BAROK W POLSCE. SARMATYZM.pdf

STYL BAROKU W POLSCE

NIGDY TEŻ W SWOICH DZIEJACH KULTURA POLSKA NIE ZDOBYŁA SOBIE

TAKIEJ POPULARNOŚCI I TAK NIE PROMIENIOWAŁA NA ZIEMIE SĄSIEDNIE, JAK

W WIEKU XVII. KULTURA GASNĄCEJ POWOLI RZECZYPOSPOLITEJ MIAŁA TAK

WIELKĄ SIŁĘ PRZYCIĄGANIA, TAKĄ ATRAKCYJNOŚĆ DLA LUDÓW

BAŁKAŃSKICH, WĘGRÓW, RUMUNÓW, DLA SĄSIADÓW ZE WSCHODU I

PÓŁNOCY, ŻE MOŻNA TEN WIEK KLĘSKI I WOJEN NAZWAĆ WIEKIEM TRIUMFU

POLSKIEJ KULTURY. PAŃSTWO BEZ STOSÓW, PAŃSTWO SWOBÓD, WOLNOŚCI I

POSZANOWANIA DLA PRZEKONAŃ RELIGIJNYCH, GDZIE WŁADCA NIE MÓGŁ

NIKOGO WIĘZIĆ BEZ SĄDU - ZDAWAŁO SIĘ PODDANYM ROSNĄCYCH

ABSOLUTYZMÓW EUROPEJSKICH, TURECKIEJ SAMOWOLI CZY BRUTALNEGO

SAMODZIERŻAWIA OAZĄ TOLERANCJI I WOLNOŚCI.

Z końcem 1587 roku ukoronowany został w katedrze wawelskiej Zygmunt III Waza ( po kądzieli

wnuk Zygmunta I Starego). Był pierwszym monarchą z dynastii Wazów, którzy przejąwszy po

kądzieli dziedzictwo Jagiellonów przez osiemdziesiąt lat sprawowali władzę w Polsce, decydując

też o jej rozwoju kulturalnym i obliczu artystycznym. Po Zygmuncie III (1587—1632) na tronie

zasiedli jego synowie Władysław IV (1632—1648) i Jan Kazimierz (1648—1668).

1600—1670

Z Wazami wiąże się w Rzeczypospolitej Obojga Narodów czas wczesnego baroku zamykający się

w latach 1600—1670. Cezurę stanowią wojny za panowania Jana Kazimierza, a w szczególności

potop szwedzki (1655— 1657), który przyczynił się do zrujnowania kraju, zburzenia i zniszczenia

kościołów i pałaców oraz grabieży licznych dzieł sztuki.

1670—1710

Okres drugi zaczyna się wkrótce po najeździe szwedzkim, choć wielu badaczy uznaje, że nastąpił

on bezpośrednio po abdykacji Jana Kazimierza. Trwa mniej więcej od roku 1670 aż po rok 1710.

Apogeum to lata panowania króla-Sarmaty Jana III Sobieskiego (1674—1696).

1710—1760

Okres trzeci wyznaczają rządy Wettinów. Wtedy na naszym tronie zasiadali August II i August III

(1733—1763), znani ze swoich mecenatów. Na lata ich panowania przypada późny barok, w

którym wpływy dynamicznej sztuki Borrominiego i Guariniego łączą się z saskim rokokiem o

genezie francuskiej. Późny barok trwał będzie w Rzeczypospolitej po roku 1760, wegetując w

prowincjonalnej postaci jeszcze w czasach króla Stanisława Augusta, pozostaje nieraz w doskonałej

symbiozie z neoklasycyzmem, właściwym epoce ostatniego polskiego monarchy. Przetrwał barok

— zwłaszcza na peryferiach — aż po schyłek XVIII stulecia.

MECENAT

Mecenat sprawowali królowie, idąca w ślady królów magnateria, Kościół, ale także bogate

mieszczaństwo, zwłaszcza Gdańska i szlachta. W związku z dość szerokim mecenatem,

obejmującym wszystkie warstwy społeczne, kultura XVII wieku w Polsce jest zjawiskiem dość

złożonym. W większej części tworzy ją nurt dworski i kościelny oraz drugi, bardzo w tym czasie

silny, szlachecki — „sarmacki”. Ten ostatni charakteryzował się sprzecznymi nieraz, a jednak

współżyjącymi z sobą cechami. Ideałem było wiejskie, dostatnie życie, a równocześnie bohaterska

rycerskość. Zgodnie z megalomanią rodową i osobistą odczuwano potrzebę gloryfikacji,

apoteozowania, a równocześnie popierano rzeczowy, nawet skrajny realizm.

