Poziom postawy twórczej uczniów o zróżnicowanym poziomie osiągnięć szkolnych

WPROWADZENIE

Nauka szkolna jest specyficzną dla wieku dorastania formą aktywności (por. Sękowski, 1998). Poziom osiągnięć szkolnych zależny jest od kompetencji szkolnych rozumianych jako umiejętność nabywania wiedzy, korzystania z niej i motywowania (Kossowska, 2004). Osiągnięcia szkolne uwarunkowane są czynnikami intelektualnymi, osobowościowymi, motywacyjno – emocjonalnymi, środowiskowymi, ważne są także zdolności twórcze (Kossowska, 2004; Lewowicki, 1977; Sękowski, 1998; Tyszkowa, 1990). Postawa twórcza związana jest z elastycznością myślenia, samodzielnością obserwacji, bogatą wyobraźnią, aktywnością poznawczą i refleksyjnością i z tego względu powinna ułatwiać (wspomagać) proces kształcenia. Przetwarzanie informacji oparte na myśleniu dywergencyjnym, odchodzenie od stereotypów i schematów jest coraz częściej promowane przez nauczycieli. Z tego względu jednym z podstawowych celów edukacyjnych staje się rozwijanie zdolności twórczych uczniów. Wiedza o zachowaniach twórczych uczniów zróżnicowanych pod względem osiągnięć szkolnych jest istotna nie tylko ze względów poznawczych, ma także praktyczne zastosowanie. Aktywność twórcza jednostki ujawnia się
i rozwija w rodzinie, szkole, instytucjach kulturalnych i wychowawczych (por. Szmidt, 2001). Uwzględnienie poziomu zdolności twórczych jest ważnym elementem oddziaływań dydaktyczno – wychowawczych w pracy rodziców i nauczycieli.

POSTAWA TWÓRCZA

Zagadnienia związane z problematyką twórczości skoncentrowane są wokół czterech kategorii: procesu twórczego, jego rezultatów, cech osobowości twórcy oraz zewnętrznych uwarunkowań twórczości (Strzałecki, 1969; Sołowiej, 1997; Stasiakiewicz, 1999; Szmidt, 2001). Przedmiotem analiz niniejszej pracy jest osobowość twórcza wyrażająca się w postawie twórczej. Na osobowość twórczą składają się zarówno cechy typowe dla każdej jednostki twórczej jak i właściwości indywidualne (Popek, 2003).

Badania nad osobowością twórczą prowadzone były w dwóch nurtach. Pierwszy z nich polegał na szukaniu mechanizmów osobowościowych, które są przyczyną twórczych zachowań. Jedną z najwcześniejszych tego rodzaju była psychopatologiczna teoria twórczości Lombroso. Twórczość traktowana była przesz niego jako przejaw choroby umysłowej. Proces twórczy wyjaśniał mechanizmami podświadomości, twórczość natomiast była skutkiem zaburzeń osobowości (Lombroso, 1987; Nęcka, 2001; Popek, 2003; Strzałecki, 1969). Teorią traktującą osobowość jako wyznacznik zachowań twórczych była psychoanalityczna koncepcja Freuda (Freud, 1958, 1973 za : Nęcka, 2001). W tym wypadku twórczość uzależniona była od nieświadomych i podświadomych popędów, a jej źródłem był konflikt motywów. Twórczość wynika według Freuda z sublimacji popędu seksualnego i jest pewną formą ekspresji (Nęcka, 2001; Popek, 2003). Z kolei twierdzenie, że zachowania twórcze są rezultatem samorealizacji wysunęli psychologowie humanistyczni: Rogers (1959), Maslow (1959, 1967), May (1959). Według nich konformizm społeczny jest podstawową barierą dla twórczości. Jednostka nie jest akceptowana przez społeczeństwo gdyż jest zagrożeniem dla spójnego i uporządkowanego systemu. Zgodnie z poglądami humanistów ludzie potrafiący w pełni zrealizować swoje możliwości są spontaniczni, ekspresywni oraz odporni na zagrożenie, a ich osobowość jest w pełni zintegrowana (za: Strzałecki, 1969 s.107). Wszyscy ludzie są potencjalnymi twórcami, potrzebne są im tylko odpowiednie warunki, aby wyzwolić ukryte w nich możliwości (Rogers, 1959).

              Drugi nurt badań nad osobowością twórczą stawiał sobie za cel wykrycie pewnych typowych cech osobowości wspólnych dla jednostek twórczych. Istotny wkład do rozwoju badań w tym zakresie wniósł ośrodek IPAR (Institute of Personality Assesment and Research) (Nęcka, 2001). Pozwoliło to na wyodrębnienie pewnych wspólnych właściwości osobowych, którymi cechują się jednostki twórcze: łatwość koncentrowania się na zadaniu, doskonałe zdolności adaptacyjne do zmieniających się warunków, nonkonformizm, skłonności introwertywne, słabo wykształcone mechanizmy obronne. Mężczyźni mają silnie wykształconą samoświadomość oraz są bardziej emocjonalni, kobiety z kolei cechują się wysokim poziomem motywacji osiągnięć (za: Sołowiej, 1997). Celem badań prowadzonych w tym nurcie było ponadto wykrycie zależności pomiędzy kreatywnością mierzoną testami twórczego myślenia a cechami osobowości (Nęcka, 2001).

              Niektórzy znawcy literatury przedmiotu (Nęcka, 2001) obydwa powyższe podejścia traktują jako komplementarne. Nęcka (1987) dokonując syntezy najczęściej wskazywanych cech osób twórczych wymienia: otwartość, dociekliwość, niezależność w funkcjonowaniu intelektualnym, moralnym i społecznym, wrażliwość, odwagę, szacunek i zaufanie do siebie, dojrzałość emocjonalną, wiele wewnętrznych sprzeczności. Cechy osobowości twórczej można skategoryzować w trzy grupy, odpowiadające trzem osobowościowym mechanizmom tworzenia: otwartość, niezależność, wytrwałość (Nęcka, 2001). Otwartość oznacza wrażliwość na bodźce, łatwość asymilowania nowych doświadczeń oraz ich przetwarzania, co prowadzi do generowania nowych jakości. Procesy te są możliwe dzięki niezależności w myśleniu i działaniu, krytycznej postawie wobec siebie i napływających informacji. Niezależność wyraża się także w postawie nonkonformistycznej. Z otwartością i niezależnością wiąże się umiejętność akceptacji rozbieżności informacyjnych, treści niejasnych, niespójnych czy sprzecznych. Ludzie twórczy są zdolni do długotrwałej, intensywnej pracy oraz odraczania gratyfikacji; tak ujmowana wytrwałość sprzyja pokonywaniu trudności związanych z twórczością (Dobrołowicz i Feder, 2002; Nęcka, 2001; Nosal, 1992; Strzałecki, 1969).

Obecnie większość badaczy przychyla się do stanowiska, że twórczość jest zjawiskiem wielowymiarowym. Popek (2003) jest zdania, że w działalności twórczej uczestniczy cała osobowość, a nie poszczególne właściwości psychiczne. Zgodnie z tym założeniem Popek (2003) porządkuje cechy i właściwości  osobowości ludzi twórczych dzieląc je na funkcje:

-          poznawcze: jednostki twórcze odznaczają się wysokim poziomem uzdolnień percepcyjnych; specyficznymi właściwościami pamięci (duża trwałość, zakres); ponadprzeciętnym ilorazem inteligencji; bogatą wyobraźnią i intuicją twórczą.

-          emocjonalne: osoby twórcze cechują się m. in.: wrażliwością emocjonalną, zahamowaniem emocjonalnym w sytuacjach społecznych, tendencją do introwersji i neurotyzmu, są odporne na niepowodzenia i oceny społeczne, mają wysoki poziom empatii przy dużej potrzebie samotności. 

-          wolitywno-motywacyjne: ludzie twórczy odznaczają się pewnością siebie
i odwagą twórczą, siłą woli i uporem w dążeniu do celu nawet
w niekorzystnych sytuacjach.

-          charakterologiczne: jednostki twórcze są nonkonformistyczne (niezależne, elastyczne adaptacyjnie, otwarte, mają wysokie poczucie tożsamości i silnie zintegrowane ego).

-          specyficznego przystosowania społecznego: osoby twórcze w kontaktach społecznych są powściągliwe, zahamowane, nieśmiałe, niezbyt towarzyskie pełne rezerwy. Nie ulegają autorytetom, są krytyczne, wykazują jednocześnie zdolność do akceptacji sytuacji konfliktowych (Popek, 2003, s.52).

              Uczniów zdolnych cechują następujące właściwości osobowości: trudność w przystosowaniu do grupy, ciągła dominacja, postawa rywalizacyjna, narzucanie własnego zdania, nieumiejętność współpracy, brak tolerancji dla osób mniej sprawnych intelektualnie, egocentryzm, preferowanie pracy indywidualnej, zarozumiałość, nadwrażliwość, chwiejność emocjonalna, duża potrzeba akceptacji społecznej, zaniedbywanie innych na skutek zbytniego zaangażowania się w naukę, nadmierne oczekiwania względem siebie i innych, brak odporności na sytuacje porażki, nadmierny samokrytycyzm, złe przystosowanie społeczne (Partyka, 1999; Sękowski, 2000). Wymienione cechy warunkują jakość funkcjonowania w rozmaitych sytuacjach społecznych, między innymi szkolnych. Ma to znaczenie zarówno w relacjach rówieśniczych jak i w interakcjach: nauczyciel – uczeń. Cechy osobowości ucznia oraz przyjmowane przez niego postawy są jednym z czynników, które w dużej mierze wpływają na ocenę szkolną. Uczniowie ulegli, podporządkowujący się wymaganiom nauczyciela, przestrzegający zasad i norm są oceniani lepiej niż uczniowie niezależni, niekonwencjonalni w swych poglądach i zachowaniu (Bernacka, 2004; Karolczak – Biernacka, 1997). Osobowość twórcza przejawia się w postawie twórczej (Popek, 2003).   

Termin: postawa twórcza powstał na gruncie refleksji psychologii humanistycznej i związany jest z samorealizacją, samourzeczywistnieniem i autokreacją. Twórczość jest głęboko zakorzeniona w ludzkiej naturze i przysługuje wszystkim, bez względu na rodzaj ich działalności (Maslow, 1982, 1990). Obecnie wielu autorów posługuje się terminem postawy twórczej, używane jest ono zamiennie z aktywnością twórczą, inwencją, twórczością osobistą (Kielar, 1981 za: Turska, 1994).

              Ze względu na przypisywane szczególnej roli tego pojęcia w pracy postanowiono przybliżyć rozumienie postawy twórczej przez niektórych badaczy.

Dla Dobrołowicza i Federa (2002 s. 39) „postawa najpełniej przejawia się w zachowaniu podmiotu wobec określonego przedmiotu; w przypadku postaw twórczych chodzi
o aktywność poszukiwawczą, o inicjatywę, o działania zmierzające do doskonalenia dotychczasowego stanu rzeczy” .

Nosal z kolei traktuje „postawę twórczą jako pewną „normę” osobowościową wyrażająca aktywny, nie tendencyjny stosunek człowieka do rozbieżności informacyjnych” (Nosal, 1992, s. 134). Ujmuje on postawę twórczą w dwóch aspektach: mentalnym
i behawioralnym. W aspekcie mentalnym postawę twórczą wyraża łatwość asymilowania zdobywanych doświadczeń do repertuaru już istniejących, ciągłe modyfikowanie wewnętrznego systemu samoocen, łatwość manipulowania pojęciami, cechami oraz systemami wiedzy w celu wykrywania podobieństw i różnic oraz tworzenia nowych kombinacji. Postawa twórcza w aspekcie behawioralnym wyraża się  w różnych formach aktywności, które zmierzają do:

1.      komunikowania innym swoich ocen, pomysłów, hipotez;

2.      konstruktywnej krytyki istniejącego systemu wiedzy oraz autorytetów

3.      podejmowania długofalowych działań a celu uzasadnienia słuszności danej linii krytyki (Nosal, 1992, s.134-135).

Postawa twórcza ujmowana jest również jako aktywna, zaangażowana postawa człowieka wobec siebie i świata (Trojanowska- Kaczmarska, 1971; Wojnar, 1976), oddziaływanie na  innych ludzi i rzeczywistość (Gołaszewska, 1977), ciągła gotowość  i otwartość na przyjmowanie nowych doświadczeń  (Kaczyńska- Grzywak, 1988).

W pracy przyjęto rozumienie postawy twórczej w ujęciu Popka (2003). Autor określa tym terminem „aktywny stosunek do świata i życia, wyrażający się potrzebą poznania
i świadomego przetwarzania zastanej rzeczywistości, a także własnego „ja”. (Popek, 2003, s.23). Postawa twórcza jest w koncepcji S. Popka charakteryzowana przez dwie sfery: poznawczą i charakterologiczną. Sferę poznawczą tworzy kontinuum zachowania się – od algorytmicznego do heurystycznego, zaś sferę charakterologiczną – konformizm i nonkonformizm, również traktowane jako cechy ciągłe (Popek, 2000). Na takim założeniu opiera się konstrukcja kwestionariusza KANH, którym posłużono się w badaniach dla potrzeb niniejszej pracy w celu określenia poziomu postawy twórczej.              

OSIĄGNIĘCIA SZKOLNE

Edukacja jest procesem wielowymiarowym, którego celem jest nie tylko przekazanie wiedzy, ale również kształtowanie umiejętności, norm i wartości. (Denek, 1999; Suchodolski i Wojnar, 1990). Każdy uczeń jest jednostką niepowtarzalną, niepowtarzalne są także jego zdolności do uczenia się (Ledzińska, 1996). Warunkiem efektywnej edukacji jest uwzględnianie różnic między uczniami oraz dostosowanie nauczania do możliwości jednostki, by jak najpełniej owe potencjalności wykorzystać i rozwijać  (Kossowska, 2004; Ledzińska, 1996; Panek, 1995).

              Jedną z właściwości różnicujących uczniów jest poziom zdolności twórczych. Analiza wielu definicji wyznaczających kryteria zdolności pozwala wyróżnić cztery podstawowe cechy uczniów zdolnych: (1) wysoki poziom zdolności ogólnych utożsamianych często z inteligencją ogólną, (2) wysoki poziom zdolności specjalnych, kierunkowych, przejawiających się w określonym obszarze działań, (3) wysokie osiągnięcia szkolne lub możliwość takich osiągnięć (4) dyspozycje i osiągnięcia twórcze (Lewowicki, 1986).  Borzym (1979) proponuje jako kryteria zdolności: osiągnięcia w określonej dziedzinie lub potencjalne zdolności do działania w danej sferze (np. artystycznej czy technicznej) wykryte w pomiarach psychologicznych. Uczniami zdolnymi nazywa się zatem osoby odznaczające się wysokim poziomem inteligencji, zdolności ogólnych i specjalnych lub ponadprzeciętnym poziomem osiągnięć szkolnych i pozaszkolnych. Iloraz inteligencji stanowi psychologiczne kryterium zdolności, zaś osiągnięcia szkolne – kryterium psychopedagogiczne; kryteria te bywają rozbieżne, w szkolnym funkcjonowaniu uczniów należy uwzględniać obydwie wymienione sfery  (Sękowski, 1998, 2000). Przedstawione wskaźniki, pozwalające określić ucznia jako zdolnego, są często stosowane w praktyce, nie obejmują jednak wielu aspektów zawartych w modelach struktury i rozwoju zdolności, podkreślających znaczenie uzdolnień twórczych, czynników emocjonalno – motywacyjnych i środowiskowych (por. Partyka, 1999; Popek, 2003; Sękowski, 2000).

              Wyniki dotychczasowych badań wskazują na istnienie zależności pomiędzy poziomem inteligencji a osiągnięciami w nauce szkolnej. Inteligencja nie jest jednak jedynym predyktorem osiągnięć szkolnych, ważne są także: zainteresowania, obraz siebie, motywacje, inne cechy osobowościowe, sposób przetwarzania informacji (Kossowska, 2004, Ledzińska, 1996; Sękowski, 1998, 2000, Tyszkowa, 1990). Sprzeczne są wyniki badań dotyczące związku pomiędzy zdolnościami twórczymi a osiągnięciami szkolnymi. Wprawdzie aktywność twórcza jest jednym a aspektów zdolności (Lewowicki, 1986; Popek, 2003; Tyszkowa, 1990), lecz niektórzy upatrują związków twórczości raczej z aktywnością pozaszkolną, w warunkach szkolnych uczniowie nie wykorzystują swojego potencjału twórczego (Sękowski, 2000, Tyszkowa, 1990). Z tego względu celem niniejszej pracy jest określenie poziomu zdolności twórczych uczniów o zróżnicowanych osiągnięciach szkolnych.

OSIĄGNIĘCIA SZKOLNE A POSTAWA TWÓRCZA

W trakcie nauki, zabawy, pracy jednostka odkrywa własne możliwości, co przyczynia się do rozwijania u niej twórczego podejścia do własnej aktywności. Elastyczne myślenie oraz  odchodzenie od schematów pozwala wyrównać braki w zakresie wiedzy formalnej (Hornowski, 1986). 

Wyniki badań wskazują na związki pomiędzy czynnikami postawy twórczej a oddziaływaniem edukacyjnym. Szkoła wzmacnia postawę konformistyczną, ponadto uczniowie przejawiający zachowania twórcze są karani, nie uwzględnia się różnic indywidualnych uczniów. System edukacyjny koncentruje się na programie nauczania, nastawiony jest na realizację zadania a nie na rozwój osobowości uczniów (Nęcka, 2001; Turska, 1994). Oddziaływania edukacyjne często dążą do ujednolicania sposobu zachowania i  myślenia uczniów, często nie uwzględnia się różnic indywidualnych między  uczniami  (Ledzińska, 1996; Nęcka, 2001; Panek, 1995). Przewidywana ocena, podobnie jak silny stres, może hamować wyobraźnię, oryginalność myślenia, motywację do pracy (Kozielecki, 1986). Tradycyjny sposób przekazywania wiedzy podczas lekcji opierający się na myśleniu schematycznym, konwergencyjnym nie jest dostosowany do twórczych osobowości i oczekiwań uczniów (Dobrołowicz, 1988; Świętochowski, 1997).  Taki sposób postępowania prowadzi do hamowania aktywności twórczej (Dobrołowicz, 1995). Edukacja może też stymulować i rozwijać osobowość twórczą poprzez zachęcanie uczniów do samodzielnego myślenia, generowania pomysłów, dyskusji, zadawania pytań (Nęcka, 2001). Nauczyciel twórczy, odchodzący od stereotypowych  sposobów kształcenia, respektujący zainteresowania, postawy oraz możliwości uczniów, zapewniający im poczucie bezpieczeństwa sprzyja rozwojowi aktywności  twórczej wychowanków (Dobrołowicz, 1995; Nęcka, 2001; Palka, 1988). Coraz częściej podkreśla się potrzebę stymulacji kreatywności, już na poziomie edukacji szkolnej, z tego względu, że postawa twórcza przyczynia się do realizacji zamierzonych celów i osiągania sukcesów  w różnych sferach działalności.                             Przedmiotem zainteresowania niniejszej pracy jest poszukiwanie zależności pomiędzy twórczością a osiągnięciami szkolnymi.

CEL I METODA

Celem badań było określenie poziomu postawy twórczej uczniów o wysokich i niskich osiągnięciach szkolnych.

Osoby badane:

W badaniach uczestniczyło 95 osób, uczniów trzeciej klasy gimnazjum w Lublinie
i Niemcach. Spośród badanych osób wyodrębniono dwie grupy: grupę uczniów o niskim poziomie osiągnięć, liczącą 30 osób oraz grupę 30 osób o  wysokim poziomie osiągnięć szkolnych. Analizie statystycznej poddano zatem wyniki 60 osób (dziewcząt i chłopców)
o zróżnicowanych ocenach. Podstawą wyodrębnienia grup zróżnicowanych pod względem wyników nauczania była średnia ocen, grupę o niskim poziomie osiągnięć szkolnych tworzyli uczniowie ze średnią ocen poniżej 3,5; do grupy o wysokim poziomie osiągnięć klasyfikowała średnia powyżej 4,2 (por. Borzym, 1979; Ledzińska, 1996; Popek, 1986; Wiechnik, 1987).  

              Narzędzia badawcze:

              Do badań zastosowano:  Kwestionariusz Twórczego Zachowania (KANH) oraz Kwestionariusz Aprobaty Społecznej (KAS).

Kwestionariusz Twórczego Zachowania KANH – I (Popek, 2000) zawiera 60 twierdzeń, przyporządkowanych do czterech skal: K – konformizm, N - nonkonformizm, A – zachowania algorytmiczne, H – zachowania heurystyczne. Wskazania dotyczące interpretacji wyników pozwalają na ocenę poszczególnych skal jak również na sumowanie skal: N+H (postawa twórcza) i A+K (postawa odtwórcza). Jednym z możliwych sposobów interpretacji wyników jest analiza oparta na założeniu, że wyznacznikiem postawy twórczej bądź odtwórczej jest różnica między wartościami skal tworzących tę samą sferę. Właściwości psychometryczne kwestionariusza wskazują, że stanowi on rzetelne i trafne narzędzie badawcze.

                            Kwestionariusz Aprobaty Społecznej KAS (R. Ł. Drwal i J. Wilczyńska, 1995) jest narzędziem służącym do pomiaru zmiennej aprobaty społecznej, stosowanym jako skala kontrolna. Na podstawie wyników tej skali można ustalić tendencję do przedstawiania siebie w korzystnym bądź niekorzystnym świetle.

WYNIKI BADAŃ

              Uzyskane wyniki badań pozwoliły określić poziom postawy twórczej uczniów zróżnicowanych pod względem osiągnięć szkolnych.

Tab. 1. Osiągnięcia szkolne a poziom postawy twórczej