POWRÓT POSŁA

SPIS TREŚCI

Wydarzenia polityczne w kraju

Działalność publiczna Juliana Ursyna Niemcewicza

Teatr Narodowy

Przebieg zdarzeń w utworze

Dwa obozy polityczne – charakterystyka postaci

Schemat intrygi komediowej ­– problematyka obyczajowa i społeczna

Komizm i język Powrotu posła

Komedia Niemcewicza dziś

Wydarzenia polityczne w kraju

   Komedia polityczna Niemcewicza powstała w szczególnie roze­drganej pod względem politycznym epoce. Jak może żaden inny u­twór literacki tego gatunku, Powrót posła wymaga uwzględnienia w  toku interpretacji kontekstu różnorodnych faktów i nastrojów  politycznych, które miały miejsce w okresie oświecenia. Utwór  powstał w ciągu kilku tygodni jesienią 1790 r. (źródła podają datę jego ukończenia – 7 listopada, oraz nadzwyczajnie szybkiej publikacji – już 9 listopada, jego prapremiera odbyła się w Teatrze Narodowym,  kierowanym przez Wojciecha Bogusławskiego, 15 stycznia 1791.1

   Był to dla Polaków okres szczególnego wrzenia politycznego. Pier­wsze reformy, do jakich doprowadziło stronnictwo Czartoryskich (Fa­milia), uchwalone na sejmie konwokacyjnym w 1764 r., zostały odrzucone przez konfederację radomską (1767-1768). Kolejne lata  przyniosły reformy skarbu, wojska, szkolnictwa i administracji. Inspiratorem tych korzystnych dla Polski zmian (1773-1775) był sejm  rozbiorowy. Osiągnięcia i nieszczęścia narodowe splatają się odtąd z sobą przez cały okres oświecenia. Rozbiory były faktem bezdyskusyjnie tragicznym, odbijały się mocnym śladem w literaturze  znakomitych autorów tej epoki (m.in. Ignacego Krasickiego, Fran­ciszka Karpińskiego) i w anonimowej poezji politycznej. Nie można  jednak nie docenić zdobyczy tego czasu, jak choćby powstanie  Komisji Edukacji Narodowej (1773) powołanej dla zreformowania  oświaty i szkolnictwa wyższego, nazwanej z perspektywy wieków  pierwszym ministerstwem edukacji.

   Rok 1780 przyniósł porażkę obozu królewskiego. Sejm odrzucił  projekt kodeksu Andrzeja Zamoyskiego (zbiór praw sądowych mają­cych na uwadze reformy ustrojowe). Z tym taktem wiązał się zakaz  występowania z podobnymi projektami.

   1788-1792 – okres obrad Sejmu Czteroletniego (Wielkiego) przy­ niósł owoce w postaci zapisów zawartych w słynnej, demokratycznej, reformatorskiej Konstytucji 3 maja (1791). Niedługo później nastąpiła konfederacja targowicka (1792), która była przyczyną przekreślenia wielu osiągnięć, jako że jej efektem było wkroczenie wojsk rosyjskich i kolejny rozbiór Polski, na domiar złego zaakcepto­wany przez sejm i króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Uwiel­biany dotąd (choć także krytykowany) król-reformator i mecenas sztuki znacznie stracił w oczach poddanych. Wynikiem przesileń poli­tycznych była insurekcja kościuszkowska w 1794 r. mająca na celu obronę niepodległości i praw zapisanych w Konstytucji 3 maja. Klęska pod Maciejowicami ułatwiła dokonanie trzeciego rozbioru.

   Następujący w trzech etapach upadek Rzeczypospolitej był porażką polityków obozu reform. Dokonane już znaczne przemiany, uporządkowanie praw, które miały być podstawą i zabezpieczeniem dla odnowy w wielu dziedzinach życia publicznego, nagle przekreś­lono. Wieloletni wysiłek zwolenników reform został w efekcie zniwe­czony. Nie można jednak nie doceniać zmian, jakie dokonały się w świadomości Polaków, nie udało się wykreślić z pamięci faktów, które rozbudziły apetyty na demokrację, praworządność, poprawę sta­nu rzeczy w różnych dziedzinach życia społeczeństwa.

   Powstanie, publikacja i prapremiera teatralna Powrotu posła miały, oczywiście, związek z sytuacją polityczną Polski, z rozbiciem na zwalczające się ugrupowania w sejmie i – co jest naturalną konsek­wencją – z podziałem całego społeczeństwa. Utwór został napisany podczas obrad Sejmu Wielkiego, przed uchwaleniem ostatecznego kształtu Konstytucji 3 maja. Prowadzone wówczas ożywione dyskus­je polityczne znalazły tu swój wyraz w konfrontacji postaw bohaterów komedii.

Działalność publiczna Juliana Ursyna Niemcewicza

   Autor komedii politycznej Powrót posła był doskonale zoriento­wany w sytuacji wewnętrznej kraju. Sam aktywnie uczestniczył w pracach Sejmu Czteroletniego jako poseł inflancki i czynnie popierał tendencje reformatorskie. Przeciwstawne obozy, w jakie można zeb­rać dramatis personae, to odzwierciedlenie aktualnego stanu rzeczy w Polsce 1791 roku.

   Julian Ursyn Niemcewicz urodził się w Skokach pod Brześciem Li­tewskim w 1758 r. (według J. A. Czartoryskiego – w 1757 r.), zmarł w Paryżu w 1841 r. Przyszedł na świat w średnio zamożnej, wielodzietnej rodzinie szlacheckiej. Kształcił się w Szkole Rycerskiej w Warszawie (1770-1777) znanej z wysokiego poziomu nauczania i dbałości o patriotyczne i moralne wychowanie kadetów. Po jej ukończeniu porucznik J. U. Niemcewicz związał się z księciem Adamem Kazimierzem Czartoryskim i jako adiutant towarzyszył mu w czasie pobytu w Warszawie, w rezydencji w Puławach, a także podczas podróży zagranicznych (Wiedeń, Włochy, Francja, Anglia). Były one dogodnymi okazjami, by obserwować stosunki społeczne, porównywać je i analizować. Kontakty z rodziną Czartoryskich były też czynnikiem sprzyjającym literackiemu rozwojowi Niemcewicza. Tłumaczył francuskie romanse, podejmował pierwsze samodzielne próby literackie.

   W 1788 roku, młody, trzydziestoletni Julian Ursyn, został posłem inflanckim i aktywnym przedstawicielem stronnictwa reform w cza­sie kadencji Sejmu Czteroletniego. Jego postawę podczas obrad przedstawia anonimowa Zagadka Sejmu Czteroletniego:

   Działalność publiczna J. U. Niemcewicza wyrażała się w jawnych, logicznie skonstruowanych mowach (np. w obronie chłopów, przeciw wolnej elekcji, za ustanowieniem kary dla spiskujących zdrajców itp.) oraz w pracach okrytych tajemnicą, jak przygotowywanie tekstu Konstytucji 3 maja.

   Autor Powrotu posła uprawiał publicystykę na łamach „Gazety Na­rodowej i Obcej”, wyrażając tam swoje proreformatorskie poglądy i prezentując politycznie zaangażowaną literaturę sięgającą po his­torycznych bohaterów. Wyżywał się literacko w różnych gatunkach. Obok komedii można wymienić tragedię, bajkę polityczną, pamflet, powieść, pamiętnik. Twórczość literacka i działalność publiczna to dwie sfery aktywności wzajemnie się uzupełniające. Sejmowe wys­tąpienie dopominające się karania zdrajców ojczyzny miało swój odpowiednik literacki w postaci pamfletu politycznego Forma prawdziwego wolnego rządu przez konfederację targowicką ułożona, czy też w pamfletowej trawestacji Piwna Świętego zatytułowanej Fragment Biblie Targowickiej. Księgi Szczęsnowe napisanej w Wiedniu. Powrót posła także jest wyraźnym nawiązaniem do sytuacji i czasu, w którym przyszło działać Niemcewiczowi-politykowi.

   Kiedy konfederacja targowicka zjednała sobie króla, Niemcewicz w poczuciu zagrożenia interwencją rosyjską wyjechał do Włoch, skąd powrócił do kraju, by wziąć udział w powstaniu 1794 r. Do klęski pod Maciejowicami był sekretarzem Tadeusza Kościuszki. Został ranny i wzięty do niewoli. Prawie dwa lata spędził w słynnej twierdzy Pietropawłowskiej w Petersburgu, gdzie – mimo bardzo ciężkich warunków – pisał nowe utwory literackie i podejmował prace trans­latorskie.

   Po śmierci Katarzyny II Niemcewicz został uwolniony przez cara Pawła I i w końcu 1796 r. wyjechał wraz z Kościuszką do Ameryki. Pobyt w Stanach Zjednoczonych zaowocował nowymi kontaktami, m. in. z G. Washingtonem i innymi politykami amerykańskimi. Ożenił się z Amerykanką i zamieszkał w Elisabethtown. Do Polski przyjeżdżał dwukrotnie: w 1802-1804 – w celu uporządkowania spraw majątkowych po śmierci ojca i w 1807 r. – na stałe.

   Powrót do ojczyzny po utworzeniu Księstwa Warszawskiego Niemcewicz starał się wykorzystać jako okazję do odegrania pojed­nawczej misji społecznej. Mając przed wyjazdem z kraju wielki autorytet i posłuch, dążył teraz do łagodzenia napięć. Był sekretarzem senatu, pracował na niwie oświaty (m.in. jako wizytator szkół), w latach 1810-1813 był pierwszym prezesem Dyrekcji Rządowej Teatru Narodowego. Angażował się w prace Towarzystwa Dobroczynności i Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Działalność społeczną kontynuował w różnych dziedzinach. Ideały wyniesione z domu rodzinnego i ze Szkoły Rycerskiej wcielał w życie, które pojmował jako służbę oj­czyźnie.

   Twórczość literacka Juliana Ursyna Niemcewicza ma, generalnie biorąc, charakter patriotyczny. Oprócz powszechnie znanej komedii Powrót posła i wymienionych już bajek, na podkreślenie zasługują opublikowane w 1916 r. Śpiewy historyczne, powieści: Dwaj panowie Sieciechowie, Jan z Tęczyna, utwory na scenę: Jadwiga, królowa pol­ska, Jan Kochanowski w Czarnym Lesie. Spuścizna literacka Niemcewicza jest przebogata i w sensie ilościowym i pod względem różnorodności gatunkowej. Jest też dowodem jego postawy wobec wydarzeń tego burzliwego okresu, w którym przyszło mu żyć.

   Niemcewicz postulował dążenie do odzyskania swobód poprzez obronę praw konstytucyjnych prowadzoną w oficjalny, legalny spo­sób. Sprzeciwiał się działalności konspiracyjnej (ten charakterystycz­ny rys uczynił go pierwowzorem postaci Prezesa w Kordianie J. Słowackiego). Jednak po wybuchu powstania listopadowego (1830) nadal angażował się w życie publiczne. Jako członek Rady Admini­stracyjnej redagował akty polityczne.

   W 1833 r. Julian Ursyn Niemcewicz wyjechał do Paryża, gdzie kontynuował twórczość literacką, Związany z Adamem Jerzym Czar­toryskim (synem Adama Kazimierza i Izabeli), uczestniczył w pra­cach Towarzystwa Historyczne-Literackiego.

   Dorobek piśmienniczy Niemcewicza nie doczekał się całościowej monografii, za to jego sylwetka – polityka, patrioty, literata – bardziej frapowała badaczy okresu oświecenia. Oprócz wielu artykułów poświęconych osobie autora Powrotu posła można wskazać mono­grafię opracowaną przez Karola Zbyszewskiego pt. Niemcewicz od przodu i tyłu (Warszawa 1939, 1991) i Opowieść o Julianie Ursynie Niemcewiczu – jak głosi podtytuł – Gabrieli Pauszer-Klonowskiej: Polska jego miłość (Lublin 1973).

   Niemcewicz był twórcą-łącznikiem między epokami i prądami artystycznymi. Mimo że wychowywał się na wzorach klasycystycz­nych, tolerował, a nawet sam podchwytywał nowe tendencje. W słynnej walce klasyków z romantykami reprezentował postawę po­jednawczą, życzliwie traktował młodych, „innych” twórców. W pod­warszawskim majątku, Ursynowie, gościł m.in. Juliusza Slowac­kiego.3

   Źródła dostarczające informacji biograficznych o Julianie Ursynie Niemcewiczu i teksty literackie, które wyszły spod jego pióra, przed­stawiają autora Powrotu posła i Śpiewów historycznych jako człowieka konsekwentnie realizującego w swoim życiu ideał polity­ka-patrioty. Wydawać by się mogło, że jest to wizerunek uproszczo­ny, laurkowy, a jednak rzeczywiście jest prawdziwy. Zarówno działal­ność parlamentarna, udział w walce, jak i wymowa dzieł literackich świadczą o świadomie podjętej i kontynuowanej pracy na rzecz dobra wspólnego. W kontekście wymienionych tu faktów z życia Niem­cewicza patetycznie brzmiący tytuł „opowieści” G. Pauszer­Klonowskiej – Polska jego miłość – wydaje się całkowicie uzasad­niony i właściwy.

Teatr Narodowy

   Teatr Narodowy – scena publiczna – to wynalazek oświecenia. Powstał z inicjatywy Stanisława Augusta w 1765 roku. Był to rok szczególny dla polskiej kultury. Oprócz teatru publicznego zaczęła działać Szkoły Rycerska (której wychowankiem był – jak już wspominaliśmy – J. U. Niemcewicz) i rozpoczęto wydawanie „Monitora”, pisma popierającego program reform.

   Przeznaczone dla małego kręgu odbiorców elitarne teatry dworskie hołdowały rozrywce, repertuarowi lekkiemu, zwykle „importo­wanemu”. Trupy teatralne ze względów komercyjnych także sięgały po sztuki lżejsze. Dopiero teatr ze stalą siedzibą (gmach zwany Ope­ralnią), tworzony z myślą o jego powszechnym odbiorcy, mógł za­dbać o odpowiedni dobór utworów i o jakość wykonania.

   Od początku swojego istnienia Teatr Narodowy podejmował za­gadnienia nurtujące społeczeństwo polskie. Zgodnie z ideowymi zaleceniami oświecenia pełnił misję dydaktyczne-moralizatorską, nie zapominając o dostarczaniu widzom rozrywki i uśmiechu. Wśród pierwszych autorów piszących dla teatru znalazł się Franciszek Bo­homolec, który jako komediopisarz stał na stanowisku proreforma­torskim. Poparcie dla królewskiego programu reform w teatrze utwo­rzonym z inicjatywy Stanisława Augusta stało się dominującym akcentem problemowym literatury dramatycznej tego okresu.

   Ulubiony podówczas gatunek, komedia, bawił, a jednocześnie miał na uwadze kształtowanie właściwych postaw społecznych. Taki utwór zazwyczaj opierał się na przejrzystym schemacie, pokazywał w kon­trastowym zestawieniu postaci godne naśladowania i krytykował te, które cechowała głupota, brak umiejętności przewidywania polity­cznego, konserwatyzm poglądów, zabobony, błędy i wady sarmackie, skłonność do papuziego naśladowania obcych wzorów itp. Komedia nie unikała elementu satyrycznego, przejaskrawienia treści, hiper­bolizacji krytykowanych cech osób; programowo stosowała uprosz­czenia, jednoznacznie opisywała i oceniała wzory osobowe i bo­haterów negatywnych. Układ i wzajemne relacje postaci pozwalały bez ryzyka popełnienia błędu odczytać przesłanie utworu. Posługi­wano się charakterystycznymi „nazwiskami mówiącymi”. Widz od razu orientował się, czego można się spodziewać po Szarmanckim, Figlackim czy Gadulskim.

   W pierwszym okresie działalności sceny narodowej repertuar zdo­minowały sztuki Franciszka Bohomolca, później – od 1780 r. ­najczęściej wystawiano komedie Franciszka Zabłockiego (m.in. Fircyk w zalotach i Sarmatyzm). Osobowością, która na długie lata podporządkowała sobie teatr był dramaturg, aktor, reżyser i dyrektor, Wojciech Bogusławski. Okres jego dyrekcji charakteryzował się akcentowaniem narodowego charakteru sceny publicznej. Dbano o dobór repertuaru opartego na dramacie rodzimym, uwzględniano w nim utwory podejmujące aktualne zagadnienia społeczne i polityczne. Pośród nich znalazła się komedia J. U. Niemcewicza.

   Prapremiera Powrotu posła wywołała ogromne zainteresowanie wyrażające się nadspodziewanie dużą frekwencją widzów i aplauzem. Odezwały się też głosy protestu. Afisz głosu:

   Tytuł zmieniono na życzenie W. Bogusławskiego. który nie chciał już na afiszu zdradzać politycznego charakteru sztuki. Podkreślono, że jest to utwór polski.

   – Sala zapełnia się, aż patrzeć miło – szeptał (Bogusławski). ­Przyjechał książę Józef Poniatowski. O, jest księżna Wirtemberska ze swoją świtą. A w tamtej loży książę Sanguszko... – czytamy w opartej na źródłach historycznych Opowieści G. Pauszer-Klonowskiej.5 Na widowni było wiele znanych osobistości. Publiczność żywo reagowała na kompromitujące wystąpienia Starosty Gadulskiego, akceptująco wysłuchiwała moralizatorskich wypowiedzi Podkomo­rzego. Domyślano się, kogo spośród znanych w Warszawie osób sportretował autor w komedii. G. Pauszer-Klonowska informuje o owacjach, jakie zgotowano marszałkowi       S. Małachowskiemu, proto­typowi postaci Podkomorzego. Autorka pisze też o obecności na pre­mierowym spektaklu króla Stanisława Augusta i o jego uznaniu dla sztuki Niemcewicza. Faktem jest, że król zaszczycał swoją obec­nością spektakle Teatru Narodowego. Znajomości utworu dowodzi jego streszczenie zawarte w korespondencji Stanisława Augusta.6

   W każdym razie komedia Niemcewicza nie przeszła przez scenę bez echa. Wręcz przeciwnie – wywołała żywe reakcje zarówno po stronie zwolenników, jak i w obozie przeciwników reform. Dwa dni po premierze poseł Suchorzewski wystąpił w sejmie z oskarżycielską mową przeciwko Niemcewiczowi. Żądał zamknięcia teatru i osą­dzenia autora, który ośmielił się znieważyć wolną elekcję i pacta con­venta. Wyśmiany przez izbę poselską Suchorzewski nie podjął no­wego ataku na Niemcewicza. Powrót posła był nie w smak także innym osobom, które poczuły się dotknięte drwiną i ośmieszone. Reakcja publiczności w czasie spektakli świadczyła o zrozumieniu dla potrzeby reform, a zwłaszcza dla programu demokratycznych przemian w Polsce.

   Narodowe problemy przedstawione w komedii politycznej Niemcewicza, jej dydaktyczny cel i żywiołowy odbiór sprawiły, że jest ona, obok Krakówiaków i Górali                             W. Boguslawskiego, najbardziej dziś znanym i cenionym dziełem dramaturgii oświecenia. Zagadnienia przedstawione w utworze aktualizują się na nowo w teatrze końca XX wieku. Brak zgody narodowej, liczne utrudnienia w życiu społecznym uzupełniają Powrót posła o nowe skojarzenia i konteksty. Komedia polityczna sprzed dwustu lat funkcjonuje dziś na zasadzie utworu podnoszącego aktualne zagadnienia, mimo że osa­dzone w odległych realiach obyczajowych.

Przebieg zdarzeń w utworze

   Komedia Powrót posła dotarła do rąk czytelników – jak wspomi­naliśmy – zaraz po napisaniu, w listopadzie 1790 roku. Od czasu pier­wodruku ukazało się wiele wydań, wśród których trzeba wymienić krytyczne opracowanie tekstu z wstępem Zdzisława Skwarczyńskiego opublikowane w serii Biblioteka Narodowa (S. I, nr 4).

Utwór poprzedza list dedykacyjny Do Jaśnie Wielmożnego Imci Pana Stanisława Nałęcz Małachowskiego Marszałka Sejmowego i Konfederacji Kor. Referendarza Koronnego.7 Stanisław Małachowski obrany marszałkiem sejmu cieszył się opinią wysokiego autorytetu politycznego i moralnego, bezkompromisowego patrioty. J. U. Niemcewicz wyjaśnia w liście cel, jaki mu przyświecał, kiedy przy­stępował do pisania Powrotu posła: „Wpajać w umysły prawidła zdrowe i uczciwe, zachęcać do cnót publicznych i domowych” (s. 3). Dalej następują wyrazy szacunku i hołdu składane „temu, który cnotą i stałością swoją publicznego i prywatnego życia stał się przykładem” (s. 3) i życzenia sił do pracy na rzecz ojczyzny.

   Zanim czytelnik przystąpi do lektury komedii napotka dwa krótkie wstępy adresowane właśnie do niego. W pierwszym (Do Czytelnika) autor tłumaczy, dlaczego sprawy narodowe przedstawił w takiej, a nie innej formie. Wady ludzkie w całej swojej wystawione śmieszności, prędzej niejednego poprawiły, niż czytanie zgłębiających tychże wad filozoficznych traktatów [...] W kraju wolnym, gdzie każdy obywatel składa cząstkę powszechnego rządu, nie tylko prywatnego życia oby­czaje, ale zdrożne względem całości krajowej opinie prostować należy. [...] Pracując około dzieła tego nie miałem na widoku osób, ale wady, przesądy i zdrożne obyczaje [...]. (s. 5). Drugim spośród wymienionych tekstów jest Przedmowa do drugiej edycji, w której autor daje wyraz radości z powodu życzliwego przyjęcia sztuki przez publiczność i wyjaśnia, że nie miał czasu poprawić tekstu do ponownego druku (s. 6).

   Akcję Powrotu posła tworzą dialogi kilku postaci: Podkomorzego i Starosty oraz ich żon, trojga młodych: Walerego, Teresy i Szarmanc­kiego, dwojga służących: Agatki i Jakuba oraz Kozaka – sługi Szarmanckiego. Toczy się ona w II połowie XVII wieku na wsi u Podkomorzego podczas przerwy w obradach sejmowych.

Akt I. Lokaj Jakub i pokojowa Agatka nakrywają do stołu i rozma­wiają o innych bohaterach dramatu. Ta wstępna prezentacja osób wiąże się z ich pobieżną, ale jednoznaczną charakterystyką. Starosta Gadulski to człowiek kłótliwy, uparty, prawdziwy gaduła:

   Równie surową, choć inną, ocenę wystawia Agatka Starościnie, zawsze narzekającej na liczne dolegliwości i w każdej sytuacji nie­szczęśliwej. Trzeźwe, obiektywne spojrzenie Agatki pozwala czytel­nikowi wyrobić sobie pogląd na maniery i zachowanie Szarmanckie­go, sowizdrzała co to wierci się i kręci. Pokojówka przywołuje grotes­kowy obraz zalecającego się do niej bawidamka, któremu przypad­kiem wyrwała warkocz przyprawiony. Te...