Teatralność i malowniczość sztuki barokowej odpowiadała gustom szlacheckim. Jeśli bowiem

dzisiaj myślimy o kulturze polskiej przeszłych stuleci, to kojarzy się ona nieodparcie z epoką

baroku, pomnożoną o lokalny koloryt zwany sarmatyzmem , który z początkiem XIX wieku książę

de Ligne znakomicie określił jako gust europejski połączony z azjatyckim. To także element

polskiego baroku.

Ustalone już w XVII, a utrwalone w XVIII wieku formy stroju szlacheckiego oparte są na

motywach orientalnych.

Dwór królewski natomiast i duża część magnaterii hołdowała modzie włoskiej, północnej,

francuskiej.

Ośrodkami kultury były miasta, takie jak bogaty mieszczański Gdańsk, Kraków, Lwów i nowa

stolica Polski od roku 1596 — Warszawa.

Król i magnateria sprowadzali wybitnych artystów z Francji, Niderlandów, Niemiec, ale przede

wszystkim z północnych Włoch. Wybitni indywidualni twórcy polscy, niezrzeszeni w cechach,

dochodzą do głosu w dojrzałym i późnym okresie stylu barokowego. Kształcili się zazwyczaj we

Włoszech, w Akademii Św. Łukasza — zanim zaczęli oddawać swe usługi krajowi.

Wykształcenie w dziedzinie sztuki można było zdobyć w Polsce łatwo, ale było ono

powierzchowne. Zagadnienia architektury zostały w tym czasie wprowadzone do programu szkół

wyższych, a nawet średnich (kolegia jezuickie). Mnożyły się liczne pisma teoretyczne, zwłaszcza

traktaty o architekturze.

BAROK DOBY WAZÓW

Polscy Wazowie żywo interesowali się sztuką; patronowali wielu artystom, a ich mecenat był

zaraźliwy. Wkrótce stał się wzorem naśladowanym przez episkopat i magnaterię oraz szlachtę.

Wielka rola w szerzeniu niektórych dyscyplin sztuki przypadła odnowionemu, po soborze

trydenckim Kościołowi, którego poczynania artystyczne wspierał gorliwy katolik król Zygmunt III.

Pierwsze dzieła sztuki barokowej „w duchu rzymskim” powstały w Krakowie dzięki mecenatowi

króla. Do roku 1609 dwór monarszy rezydował w Krakowie (od 1611 roku w Warszawie), zatem

tam powstały pierwsze realizacje barokowe. Zygmunt III nie tylko protegował artystów, lecz także

sam malował i rzeźbił, parał się również złotnictwem. Prymas Jan Lipski tak pisał o tych

specyficznych upodobaniach władcy:

Król ten malował, rytowal i rzeźbił (...) srebrne i złote figury, aparata kościelne ozdobione perłami,

złote kielichy, świeczniki, lampy do świątyń w Częstochowie i Loreto.

Król utrzymywał w Rzymie stałych agentów artystycznych: Stanisława Reszkę, Tomasza Tretera,

Andrzeja Próchnickiego i sprowadzał z zagranicy dzieła sztuki a także i artystów, na przykład

Tomasza Dolabellę . Nuncjusz Rangoni pisał, że król gromadzi obrazy mistrzów włoskich i

flamandzkich. Zygmunt III podobnie jak jego synowie okazał się wszechstronnym mecenasem.

Wazowie przewyższali w tej mierze ostatnich Jagiellonów.

Protektorat artystyczny dynastii Wazów obejmował architekturę, rzeźbę, malarstwo, złotnictwo,

kolekcjonerstwo na dużą skalę dzieł sztuki, nadto opiekę nad teatrem i muzyką, o które szczególnie

dbał król Władysław IV. Można śmiało stwierdzić, że Wazowie wprowadzili Polskę w nurt sztuki

europejskiej. Protegowali najwybitniejszych artystów, a mecenat tej dynastii był tak zaraźliwy, że

naśladowano go wręcz z nim współzawodnicząc.

ARCHITEKTURA

Do roku 1630 stale jest żywy manieryzm, przeszczepiony na nasz grunt zarówno z Niderlandów,

jak i z Rzymu i północnych Włoch.

