Islam zrodził się na pustynnych obszarach Półwyspu Arabskiego. Obszar ten przez samych Arabów nazywany jest "Wyspą Arabów" (Dżazirat al-Arab), ponieważ z trzech stron oblewają go wody mórz, z czwartej zaś od reszty świata oddziela bezmiar "morza piasków". To właśnie pustynia wyznaczyła kierunek rozwoju kultury arabskiej, określając wcześniej tryb życia swych mieszkańców - arabskich beduinów, czyli koczowników. Przemierzali oni nieurodzajne ziemie w poszukiwaniu obfitych pastwisk dla swych stad, najczęściej nocami, aby ukryć się przed zabójczymi promieniami słońca, zajęci stałymi walkami międzyplemiennymi, które kształtowały rytm przedmuzułmańskiej historii tych obszarów.
Jeszcze w połowie VI w.n.e. nikt nie spodziewał się chyba takiej erupcji energii, jaka nastąpić miała około pięćdziesiąt lat później na tym zapomnianym przez ludzi, a zdawałoby się - także przez Boga, krańcu ówczesnego świata. Trzeba jednak pamiętać, że są to tereny Bliskiego Wschodu, a zatem ziemia, która była świadkiem narodzin i rozwoju dwóch wcześniejszych religii monoteistycznych - judaistycznej i chrześcijańskiej.
Czasy określane zazwyczaj jako "przedmuzułmańskie" to w dziejach kultury arabskiej tzw. "okres niewiedzy", po arabsku dżahilijja. W kontekście historii świętej islamu dżahilijję niejednokrotnie identyfikuje się z tzw. fatrą, co można określić jako "okres przejściowy" pomiędzy Chrystusem a Prorokiem Muhammadem. Półwysep Arabski nie był w tych czasach jednolity pod względem religijnym. Przeważająca część mieszkańców beduinów wyznawała formę henoteizmu (główne bóstwa: Hubal, Al-Lat, Manat, al-Uzza), oddawała cześć świętym kamieniom, gajom i strumieniom oraz ciałom niebieskim. Najważniejszym centrum religijnym była Mekka. Już w I wieku naszej ery pojawili się na Półwyspie wyznawcy judaizmu, którzy przywędrowali tu po zburzeniu świątyni jerozolimskiej w roku 70. Druga wielka fala Żydów dotarła po upadku powstania Bar Kochby w 132 roku. Żydzi osiedlili się głównie w miastach na południu, Jemenie oraz Medynie i Chajbarze w centralnej części Półwyspu. Chrześcijaństwo również nie było obce Arabom. Najwcześniej dotarło do mieszkańców północno-zachodniej Arabii, do królestwa nabatejskiego. Koczownicy z terenów Syrii i Mezopotamii zapoznawali się z ideami chrześcijaństwa dzięki żyjącym tam mnichom-eremitom. O misjach chrześcijańskich w Arabii wspomina już Nowy Testament. Największy rozwój kultury chrześcijańsko-arabskiej wiązał się w tej części Bliskiego Wschodu z przyjęciem monofizytyzmu przez dynastię Ghassanidów. W 563 roku biskup Edessy został mianowany przełożonym religijnym wszystkich Arabów. Na obszarze Mezopotamii centrum chrześcijaństwa była stolica państwa Lachmidów, Al-Hira. Chrześcijaństwo w formie monofizytyzmu przyjęło się także w Południowej Arabii, gdzie rozpowszechniło się szczególnie w IV-VI wieku, przybywając dwiema drogami: od strony północnej z Syrii i od zachodu, z chrześcijańskiej Abisynii. Na terenie obecnego Jemenu z chrześcijaństwem dość skutecznie rywalizował judaizm, a ewidentnym przykładem konfliktu tych dwóch wyznań monoteistycznych jest rzeź chrześcijan w Nadżranie, gdzie już w IV wieku istniało biskupstwo, przypisywana żydowskiemu królowi Zu Nuwasowi. W masakrze tej, wspomnianej także przez Koran (85,4), zginął św. Aretas.
