Pietkiewicz_Rajmund_-_Pismo_Święte_w_języku_polskim_w_latach_1518-1638.pdf

UNIWERSYTET WROCŁAWSKI

WYDZIAŁ FILOLOGICZNY

INSTYTUT BIBLIOTEKOZNAWSTWA

Ks. Rajmund Pietkiewicz

Pismo Święte w języku polskim w latach 1518-1638.

Sytuacja wyznaniowa w Polsce a rozwój edytorstwa biblijnego

Praca doktorska

napisana pod kierunkiem

Pana prof. dra hab. KRZYSZTOFA MIGONIA

WROCŁAW 2002

— II —

SPIS TREŚCI

SPIS TREŚCI .................................................................................................................................... II

WYKAZ SKRÓTÓW....................................................................................................................... V

BIBLIOGRAFIA .............................................................................................................................IX

WSTĘP ............................................................................................................................................... 1

A. S TAN BADAŃ ............................................................................................................................................................. 1

B. P OSTAWIENIE PROBLEMÓW BADAWCZYCH ............................................................................................................ 2

C. W YZNACZENIE RAM CHRONOLOGICZNYCH ............................................................................................................ 3

D. M ETODA BADAWCZA ................................................................................................................................................ 4

E. P REZENTACJA TREŚCI PRACY .................................................................................................................................. 6

F. U STALENIA SZCZEGÓŁOWE ...................................................................................................................................... 6

ROZDZIAŁ I

BIBLIA W RENESANSOWEJ EUROPIE

A. P OWSTANIE I ROZWÓJ DRUKARSTWA A EDYTORSTWO BIBLIJNE ........................................................................... 8

1. Bibliografia i historia pierwszych wydań Biblii ................................................................................................... 8

2. Typografia i wyposażenie pierwszych edycji ..................................................................................................... 12

B. B IBLIJNE ZAINTERESOWANIA HUMANISTÓW ........................................................................................................ 17

1. Humanistyczny program odnowy biblijnej......................................................................................................... 17

2. Edycje Biblii w językach starożytnych. Rys bibliograficzno-historyczny.......................................................... 21

3. Typografia i wyposażenie wydań Biblii w językach starożytnych ..................................................................... 25

C. B IBLIA DRUKOWANA JAKO NARZĘDZIE POLEMIKI RELIGIJNEJ W OKRESIE REFORMACJI .................................. 27

1. Biblia w nauczaniu reformatorów....................................................................................................................... 28

2. Historia i bibliografia reformowanych edycji Pisma Świętego........................................................................... 30

3. Typografia i wyposażenie reformowanych edycji Pisma Świętego.................................................................... 35

D. O KRES KONTRREFORMACJI A EDYTORSTWO BIBLIJNE ........................................................................................ 40

1. Dyskusje i postanowienia Soboru Trydenckiego dotyczące Biblii ..................................................................... 40

2. Potrydenckie katolickie wydania Pisma Świętego w językach starożytnych. Rys bibliograficzno-historyczny 45

3. Typografia i wyposażenie posoborowych wydań Vlg ........................................................................................ 47

E. W NIOSKI NATURY BIBLIOLOGICZNEJ .................................................................................................................... 49

ROZDZIAŁ II

DRUKARSTWO WOBEC SYTUACJI KULTUROWEJ I WYZNANIOWEJ

W RENESANSOWEJ POLSCE

A. R ECEPCJA HUMANIZMU W P OLSCE . B IBLIJNE ZAINTERESOWANIA HUMANISTÓW POLSKICH ........................... 51

B . R EFORMACJA I KONTRREFORMACJA W R ZECZYPOSPOLITEJ SZLACHECKIEJ ..................................................... 53

1. Rozwój protestantyzmu w Polsce ....................................................................................................................... 53

2. Kontrreformacja i upadek polskiego protestantyzmu ......................................................................................... 56

C. O BLICZE WYZNANIOWE RENESANSOWEJ P OLSKI ................................................................................................ 58

1. Kościół katolicki ................................................................................................................................................. 58

2. Luteranie ............................................................................................................................................................. 60

3. Bracia czescy ...................................................................................................................................................... 61

4. Kalwini ............................................................................................................................................................... 62

5. Bracia polscy (arianie) ........................................................................................................................................ 64

D. O BLICZE WYZNANIOWE DRUKARSTWA W RENESANSOWEJ P OLSCE .................................................................... 66

1. Drukarnie katolickie ........................................................................................................................................... 67

2. Drukarnie luterańskie.......................................................................................................................................... 69

— III —

3. Drukarnie braci czeskich .....................................................................................................................................70

4. Drukarnie kalwińskie...........................................................................................................................................71

5. Drukarnie ariańskie .............................................................................................................................................73

ROZDZIAŁ III

POLSKIE PRZEKŁADY BIBLIJNE (XIII – XVI W.).

TRADYCJA RĘKOPIŚMIENNA JAKO ZAPOWIEDŹ EDYCJI DRUKOWANYCH

A. G ENEZA I OPIS RĘKOPISÓW ....................................................................................................................................75

1. Psałterz św. Kingi (tzw. Psałterz sądecki) – XIII w. ...........................................................................................75

2. Psałterz floriański – XIV/XV w. .........................................................................................................................77

3. Karta medycka (Karta Świdzińskiego) – ok. 1405 ..............................................................................................79

4. Ewangeliarz kanoników regularnych z Krakowa – ok. 1420 ..............................................................................80

5. Biblia królowej Zofii – 1455 ...............................................................................................................................81

6. Psałterz puławski – druga połowa XV w. (ok. 1470?) ........................................................................................82

7. Żołtarz Proroka Dawida w przekładzie Walentego Wróbla ( 1537) – ok. 1528 ................................................83

8. Przekłady Tomasza ze Zbrudzewa ( 1567) – ok. 1536-1555.............................................................................86

9. Fragmenty ST ......................................................................................................................................................88

10. Fragmenty NT ...................................................................................................................................................90

B. W NIOSKI NATURY BIBLIOLOGICZNEJ .....................................................................................................................92

ROZDZIAŁ IV

PRZEKŁADY I EDYCJE PISMA ŚWIĘTEGO W JĘZYKU POLSKIM (1518-1638)

A. N IESAMOISTNE FRAGMENTY I POJEDYNCZE KSIĘGI ..............................................................................................96

1. Prolog Ewangelii wg św. Jana (1518/19) ............................................................................................................97

2. Ecclesiastes w przekładzie Hieronima z Wielunia (1522)...................................................................................99

3. Tzw. Ewangeliarz Unglera w opracowaniu Jana z Sącza (ok. 1527/8) .............................................................103

4. Teksty biblijne w Hortulusach polskich (od ok. 1527)......................................................................................108

5. Teksty z Pisma Świętego w historiach biblijno-apokryficznych (od 1530) ......................................................111

6. Księgi Jezusa Syna Syrachowego... w tłum. Piotra z Poznania (od 1535) ........................................................116

7. Tobias Patriarcha Starego Zakonu... (od 1539) .................................................................................................120

8. Ecclesiastes w tłum. Jana z Sanoka (1590)........................................................................................................122

9. Tobiasz w tłum. W. Ulatowskiego (1615) .........................................................................................................124

10. Przekłady i edycje niezachowane ....................................................................................................................126

B . P SAŁTERZE I PSALMY ............................................................................................................................................126

1. Psałterz krakowski (od 1532) ............................................................................................................................127

2. Żołtarz Dawidów w tłum. W. Wróbla (od 1539)...............................................................................................132

3. Psałterz Dawidów w przekładzie M. Reja (od ok. 1546)...................................................................................142

4. Psałterz Dawida w tłum. J. Lubelczyka (1558) .................................................................................................147

5. Psałterz brzeski (1564) ......................................................................................................................................153

6. Psałterz trydencki (1579)...................................................................................................................................156

7. Psałterz Dawidów przekładania Jana Kochanowskiego (od 1579)....................................................................159

8. Psalmy Dawidowe w tłum. P. Milejewskiego (1587)........................................................................................165

9. Psałterz Dawidów w tłum. J. Wujka (od 1594) .................................................................................................169

10. Psalmy Dawidowe w tłum. M. Rybińskiego (od 1605)...................................................................................177

11. Psałterz gdański (1633) ...................................................................................................................................185

12. Wydania pojedynczych psalmów i zbiorów psalmów.....................................................................................188

13. Polskie tłumaczenia psalmów w modlitewnikach, kancjonałach i katechizmach ..........................................193

C. W YDANIA N OWEGO T ESTAMENTU I CAŁEJ B IBLII ..............................................................................................194

1. Nowy Testament królewiecki (od 1551) ...........................................................................................................194

2. Nowy Testament Szarfenbergów (krakowski) – 1556.......................................................................................207

3. Biblia Leopolity i jej przedruki (od 1561) .........................................................................................................215

4. Biblia brzeska i jej przedruki (od 1563) ............................................................................................................231

5. Prace przekładowe Sz. Budnego (od 1570) .......................................................................................................251

— IV —

6. Nowy Testament w tłum. M. Czechowica (do 1577) ....................................................................................... 270

7. Pismo Święte w tłum. J. Wujka (od 1593)........................................................................................................ 279

8. Nowy Testament rakowski (od 1606) ............................................................................................................... 296

9. Nowy Testament gdański (1606) ...................................................................................................................... 303

10. Biblia gdańska i przedruki (od 1632).............................................................................................................. 309

D. K OMENTARZE BIBLIJNE ....................................................................................................................................... 320

1. Psalm Dawidów pięćdziesty... (1531)............................................................................................................... 321

2. Hozeasz (od 1559) ............................................................................................................................................ 323

3. Apocalypsis M. Reja (1565) ............................................................................................................................. 330

4. Sprawy i słowa Jezusa... oraz Wtóre księgi Łukasza świętego... w opracowaniu T. Falconiusa (1566) .......... 336

ROZDZIAŁ V

WPŁYW SYTUACJI WYZNANIOWEJ NA ROZWÓJ POLSKIEGO EDYTORSTWA

BIBLIJNEGO (1518-1638). PRÓBA SYNTEZY BIBLIOLOGICZNEJ................................ 342

A. P RZYCZYNY ROZWOJU POLSKIEGO EDYTORSTWA BIBLIJNEGO (1518-1638).................................................... 342

1. Biblijne zainteresowania humanistów polskich ................................................................................................ 342

2. Zainteresowanie językiem narodowym ............................................................................................................ 343

3. Czynniki ekonomiczne ..................................................................................................................................... 344

4. Pobożność osobista i liturgiczna ....................................................................................................................... 345

5. Czynniki związane z produkcją i użytkowaniem książki.................................................................................. 346

6. Polemika i propaganda religijna ....................................................................................................................... 346

B. R OZWÓJ ILOŚCIOWY I TOPOGRAFICZNY POLSKIEGO EDYTORSTWA BIBLIJNEGO (1518-1638) ........................ 348

1. Rozwój ilościowy ............................................................................................................................................. 354

2. Rozwój topograficzny....................................................................................................................................... 357

C. R OZWÓJ JAKOŚCIOWY POLSKIEGO EDYTORSTWA BIBLIJNEGO (1518-1638) .................................................... 359

1. Wybór repertuaru wydawniczego ..................................................................................................................... 359

2. Format............................................................................................................................................................... 360

3. Liczba i układ ksiąg .......................................................................................................................................... 362

4. Wyposażenie druków biblijnych....................................................................................................................... 363

5. Kompozycja strony ........................................................................................................................................... 374

6. Materiał ilustracyjny ......................................................................................................................................... 376

7. Pisma ................................................................................................................................................................ 378

8. Inicjały .............................................................................................................................................................. 379

9. Elementy ułatwiające korzystanie z książki...................................................................................................... 379

D. R OZWÓJ FUNKCJONALNY POLSKIEGO EDYTORSTWA BIBLIJNEGO (1518-1638) ............................................... 385

1. Funkcje edukacyjno-wychowawcze ................................................................................................................. 386

2. Funkcje ideowe ................................................................................................................................................. 387

3. Funkcje przeżyciowo-dewocyjne...................................................................................................................... 387

ZAKOŃCZENIE ........................................................................................................................... 389

SPIS TABEL .................................................................................................................................. 393

SPIS WYKRESÓW ....................................................................................................................... 394

SPIS ILUSTRACJI........................................................................................................................ 394