Za przykład może tu służyć kaplica Zbaraskich w kościele Dominikanów w Krakowie, o wnętrzu z

czarnego marmuru i eliptycznej kopule, kaplica Myszkowskich. Manierystyczne są także bogate

kamienice mieszczańskie Gdańska, na przykład Złota, Lwi Zamek, także Wielki Arsenał.

Architektura Gdańska rozwijała się pod protektoratem mieszczan, a pod wpływami Niderlandów.

Również twierdze obronne mają charakter manierystyczny. Fortyfikacji budowano w tym czasie

wiele (Bar, Koniecpol, Zbaraż). Jak bardzo miały się przydać, wykazały to wojny szwedzkie, wiele

zamków obronnych zostało jednak na skutek działań wojennych doszczętnie zrujnowanych.

Pod mecenatem magnata Stanisława Lubomirskiego pracował Maciej Trapola — twórca zamków

obronnych, między innymi w Wiśniczu.

SZCZEGÓLNIE MODNYM MATERIAŁEM SŁUŻĄCYM DO WYSTROJU WNĘTRZ

BYŁ MARMUR BRUNATNY WYDOBYWANY W CHĘCINACH I CZARNY,

KTÓREGO ZŁOŻA ODKRYTO W DĘBNIKACH.

W architekturze styl Wazów pokrywa się z rzymskim stile grandę e severo (stylem

monumentalnym i surowym). Oznacza pewien linearyzm, monumentalność a zarazem

ascetyczność formy, czym różni sztukę doby Wazów od dynamiki właściwej rozwiniętemu i

późnemu barokowi.

Architektura jezuicka

Na przełomie XVI i XVII wieku inicjatywę w sztuce barokowej — głównie sakralnej — przejęli

Jezuici. W Polsce jej prekursorami stali się dwaj zakonni architekci, zresztą nie najwyższego lotu,

Jan Maria Bernardom i Józef Britius , którzy starali się w swych pracach upowszechniać wzorzec

rzymskiej świątyni Jezuitów - kościoła del Gesu. Bernardom zaczął budowę kościoła w Nieświeżu,

postawionego zaledwie w pięć lat po konsekracji del Gesu, zatem wcześniej niż gdziekolwiek w

Europie. Nieco później postawiono Jezuitom kościoły w Lublinie, Kaliszu i Jarosławiu.

Wydarzeniem artystycznym, niemalże rewolucją w polskiej sztuce, stała się dopiero budowa

jezuickiego kościoła pod wezwaniem św. św. Piotra i Pawła w Krakowie, ówczesnej stolicy

państwa.

Fundatorem świątyni był król Zygmunt III. Opracowano plany budowy, zmodyfikowano projekty

nadesłane z Rzymu; wykonał je jezuicki architekt Giovanni De Rosis. Do budowy przystąpiono w

roku 1597.

Po wielu kłopotach natury technicznej, zmianie kolejnych architektów (Józef Britius, Jan Maria

Bernardom) kierownictwo budowy objął GIOVANNI BATTISTA TREVANO , który ostatecznie

dokończył to dzieło. W latach 1622—1630 powstała fasada, zredukowana i zmodyfikowana wersja

fasady del Gesu (projekt Giacomo delia Porty). Również dyspozycją przestrzenną krakowska

świątynia Jezuitów nawiązuje do rzymskiego kościoła del Gesu. Przeniesiono przeto do Polski

nowatorskie rozwiązanie Vignoli: do nawy głównej przylega rząd kaplic, otwierających się do nawy

wysokimi arkadami; nawa poprzeczna (transept) — wysunięta z lekka z lica korpusu — poprzedza

niewielkie prezbiterium zamknięte absydą. Na skrzyżowaniu nawy i transeptu architekt założył

kopułę osadzoną na wysokim bębnie. Ten jasny i przejrzysty układ przestrzenny przyjął się w

Polsce, choć uległ wielu przemianom. W krakowskim kościele Trevano zmienił jedynie proporcje

rzymskiego wzorca, które zdecydowanie wysmuklił, zaostrzył sylwetę kopuły, nadając całej

budowli lekkości. Fasada krakowskiego kościoła św. św. Piotra i Pawła była wzorem dla wielu

budowli sakralnych wznoszonych na obszarze Rzeczypospolitej Obojga Narodów, najczęściej

powielano ją w formie zredukowanej. Wnętrze krakowskiej świątyni bogatymi stiukami

przyozdobił Giovanni Battista Falconi .

Giovanni de Rossis, GIOVANNI BATTISTA TREVANO, kościół Jezuitów p.w. św.św. Piotra i

Pawła w Krakowie, 1597-1619

Architektura kamedułów

W początkach XVII wieku przybył do Polski z Włoch zakon kamedułów. Powstali już w XI

stuleciu. Nawiązywali do surowości reguły Świętego Benedykta z Nursji. Byli pustelnikami

(eremitami) i prowadzili osobne życie w domkach skupionych wokół kościoła. Klasztory

kamedulskie budowano z dala od miast, bardzo chętnie wśród lasów. Fundacji dokonywali królowie

i wielcy magnaci.

W 1605 roku rozpoczęto prace przy pierwszym eremie, zwanym Srebrną Górą, we wsi Wola pod

Krakowem. Kameduli noszą biały habit, stąd ich posiadłość (tak jak i w Warszawie) nazwano z

czasem Bielanami .

Fasada kościoła Kamedułów na Bielanach Kościół Kamedułów w Rytwianach

Pierwszym dobrodziejem ojców był marszałek wielki koronny Mikołaj Wolski. Do około 1630 roku

trwały roboty przy świątyni pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Szczególnie

oryginalny kształt otrzymała szeroka fasada, ujęta w dwie wieże - rzadkość we wczesnym baroku,

przygniatająca swoją wielkością podziwiającego ją widza, który zatrzymał się na przykościelnym

dziedzińcu. Południowy, włoski wręcz charakter budowli potęguje biały kamień pokrywający

fasadę. Wnętrze kościoła, przeznaczonego pierwotnie wyłącznie dla zakonników, składało się z

szerokiej nawy i sześciu niższych kaplic bocznych.

W latach dwudziestych XVII wieku ostatni ze świetnego rodu Tęczyńskich, wojewoda Jan Magnus

ufundował drugi klasztor kamedułów w Rzeczypospolitej. W sandomierskich Rytwianach , w

środku rozległych lasów, powstał Złoty Las - pomnik pobożności rodu sięgającego historią jeszcze

do czasów przedpiastowskich. Budową kierował przybyły z Włoch architekt - mnich ojciec Silvano

Boselli. Świątynia w Złotym Lesie różni się ogromnie od bielańskiej. Mniejsza, z zewnątrz bardzo

skromna, zachwyca za to dekoracją wnętrza. Od białych ścian wyraźnie odcinają się bogate,

złocone sztukaterie.

Kalwarie i sanktuaria

W epoce kontrreformacji odżyła idea pielgrzymowania do Ziemi Świętej i Grobu Chrystusa. Z

powodów politycznych i finansowych podróż taką mogli podjąć tylko bardzo nieliczni. Dlatego też

zrodził się pomysł, aby wybudować zespół kaplic upamiętniających poszczególne miejsca związane

z życiem i męką Jezusa w Jerozolimie. Wybierano do tego okolicę górzystą, zbliżoną krajobrazem

do Świętego Miasta, położonego na licznych wzgórzach. Takie założenia architektoniczne

nazywamy Kalwariami.

Pierwsza polska Kalwaria powstała w początkach XVII wieku pod Krakowem z fundacji wojewody

krakowskiego Mikołaja Zebrzydowskiego ( Kalwaria Zebrzydowska ). Dwaj architekci - jezuici -

Giovanni Maria Bernardoni i Paul Baudarth zaprojektowali główny kościół, klasztor dla

opiekujących się Kalwarią bernardynów, a także szereg mniejszych kaplic-stacji Męki Pańskiej.

Artyści starali się nadać każdej budowli oryginalny, niezwykły wręcz kształt. Wznoszono je na

planie elipsy, pięcioboku, sześcioboku, serca, trójkąta. Dekorowano wymyślnym ornamentem.

Poszczególne kaplice noszą stosowne nazwy - Pałac Heroda, Ratusz Piłata, Ogrójec, Wieczernik,

Grób Matki Boskiej, Domy Annasza i Kajfasza, Serce Maryi. Z czasem Kalwaria Zebrzydowska

stała się wielkim ośrodkiem życia religijnego w Polsce. Zbudowano nowe stacje i Dróżki

Różańcowe. Wielokrotnie w Wielkim Tygodniu pielgrzymował tu przyszły papież Jan Paweł II -

Karol Wojtyła, urodzony w pobliskich Wadowicach. W ciągu XVII wieku powstały na ziemiach

Rzeczypospolitej kilka dalszych kalwarii.

Fasada kościoła Bernardynów w Kalwarii Zebrzydowskiej oraz plany i widok jednej z kapliczek

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: