POZYTYWIZM
Pozytywizm (od łac. positivos - oparty uzasadniony) potężny prąd kulturowy, który rozwinął się w II poł. XIX w. najpierw w Anglii i we Francji, a później w innych krajach europejskich.
Pozytywizm wywodził się z nurtu filozoficznego oświecenia, który przeciwstawiał się metafizyce, a więc wszelkim teoriom idealistycznym, nienaukowym, trudno przyswajalnym przez umysł ludzki, a budował wiedzę o świecie na badaniu faktów dostępnych rozumowi i sprawdzalnych empirycznie.
Cechy pozytywistów:-widzą społeczeństwo jako wytwór przyrody, w którym rządzą takie same prawa jak w świecie zwierzęcym lub jakimkolwiek organizmie żyjącym. -drogę ku postępowi, ku szczęściu społeczeństw widzą w rozwoju nauki, która jest w stanie zmienić los jednostek, jak i wnieść na wyższy stopień rozwoju całe społeczności i państwa. -postawę polityczną pokolenia popowstaniowego kształtuje przede wszystkim hasło "nie dajmy się wyniszczyć".-autorzy powieści dążą z reguły do uwypuklenia różnic pokoleniowych
Podstawowe zasady pozytywistycznej ideologii i światopoglądu: -scjentyzm (wiedz) - rezygnacja z metafizyki czyli kalkulacji myślowych oderwanych od rzeczywistości na rzecz wiedzy zdobywanej drogą nauki; -ewolucjonizm (rozwinięcie) - stopniowe przekształcanie się wszelkich form życia w coraz wyższe i doskonalsze; -utylitaryzm (pożytek) - propagujący przekonanie, że każdy człowiek powinien pracować w dostępnym mu zakresie i według swoich możliwości na korzyść społeczeństwa.
Podłoże rozwoju literatury pozytywistycznej na ziemiach polskich: -klęska powstania styczniowego
-niezwykle uciążliwe dla Polaków represje popowstaniowe –
-drastyczne ograniczenie swobód politycznych szczególnie pod zaborem rosyjskim i pruskim -wiążący się z taką sytuacją wzrost popularności przeświadczenia, że zrywy niepodległościowe są zbędnym przelewem krwi,
Prądy umysłowe epoki pozytywizmu:realizm :- zakłada obiektywne, wierne przedstawienie świata, mówienie o tym co da się poznać, sprawdzić - odwoływano się do poznania naukowego, rozumu, wiedzy i doświadczenia- dominował sąd, że człowiek może poznać rzeczywistość, ma na nią wpływ, potrafi ją zmienić naturalizm :- zakładał wyeliminowanie fantazji i fikcji- podkreślano, że istotną rolę w ludzkiej egzystencji odgrywają egoizm, potrzeby biologiczne, walka o zachowanie gatunku, środowisko i ambicja- naturaliści postulowali wierne przedstawienie rzeczywistości, bez komentarza, oceny, interpretacji- drastyczny sposób jej ukazania tworzył pesymistyczny obraz świata
Podstawowe hasła ideologii polskiego pozytywizmu:
-Praca organiczna- pozytywiści za socjologią Spencera uważali, iż społeczeństwo jest organizmem - dążyli do harmonijnego rozwoju wszystkich jego organów - grup społecznych. Postulat pracy organicznej wyrażał zasadę realizmu politycznego - pozytywiści odkładali na bliżej nieokreśloną przyszłość kwestię walki narodowowyzwoleńczej - zanim zacznie się walczyć trzeba być silnym gospodarczo.
-Praca u podstaw- praca natury oświatowej nad podniesieniem poziomu życia przede wszystkim chłopów. Po reformie uwłaszczeniowej chłopi zostali bowiem postawieni w trudnej sytuacji - byli samodzielnymi producentami.
-Asymilacja Żydów- w dawnym Królestwie Kongresowym żyła liczna ich mniejszość, władze carskie doprowadzały z premedytacją do waśni narodowych. Na dodatek Żydzi dbali o odrębność kulturową - nie przyswajali polskiego języka. Pozytywiści pragnęli stworzyć dla tych Żydów, którzy tego chcieli warunki asymilacji z narodem. W dziełach literackich, artykułach zaczęli więc opisywać kulturę żydowską.
-Emancypacja kobiet- pozytywistki domagały się prawa do kształcenia kobiet, prawa do pracy i równego wynagrodzenia. Propagatorką była Eliza Orzeszkowa.
Gatunki charakterystyczne dla pozytywizmu:- nowela - zwięzły utwór narracyjny, pisany prozą, o wyraźnej akcji i prostej, najczęściej jednowątkowej fabule; wydarzenia z życia bohatera rozgrywają się w krótkim okresie czasu, przy czym autor unika wszelkich komentarzy, szczegółowych opisów zarówno postaci, jak i sytuacji; istotnym elementem noweli jest pointa, czyli kulminacyjny, końcowy moment, wyrażający sens przedstawionych wydarzeń -powieść tendencyjna- podporządkowana propagowaniu haseł "pracy organicznej" i "pracy u podstaw"; występująca w dwu zasadniczych odmianach: pierwsza - nawiązywała do formuły melodramatycznej, uatrakcyjnionej wątkami sensacyjnymi, w które wpisywano czarno-białe charakterystyki środowisk i wartości; druga - odwoływała się do późnooświeceniowej tradycji powieści humorystyczno- satyrycznej; -powieść realistyczna- powstała z powodu braku wartości artystycznych w utworach propagandowych; pogłębiono psychologiczne portrety bohaterów i nałożono je (portrety) na krytyczną analizę zjawisk społecznych ("Lalka" jest powieścią realistyczną, przez samo to, że nie jest powieścią tendencyjną. Nie pokazuje nam ona jasno, do czego mamy dążyć i co jest dobre. Wprost przeciwnie, utwór ten jest wielkim pytaniem o przyszłość, nic tam nie jest do końca jasne, wszystko jest w mniejszym lub większym stopniu skomplikowane. Jak ulał "Lalka" pasuje do określenia powieść realistyczna i to realistyczna krytycznie, rozprawiająca się z hasłami epoki; )-powieść historyczna- służyła analizowaniu zjawisk współczesnych bądź tworzyła w schemacie sensacyjno-przygodowym idealizowany obraz przeszłości narodowej
Gosha7