— V —

WYKAZ SKRÓTÓW

A. KSIĘGI BIBLIJNE I APOKRYFY

Ab – Księga proroka Abdiasza

Ne – Księga Nehemiasza

Ag – Księga proroka Aggeusza

Oz – Księga proroka Ozeasza

Am – Księga proroka Amosa

Pnp – Księga Pieśni nad Pieśniami

Ap – Apokalipsa św. Jana apostoła

Prz – Księga Przysłów

Ba – Księga proroka Barucha

Ps – Księga Psalmów

Dn – Księga proroka Daniela

Pwt – Księga Powtórzonego Prawa

Dz – Dzieje Apostolskie

Rdz – Księga Rodzaju

Ef – List św. Pawła apostoła do Efezjan

Rt – Księga Rut

Est – Księga Estery

Rz – List św. Pawła apostoła do Rzymian

Ez – Księga proroka Ezechiela

Sdz – Księga Sędziów

Ezd – Księga Ezdrasza

So – Księga proroka Sofoniasza

Flm – List św. Pawła apostoła do Filemona

Syr – Księga Mądrości Syracha (Eklezjastyka)

Flp – List św. Pawła apostoła do Filipian

Tb – Księga Tobiasza

Ga – List św. Pawła apostoła do Galatów

Tt – List św. Pawła apostoła do Tytusa

Ha – Księga proroka Habakuka

Wj – Księga Wyjścia

Hbr – List do Hebrajczyków

Za – Księga proroka Zachariasza

Hi – Księga Hioba

1 J – Pierwszy List św. Jana apostoła

Iz – Księga proroka Izajasza

1 Kor – Pierwszy List św. Pawła apostoła do Koryntian

J – Ewangelia wg św. Jana

1 Krl – Pierwsza Księga Królewska

Jdt – Księga Judyty

1 Krn – Pierwsza Księga Kronik

Jk – List św. Jakuba apostoła

1 Mch – Pierwsza Księga Machabejska

Jl – Księga proroka Joela

1 P – Pierwszy List św. Piotra apostoła

Jon – Księga proroka Jonasza

1 Sm – Pierwsza Księga Samuela

Joz – Księga Jozuego

1 Tes – Pierwszy List św. Pawła apostoła do Tesaloniczan

Jr – Księga proroka Jeremiasza

1 Tm – Pierwszy List św. Pawła apostoła do Tymoteusza

Jud – List św. Judy apostoła

2 J – Drugi List św. Jana apostoła

Koh – Księga Koheleta (Eklezjastesa)

2 Kor – Drugi List św. Pawła apostoła do Koryntian

Kol – List św. Pawła apostoła do Kolosan

2 Krl – Druga Księga Królewska

Kpł – Księga Kapłańska

2 Krn – Druga Księga Kronik

Lb – Księga Liczb

2 Ezd – Druga Księga Ezdrasza = Księga Nehemiasza

Lm – Księga Lamentacji

2 Mch – Druga Księga Machabejska

Łk – Ewangelia wg św. Łukasza

2 P – Drugi List św. Piotra apostoła

Mdr – Księga Mądrości

2 Sm – Druga Księga Samuela

Mi – Księga proroka Micheasza

2 Tes – Drugi List św. Pawła apostoła do Tesaloniczan

Mk – Ewangelia wg św. Marka

2 Tm – Drugi List św. Pawła apostoła do Tymoteusza

Ml – Księga proroka Malachiasza

3 Ezd – Trzecia Księga Ezdrasza

Manas – Modlitwa Manassesa

3 J – Trzeci List św. Jana apostoła

Mt – Ewangelia wg św. Mateusza

3 Mch – Trzecia Księga Machabejska

Na – Księga proroka Nahuma

4 Ezd – Czwarta Księga Ezdrasza

B. PRZEKŁADY BIBLIJNE I KODEKSY

ApokrNT –

Apokryfy i NT w tłum. Sz. Budnego

ApRej –

Apokalypsis... , w tłum. M. Reja

BB –

Biblia brzeska

Bczes –

Biblia czeska

BG –

Biblia gdańska

BH –

Biblia hebrajska

BKZ –

Biblia królowej Zofii

BL –

Biblia Leopolity

BLut –

Biblia niemiecka w tłum. M. Lutra

BSzB –

Biblia Sz. Budnego

BT –

Biblia Tysiąclecia , wyd. 5, Poznań 2000.

BW –

Biblia J. Wujka

DzB –

Wtóre księgi... , oprac. T. Falkonius (tekst Dz z Biblii brzeskiej )

Eccl 1522 –

Eklezjastes w tłum. Hieronima z Wielunia, wyd. 1522

Eccl 1590 –

Eklezjastes w tłum. Jana z Sanoka, wyd. 1590

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: