtórnym małżeństwie matki i o czułej opiece stryja Anzelma, który zaopiekował się nim i jego siostrą, Antolką, po śmierci ojca. Następstwem tej serdecznej rozmowy młodych jest zaproszenie dziewczyny do domu Bohatyrowiczów. Miła atmosfera zostaje kilkakrotnie zakłócona – raz, kiedy rozmawiający spotykają Jadwigę Domuntównę (dziewczynę zakochaną bez wzajemności w Janie) i drugi raz, gdy do domu Anzelma przybywa mieszkający po sąsiedzku i niechętny Korczyńskim Fabian Bohatyrowicz. Mimo to Justyna dobrze się czuje w zaścianku Bohatyrowiczów, z zainteresowaniem słucha opowiadań Jana, zachwyca się urodą wiejskiego domu i niekłamaną, czułą więzią łączącą jego mieszkańców. Ze wzruszeniem słucha wspomnień Anzelma dotyczących Marty, prosi też starego Bohatyrowicza, by zaprowadził ją do parowu Jana i Cecylii.
Rozdział szósty rozpoczyna się opisem wybrzeży niemeńskich. Kulminacyjnym momentem wyprawy nad Niemen jest opowieść Anzelma, legenda o Janie i Cecylii.
Tom II złożony jest z pięciu rozdziałów. Akcja rozdziału pierwszego toczy się w domu Kirłów. Jesteśmy świadkami kłopotów Kirłowej związanych z prowadzeniem gospodarstwa i wychowaniem dzieci. Porządek dnia zakłóca wizyta bogatego krewnego Różyca, który zwierza się kuzynce ze swego zainteresowania dla Justyny, ale propozycja Kirłowej, by się z nią ożenił, budzi jego rozbawienie. Różyc ma zresztą dobre serce – proponuje Kirłowej pomoc finansową, gdy ta się nie zgadza, chce zatrudnić jej męża jako swojego plenipotenta, a gdy i tę propozycję odrzuca – ofiarowuje jej pomoc w wykształceniu dzieci. Wzruszona Kirłowa powtórnie namawia kuzyna na ożenek z Justyną, uważając, iż taki związek przyniósłby korzyści obojgu partnerom.
Rozdział drugi rozpoczyna się rozmową Marty z Justyną, która powróciła z Bohatyrowicz z wielkim bukietem polnych kwiatów. Ciotka, chcąc sprowokować do zwierzeń zamkniętą w sobie dziewczynę, zwraca jej uwagę, by nie igrała z uczuciami Jana. Tymczasem do Korczyna przyjeżdżają Darzeccy – ubiór i maniery zamożnych kuzynek wywołują smutek Leonii, która uświadamia sobie boleśnie ubóstwo własnego domu. Darzecki dopomina się u Benedykta o zwrot długu – dla niego są to niewielkie pieniądze i planuje wydać je na rozrywki swojej rodziny, ale dla Benedykta wycofanie gotówki oznacza kompletną ruinę. Tłumaczy się przed szwagrem, ale jego prośby wywołują tylko grad wymówek i połajanek, wypowiadanych tonem pełnym wyższości. Po wyjściu Darzeckiego w pokoju Benedykta zjawia się Witold; na wyrzuty ojca, że nie przywitał się z krewnym, robi ojcu awanturę, że upokarza się przed człowiekiem niegodnym szacunku. Nie chce zrozumieć racji Benedykta, wybiega z domu i ucieka nad Niemen. Tymczasem w Korczynie zjawia się Kirło i przekazuje pani Emilii wiadomość, iż Różyc (zapewne pod wpływem perswazji Kirłowej) rzeczywiście zdecydował się oświadczyć Justynie. Wszyscy są przekonani, że dziewczyna musi być zachwycona i traktować ten mariaż jako swoją największą życiową szansę. Justyna nie ujawnia przed nikim swoich prawdziwych myśli i uczuć. Tylko kiedy dostaje list z wyznaniami miłosnymi od Zygmunta, drze go na drobne kawałeczki.
Rozdział trzeci przedstawia żniwa w Bohatyrowiczach. Wspólna praca, wzajemna pomoc krewnych i przyjaciół, radosne przekomarzania i śpiewy tworzą wspaniałą, sielską atmosferę. Być może pod wpływem chwilowego impulsu Justyna przyłącza się do dziewcząt – Elżuni i Antolki. Jej zachowanie traktowane jest przez niektórych jako „kaprys panny dziedziczki”, ale Bohatyrowicze przyjmują pomoc dziewczyny zupełnie naturalnie. Kłótnia pomiędzy Fabianem a Ładysiem o zagon żyta staje się dla Justyny okazją do wysłuchania wielu gorzkich ocen pod adresem Korczyńskich – niektóre z nich są może nieuzasadnione, ale i tak dziewczyna utwierdza się coraz bardziej w swoich przekonaniach o konieczności zerwania z dotychczasowym życiem. Na polu pojawia się Witold Korczyński, nie może wyjść ze zdumienia widząc ciężko pracującą kuzynkę, ale wyraża swój zachwyt i szacunek. Ponieważ Witold tak otwarcie deklaruje chęć przełamania bariery dzielącej Korczyńskich i Bohatyrowiczów, zostaje zaproszony do domu Anzelma. Stary Bohatyrowicz ze wzruszeniem wita syna swojego dawnego przyjaciela. Justyna w obejściu Bohatyrowiczów czuje się już niemal swobodnie – pod kierunkiem pani Starzyńskiej uczy się mleć żyto na żarnach. Anzelm opowiada młodym o powstaniu, a następnie dyskutuje z Witoldem o racjonalnych metodach gospodarowania. Młody reformator swoimi słowami i zapałem wskrzesza dawno zapomniane idee wspólnoty, solidaryzmu i braterstwa, czego Anzelm słucha z radością, ale i z pewnym niedowierzaniem. Pokazuje gościom zbiór książek, które pozostały w domu Anzelma z czasów powstania styczniowego, okresu przyjaźni z Korczyńskimi. Scena pojednania przekornie zostaje zamknięta piosenką, której słowa stanowią subtelny komentarz do działania bohaterów – Ty pójdziesz górą... .
Rozdział czwarty opowiada o wyprawie Jana i Justyny na Niemen. W łodzi Jan opowiada dziewczynie o swoim dzieciństwie – o swoim ojcu, o powstaniu, o tragicznej bitwie i o Mogile. Justyna – jak gdyby odpłacając zaufaniem za zaufanie – opisuje Janowi swoje dzieciństwo i lata spędzone w domu Korczyńskich, pierwszy raz się przed kimś otwiera, wyznaje wszystkie wątpliwości dotyczące swojego życia. Wrażenie bliskości, porozumienia, stwarza pomiędzy Justyną i Janem silną wewnętrzną więź. Kiedy nad rzekę nadciąga burza, młodzi, już całkiem zaprzyjaźnieni, chronią się do chaty Anzelma.
Rozdział piąty przedstawia zaścianek Bohatyrowiczów. Justyna jest tam już niemal domownikiem. Elżunia zaprasza ją na swój ślub. Podczas wspólnego posiłku Anzelm zwierza się ze swej nieszczęśliwej miłości do Marty. Wieczorem stary Bohatyrowicz odprowadza Justynę do Korczyna, przestrzegając Jana, by panna nie straciła dobrego imienia przez pokazywanie się z nim sam na sam. Po powrocie Justyny do dworu Marta rozmawia z siostrzenicą, opowiada o swatach Kirłowej i dopytuje się o Anzelma. Justyna usypia, nie wyjawiając przed ciotką swojego zdania na temat spodziewanych oświadczyn Różyca.
Tom III, objętościowo najobszerniejszy, składa się z pięciu rozdziałów. Rozdział pierwszy przedstawia dwór w Osowcu, majątku stanowiącym wiano Andrzejowej Korczyńskiej, dziś zarządzany przez nią i stanowiący siedzibę jej rodu. Pani Andrzejowa ma nadzieję, iż wkrótce obowiązki przejmie syn, Zygmunt. Retrospektywne sceny przedstawiają dzieje małżeństwa Korczyńskich a następnie długą i pełną poświęceń walkę Andrzejowej o utrzymanie majątku, aby własność ziemska nie przeszła w ręce rosyjskie, oraz o właściwe wychowanie jedynaka. Korczyńska uświadamia sobie fiasko własnych starań. Talent syna okazał się mierny, a jego próżność i brak pracowitości sprawiły, że nie rokował nadziei na spełnienie ambicji artystycznych. Z powodu zamiłowania do zbytku, rozrzutności i braku zainteresowania dla spraw ekonomicznych trudno byłoby też oczekiwać od niego, że w przyszłości zajmie się zarządzaniem odziedziczonego majątku. Największą troską Andrzejowej było jednak to, że Zygmunt okazał się człowiekiem płytkim uczuciowo – szybko znudził się swoją młodą żoną, nie przejawiał też żadnego szacunku i miłości dla ideałów, którym poświęcił życie jego ojciec i które próbowała przekazać mu matka. Korczyńska ze zgrozą widzi bankructwo swoich ideałów. Ciągle się jednak łudzi, że zdoła naprawić popełnione błędy wychowawcze, nie może uwierzyć, że Zygmunt jest człowiekiem zimnym uczuciowo, zepsutym i cynicznym. Kiedy przerywa swoje rozmyślania i próbuje porozmawiać z synem, ten właśnie z premedytacją wywołuje sprzeczkę z żoną, by mieć pretekst do opuszczenia domu i wyjeżdża do Korczyna, gdzie ma nadzieję odnowić swój dawny romans z Justyną.
Rozdział drugi – kończą się żniwa, jest koniec lipca. Witold i Justyna idą przez pole – oboje nagle przekonują się, że łączy ich wiele wspólnych poglądów i upodobań. Witold, wykorzystując wiedzę teoretyczną przywiezioną ze szkół w Wilnie, objaśnia Justynie swoje idee społeczne i ekonomiczne. Justyna podziwia kuzyna i mówi mu, że właściwie od dawna myśli podobnie, tylko nie potrafiła swoich spostrzeżeń uporządkować i usystematyzować. Opowiada też kuzynowi, jak dobrze czuje się teraz, gdy zdecydowała się zerwać z dotychczasowym trybem życia i zbliżyć do Bohatyrowiczów. Oboje młodzi zgadzając się w swojej sympatii dla Elżuni, której drużką ma być Justyna; Witold śmieje się, że kuzynka zaczyna mówić prostym językiem, ale jest też pełen podziwu dla jej wytrwałości i pracowitości. Natykają się na scenę, kiedy to Benedykt gromi najętego do pracy chłopa za nieumiejętne obchodzenie się z maszyną żniwiarską i grozi, że obciąży go karą za poniesione straty. Witold uważa, że wina leży nie po stronie pracownika, lecz ojca, który nie uczy chłopów obchodzenia się z nowoczesnymi maszynami i podświadomie ich lekceważy – z młodzieńczym zapałem zarzuca Benedyktowi brak pracy u podstaw. Tymczasem Benedykt przede wszystkim martwi się powstałą szkodą, nie potrafi spojrzeć z dystansu, a odmienne stanowisko syna uzasadnia jego młodością i niedoświadczeniem. Witold wypomina ojcu, że w swojej zawziętości sprzeniewierza się ideałom poległego brata, Andrzeja. Następna scena to obiad, jak zwykle w Korczynie stanowiący pretekst do towarzyskiego spotkania. Kirło z widocznym zachwytem opowiada o majątku Różyca, przy czym jego entuzjazm wynika wyłącznie z faktu, że jego przyjaciel bez trudu i bez najmniejszej zasługi odziedziczył bogactwo, które teraz zresztą z równą łatwością trwoni na błahe rozrywki. Benedykt krytykuje Różyca, jako utracjusza i człowieka bez zasad. Jego stanowcza opinia wywołuje zachwyt Witolda, co doprowadza do chwilowego porozumienia między ojcem i synem. Po obiedzie Witold pyta Justynę wprost, czy pójdzie za Różyca, jej odpowiedź jest pełna ironii i goryczy, ale wymijająca. Młodzi umawiają się na wesele, chcą wziąć ze sobą Martę, a Witold chciałby także zabrać młodszą siostrę, Leonię. Wieczorem do Korczyna przychodzi Elżusia Fabianówna, aby pod pretekstem oficjalnego zaproszenia Justyny i Witolda na swoje wesele z Franusiem Jaśmontem obejrzeć sobie dwór Korczyńskich (ta scena świadczy zarówno o wzajemnej fascynacji i przyciąganiu dwóch światów, jak i o rozmiarze dystansu, na jaki oddaliły się od siebie niegdyś zaprzyjaźnione rodziny). Justyna składa wizytę w domu Fabiana Bohatyrowicza i spotyka tam siostrę Jana, Antolkę, nie zastaje natomiast Jana, który zajęty jest pracą na odległych łąkach. Nazajutrz w Korczynie wybucha awantura, ponieważ Emilia nie chce się zgodzić, aby jej dzieci, a zwłaszcza Leonia, brały udział w wiejskim weselu. Witold wygłasza płomienne przemówienie naszpikowane hasłami głoszącymi potrzebę emancypacji kobiet i nowoczesnego stosunku do przesądów społecznych oraz o potrzebie pracy. Kłóci się z matką i z ojcem. Benedykt próbuje załagodzić spór, przy okazji prosząc syna, aby pojechał z pożegnalną wizytą do ciotki Darzeckiej i poprosił Darzeckiego o sprolongowanie długu. W efekcie wybucha kolejna awantura. Ojciec i syn pełni żalu do siebie nawzajem nie znajdują porozumienia. W tym momencie do Korczyna przyjeżdża Zygmunt – przywiózł on stryjowi list od prawnika, który w jego imieniu prowadził proces sądowy z Bohatyrowiczami. Benedykt ucieszony wynikiem wita bratanka bez zwykłej oschłości. Jednak dla Zygmunta rodzinna wizyta jest tylko pretekstem pozwalającym mu odwiedzić Justynę. Wyznaje jej miłość i proponuje potajemne kontynuowanie romansu, którą to propozycję dziewczyna z odrazą odrzuca. Obrażony Zygmunt wraca do Ossowiec i proponuje matce sprzedaż majątku i wyjazd za granicę. Przerażona Andrzejowa dopiero teraz w pełni uświadamia sobie brak patriotyzmu i uczuć rodzinnych syna. Rozwścieczony Zygmunt nie waha się w kłótni z matką znieważyć pamięci ojca.
Rozdział trzeci rozpoczyna się rankiem w dniu wesela Bohatyrowiczówny i Jaśmonta. Obserwujemy zjazd zaściankowej szlachty, paradę strojów i zaprzęgów. Wbrew wcześniejszym zarzekaniom do Bohatyrowiczów przybywa Marta. Podczas przerwy w tańcach Justyna i Jan wychodzą na samotny spacer. Dziewczyna daje chłopcu gałązkę jarzębiny ze swojego warkocza, temu gestowi oboje nadają głębsze znaczenie. Widząc radość jaśniejącą na ich twarzach, Jadwiga Domuntówna, dziewczyna zakochana w Janie i dotychczas mająca nadzieję na zdobycie jego uczucia, czyni obojgu złośliwe przytyki. Justyna wypytuje Jana o Domuntównę, chłopak wyjaśnia, iż nigdy nic nie łączyło go z tą dziewczyną. Jednak wzburzona zazdrością Jadwiga zachowuje się nieobliczalnie – ciska przez okno kamień. Wszyscy obecni są zaszokowani jej wybuchem, tylko Jan – zawsze wyrozumiały dla innych – usprawiedliwia dziewczynę. Weselnicy postanawiają urządzić przejażdżkę łodziami po Niemnie Jan i Justyna wyruszają we dwoje, oddzielnym czółnem. Tylko Anzelm i Marta zostają na brzegu, wspominają dawne uczucie, słuchają piosenki śpiewanej przez młodzież. Wykorzystując obecność młodego dziedzica, Bohatyrowiczowie zwracają się do Witolda o wstawiennictwo u ojca w sprawie trwającego właśnie procesu; przypominają zmarłego Andrzeja jako wzór demokraty.
Rozdział czwarty. Benedykt czyta list od brata, który relacjonuje mu przebieg swojej kariery w Rosji. Czuje, że całkowicie stracił łączność duchową z Dominikiem, myśli, jak upływ czasu zmienia ludzi. Przybywa Witold, występując jako rzecznik Bohatyrowiczów, próbuje nakłonić Benedykta do ustępstw i – aby wywrzeć na nim moralną presję – przypomina ojcu niedawną wspólnotę losów obu skłóconych teraz rodzin. W odpowiedzi Benedykt opowiada mu o swoich braciach i o sobie oraz wyjaśnia motywy swojej nieprzejednanej postawy i bezwzględnej walki o utrzymanie własności ziemskiej – brak stanowczości oznaczałby bowiem nie tylko utratę majątku, ale – co gorsza – przejęcie go przez państwo, a więc zaborcę. Syn i ojciec jednają się, dostrzegają wzajemną bliskość uczuciową oraz wspólnotę poglądów. Benedykt częściowo ustępuje, postanawia pogodzić się z Bohatyrowiczami. W zaścianku trwa tymczasem dalej uroczystość weselna. Domuntówna wymawia się od uczestnictwa w zabawie pod pretekstem pracy i przeprasza Jana za swoje wczorajsze zachowanie. Chłopak odnajduje Justynę nad brzegiem Niemna, w obliczu pięknej przyrody młodzi wyznają sobie miłość, Jan oświadcza się i zostaje przyjęty.
Rozdział piąty. Do Korczyna przybywają Kirłowie i przekazują Korczyńskim oficjalną prośbę Różyca o rękę Justyny. Tymczasem panna oznajmia, iż jest już zaręczona i wyjawia, że postanowiła wyjść za mąż za Jana Bohatyrowicza i osiąść z nim w jego zaścianku. Jej decyzja budzi wprawdzie powszechne zdumienie, ale u niektórych także zrozumienie, szacunek a nawet zazdrość. Wszyscy dostrzegają nagle, że dziewczyna dojrzała wewnętrznie, a jej czyn nie wynika z dziecięcego kaprysu lecz jest wynikiem przemyśleń i poważnego zastanowienia. Benedykt pierwszy wyraża akceptację dla jej wyboru, zaś Marta pewnie nawet żałuje, że sama przed laty nie potrafiła zdobyć się na podobną decyzję. Najbardziej zaszokowany jest Zygmunt, który jeszcze przez moment się łudzi, iż postępek Justyny jest wyrazem żałoby po miłości do niego, ale dziewczyna wyprowadza go z błędu. Wszyscy widzą, jak szczęśliwa jest Justyna i jaka wewnętrzna siła przekonań bije z jej słów. Kirłowa wyraża pragnienie, aby jej córki pod opieką dziewczyny uczyły się gospodarstwa a w przyszłości także osiadły na wsi. Marta postanawia przenieść się do nowego domu Justyny. Ostatnia scena to znamienne pojednanie symboliczne spotkanie Benedykta i Anzelma, którzy witają się, wspominając swoich braci, połączonych wspólną mogiłą.
Struktura utworu stanowi najdoskonalszą chyba w naszej literaturze realizację kanonu powieści realistycznej. Na szczególną uwagę zasługuje równowaga pomiędzy opisami przyrody a przedstawionymi wydarzeniami, co pozwala silnie osadzić akcję w konkretnych miejscach a zarazem nie osłabić jej napięcia, nie znużyć czytelnika nadmiernie rozbudowanym opisem. W ogóle opisy przyrody i prezentacje miejsc akcji pełnią w powieści różnorodne funkcje – nie tylko stanowią zwyczajowo przyjęte wprowadzenie (tzw. przedakcję), ale dodatkowo charakteryzują bohaterów poprzez ukazanie każdej z postaci w jej naturalnym środowisku, w działaniu. Każdy z bohaterów niejako sam się określa i charakteryzuje – Jan zbierający „miotły” polnych kwiatów, młody malarz Zygmunt znudzony jednostajnością polskiego pejzażu, włóczący się z psem Sargasem po rozlewiskach Niemna Witold. Dzięki opisom człowiek jawi się nam jako jednostka będącą częścią większej całości, integralny, ale nie najważniejszy element świata. Takie widzenie człowieka jest swoistym uzupełnieniem pozytywistycznej filozofii społecznej, ujmującej jednostkę jako cząstkę „organizmu społecznego”. I ten pogląd również znajduje swoje odbicie w koncepcji postaci literackich – Orzeszkowa przedstawia swoich bohaterów, posługując się całą głębią wiedzy psychologicznej, uwzględniając ich wewnętrzny rozwój, wskazując na wzajemne wpływy, zależności, oddziaływania.
Kompozycja powieści oparta jest na zasadzie dychotomicznego podziału. Zasadniczy podział, decydujący o strukturze całego dzieła i poszczególnych jego tomów, to oddzielenie dwóch światów istniejących równolegle obok siebie: dworu i zaścianka. Wzajemne fascynacje i animozje, przyciąganie i odpychanie, wyznaczają rozwój i tempo akcji. Różnice pomiędzy tymi światami nie sprowadzają się tylko do kontrastu w poziomie życia, przynależność do świata korczyńskiego czy bohatyrowickiego oznacza inny sposób patrzenia na świat, odmienną filozofię życiową.
Dychotomicznie rozbity świat przedstawiony porządkuje obraz zbiorowości ludzkich prezentowanych w powieści. Szlachta dworska przeciwstawiona jest zaściankowej, a...
mihu02