W takich warunkach kulturowo-religijnych powstał islam, najmłodsza z uniwersalistycznych religii monoteistycznych. Jej założycielem był Muhammad Ibn Abd Allah, znany w Europie pod zlatynizowanym imieniem Mahometa. Muhammad urodził się w Mekce ok. 670 r.n.e. w zubożałym, choć o głębokich tradycjach rodzie Haszymitów z plemienia Kurajsz. Do czterdziestego roku życia nie wyróżniał się niczym szczególnym, zajmując się handlem i prowadzeniem karawan głównie do Syrii. Przełomowy moment w życiu Muhammada nastąpił około 610 roku, kiedy to podczas rozmyślań w pieczarze Al-Hira w okolicach Mekki usłyszał słowa, które obecnie stanowią fragment 96 sury Koranu: "Recytuj! W imię Pana, który cię stworzył! On stworzył człowieka z grudki krwi zakrzepłej i nauczył człowieka, czego dotąd nie umiał." Te słowa Boga przekazał przerażonemu zrazu Muhammadowi archanioł Gabriel. Od tej chwili Muhammad ze zwykłego kupca przekształcił się w natchnionego przez Boga proroka, głosiciela wiary, która według niego nie miała być nową religią, lecz kontynuacją działalności proroków starotestamentowych i Jezusa. Ale nowa "dobra nowina" nie została przyjęta ani przez chrześcijan i Żydów, którzy w nowej religii dostrzegali jedynie zniekształcenia własnych idei, ani przez mekkańczyków, szczególnie bogatszych, dla których dochody związane z obsługą miejscowych kultów politeistycznych stanowiły znaczną część zarobków. Poza tym zagrażały im niebezpieczne idee równości i kary za grzechy. O tym bowiem głównie mówił Prorok w pierwszym okresie swej działalności. W kolejnych objawieniach ukazywał niebo i piekło, opowiadał o nakazach i zakazach, jakie nałożył Bóg na swoją wspólnotę. Prześladowania i drwiny, na jakie wydana została młoda wspólnota składająca się głównie z miejscowej biedoty, doprowadziły do tak zwanej "małej hidżry", czyli emigracji do chrześcijańskiej Etiopii. W kilka lat później, w roku 622, nastąpiła właściwa hidżra, czyli emigracja Muhammada i jego wyznawców z Mekki do Medyny. Ten rok uznany został za właściwy początek historii muzułmanów, stając się wkrótce po śmierci Proroka oficjalnie pierwszym rokiem nowej ery. Moment ten to jednocześnie kolejny przełom w życiu Muhammada. Z natchnionego proroka przekształca się on w polityka i prawodawcę. Świadczą o tym fakty historyczne z jednej strony, a treść objawień z okresu medyneńskiego z drugiej. Rozpoczyna się czas walk Proroka z plemionami arabskimi oraz niewiernymi i nielojalnymi rodakami z Mekki. To właśnie ich dotyczą koraniczne wersety o zwalczaniu niewiernych nawet siłą. Po kilku bitwach, w których nie zawsze towarzyszyło muzułmanom szczęście, w 632 roku prorok ostatecznie opanował rodzinne miasto, a w kilka miesięcy później zmarł. W tym momencie pod sztandarem islamu znajdowała się większość plemion zamieszkujących Półwysep Arabski.
Podstawą wiary islamu jest jego święta księga, Koran, zawierająca wszystkie najważniejsze zasady doktrynalne tej religii. Ich rozwinięciem i uzupełnieniem jest sunna (Tradycja), składająca się z hadisów, czyli opowieści o czynach, gestach i słowach Proroka Muhammada. Koran i sunna stały się źródłem prawa i teologii islamu.
Koran zawiera najważniejsze elementy doktryny religijnej i prawnej religii muzułmańskiej. Początkowo był zapamiętywany i sporadycznie zapisywany jeszcze za życia Proroka. Ostateczna wersja powstać miała za czasów trzeciego kalifa Usmana (panował w latach 644-656). Na jego polecenie święta księga została spisana przez sekretarza Proroka, Zajda Ibn Sabita. Jednakże ta wersja Koranu, którą znamy obecnie, powstała dopiero w X wieku. Koran składa się ze 114 rozdziałów, zwanych surami, z czego 90 to sury powstałe w Mekce, a 24 - w Medynie. Koran określa dogmaty islamu, przepisy dotyczące oddawania czci Bogu, przepisy obyczajowe oraz przepisy prawne (elementy prawa rodzinnego, karnego, cywilnego i spadkowego). Obejmuje on wiele elementów staroarabskich, które przystosowane zostały do praktyki nowej religii, a także liczne wątki starotestamentowe i mniej liczne ewangeliczne. Łańcuch prorocki islamu rozpoczyna się od Adama, a kończy na Muhammadzie, który nazywany jest "pieczęcią proroków". Na kartach świętej księgi pojawiają się także Noe, Abraham, Izaak, Hiob, Mojżesz, Salomon i Jezus, choć ten ostatni tylko w funkcji proroka.
Ze względu na swe historyczne korzenie islam uznawał zawsze względne równouprawnienie innych religii monoteistycznych, przede wszystkim judaizmu i chrześcijaństwa, a ich wyznawców określał nazwą "ahl al-kitab", czyli ludzie księgi.
Doktryna religijna islamu zawarta w Koranie obejmuje przede wszystkim wiarę w jedyność Boga i posłannictwo Muhammada (por. niżej szahada) oraz wiarę w życie przyszłe, zmartwychwstanie, sąd ostateczny i nagrodę lub karę po śmierci. Poza tym muzułmanie wierzą w stworzone ze światła anioły, szatany oraz dżinny, które powstały z ognia.
W związku z niezwykłym znaczeniem Koranu w dziejach cywilizacji arabsko-muzułmańskiej powstała teoria o "cudowności Koranu" (idżaz al-Kuran). Zgodnie z nią tekst Koranu jest objawiony zarówno w swej treści, jak i w swej formie literackiej, w związku z tym tłumaczenia tej księgi na inne języki są niedozwolone, a istniejące przekłady uważa się za formę komentarzy. Szacunek dla świętej księgi przyczynił się także do rozwoju sztuki recytacji Koranu, tzw. tadżwidu.
Drugim po Koranie źródłem doktryny islamu jest tzw. sunna, czyli teoria i praktyka ortodoksji muzułmańskiej, zwana także Tradycją. Na sunnę składają się hadisy, czyli opowieści o czynach i wypowiedziach Proroka Muhammada. Z tego względu całe życie muzułmanina jest imitatio Muhammadi, naśladowaniem Proroka. Do powstania sunny przyczynił się fakt, że Koran nie zawiera jednak wszystkich szczegółów dotyczących prawa muzułmańskiego. Przez to stanowi ona niejako uzupełnienie świętej księgi. W VIII wieku n.e., kiedy zaczęli już wymierać ludzie, którzy pamiętali Proroka i mogli zaświadczyć o jego słowach, rozpoczął się proces spisywania sunny. W tym czasie powstały najważniejsze zbiory tradycji islamu. Najważniejsze z nich to dwa dzieła zatytułowane Sahih, to jest Poprawny [zbiór tradycji], autorstwa Al-Buchariego (810-870) i Muslima (817-874). Nie są to oczywiście jedyne zbiory tradycji, których powstawały dziesiątki. Te jednakże najbardziej rozpowszechniły się i zyskały największe uznanie wśród wyznawców i uczonych w piśmie.
Wiara islamu opiera się na pięciu podstawowych artykułach, zwanych także filarami (arab. arkan ad-din). Są to: szahada - wyznanie wiary; hadżdż - pielgrzymka do Mekki; zaka - jałmużna; saum - post; sala - modlitwa kanoniczna.
Szahada, a właściwie "dwie szahady", czyli "dwa świadectwa" to słowa "nie ma Bóstwa oprócz Boga, a Muhammad jest Jego Prorokiem". W tym zdaniu zawarte są dwa najważniejsze twierdzenia doktryny muzułmańskiej: jedność Boga i posłannictwo Muhammada. Obowiązkiem muzułmanina jest jak najczęstsze wypowiadanie tych słów. Ich wygłoszenie z pełnym przekonaniem i wobec świadków oznacza włączenie się do wspólnoty muhammadowej. Szyici dołączają do szahady dodatkowo stwierdzenie, że Ali, twórca tego odłamu, jest "przyjacielem Boga" (Wali Allah).
Zaka to pierwotnie jałmużna, później zaś przepisany prawem podatek na biednych i potrzebujących. Przez niektórych teologów poprzez nie do końca pewną etymologię słowa (od czasownika zaka - "oczyszczać") interpretowana jest jako oczyszczenie się wiernego z chciwości i skąpstwa. W Koranie czytamy: "Weź z ich majątku jałmużnę, abyś przez nią mógł ich oczyścić i usprawiedliwić" (9, 103). Jest formą podziękowania Bogu za bogactwa, jakie pozwolił człowiekowi zgromadzić. O celach zaki Święta Księga mówi: "Jałmużny są tylko dla ubogich i biedaków, i tych, którzy przy nich pracują, i dla tych, których serca zostały pozyskane, i na wykup niewolników, i dla dłużników, i dla drogi Boga i dla podróżnego. To jest obowiązek nałożony przez Boga!" (9, 60). Współcześnie niejednokrotnie zaka interpretowana była jako sposób urzeczywistnienia sprawiedliwości społecznej, aby każdy wierny mógł korzystać z dóbr stworzonych przez Najwyższego.
Post (saum) w miesiącu ramadan, dziewiątym miesiącu muzułmańskiego kalendarza księżycowego, jest jednym z podstawowych obowiązków muzułmanina. Obowiązek ten wspomniany został już w Koranie: "O wy, którzy wierzycie! Jest wam przepisany post, tak jak został przepisany tym, którzy byli przed wami - być może będziecie bogobojni - na określoną liczbę dni. (...) Bóg chce dać wam ulgę, a nie chce dla was utrudnienia" (2, 183-185).
Post postrzegany jest od wschodu do zachodu słońca przez każdego dorosłego, zdrowego muzułmanina. Obejmuje on zakaz jedzenia, picia, palenia tytoniu oraz odbywania stosunków seksualnych. Odbywanie postu w miesiącu ramadan samo w sobie ma wartość symboliczną. Dwudziestej siódmej nocy tego miesiąca muzułmanie czczą Lajlat al-kadr, czyli Noc Przeznaczenia lub Noc Mocy, kiedy objawione zostały pierwsze wersety Koranu (610 rok n.e.). Post jest doskonałym przejawem pobożności. Ma także znaczenie etyczne i traci ważność, jeśli muzułmanin zachowuje się niezgodnie z zasadami przepisanymi przez religię. Okres ramadanu jest czasem przebaczenia. Godziny wieczorne należy wykorzystać na odbudowanie zniszczonego pokoju i zgody. Pobożni muzułmanie wysoce sobie cenią duchową dyscyplinę, którą osiągają dzięki dostosowaniu się do reguł postu, co symbolizuje triumf ducha nad materią.
Obok postu obowiązkowego w ramadanie muzułmanin może odbyć także post dobrowolny symbolizujący szczęście i zadowolenie z losu zesłanego przez Boga i podziękowanie za okazaną łaskę.
Modlitwa jest w islamie symbolicznym wyrażeniem bezgranicznego poddania się woli Boga. O obowiązku modlitwy niejednokrotnie wspomina Koran: "Odprawiaj modlitwę przy skłanianiu się słońca, aż do ciemności nocy, a recytację - o świcie. Zaprawdę, recytacja o świcie znajduje świadków! A nocą czuwaj na modlitwie, to będzie dla ciebie zasługa dobrowolna; być może twój Pan pośle cię w miejsce chwalebne!" (17, 78-79; por. także 73, 1-4; 76, 25-26 i in.). Niektórzy teologowie i prawnicy muzułmańscy przypisują jej nawet rolę najważniejszą. Prawo muzułmańskie przewiduje pięć obowiązkowych modlitw w ciągu dnia: salat as-subh (zwana taż salat al-fadżr) - modlitwa poranna, odprawiana od świtu do wschodu słońca; salat az-zuhr - modlitwa południowa, odprawiana zaraz po zejściu słońca z zenitu; salat al-asr - modlitwa popołudniowa, odprawiana w czasie pomiędzy zakończeniem salat az-zuhr a zachodem słońca; salat al-maghrib - modlitwa po zachodzie słońca; salat al-isza - modlitwa nocna odprawiana pomiędzy czasem, gdy zniknie czerwona poświata na zachodzie a świtem.
W islamie szyickim wierni odmawiają tylko trzy modlitwy, łącząc po dwie. Dokładny czas początku modłów ogłaszany jest przez muezzina z wieży meczetu, tzw. minaretu. Modlitwę należy odmawiać w kierunku Mekki. Kierunek ten nazywa się kibla. Modlitwa muzułmanina nie wymaga do jej odprawiania świątyni, a jedynie miejsca czystego rytualnie, co gwarantuje dywanik modlitewny, tzw. ...
tekno-inez