Słownik terminów botanicznych.pdf

4. Aneksy

Aneks 1. S∏ownik wa˝niejszych terminów botanicznych

Aneks 1. S∏ownik

wa˝niejszych terminów

botanicznych

mi sposobami rozsiewania (obcosiewnoÊç); przeja-

wia si´ np. w intensywnym wzroÊcie p´dów dêwi-

gajàcych diaspory, w eksplozywnym wyrzucaniu

diaspor lub w mo˝liwoÊci ich poruszania si´.

autogamia – samopylnoÊç, samozapylenie, zapylenie

kwiatu jego w∏asnym py∏kiem, prowadzàce w kon-

sekwencji do wytworzenia nasion. Rozró˝nia si´

dwa rodzaje a.: sta∏à i okolicznoÊciowà. A. sta∏a

wyst´puje w kwiatach klejstogamicznych, których

budowa uniemo˝liwia inny sposób zapylenia. A.

okolicznoÊciowa dotyczy kwiatów chasmogamicz-

nych, dla których jest dodatkowym lub alternatyw-

nym sposobem zapylenia.

autotetraploid – organizm zawierajàcy 4 jednakowe ze-

spo∏y chromosomów. Powstaje przez podwojenie

liczby chromosomów osobnika diploidalnego (po-

siadajàcego 2 zestawy chromosomów). Na skutek

zaburzeƒ w rozdziale chromosomów w trakcie two-

rzenia gamet a. cz´sto wykazujà obni˝onà p∏od-

noÊç. U roÊlin a. majà cz´sto zwi´kszone rozmiary

komórek oraz poszczególnych organów. Sà cz´sto

uprawiane ze wzgl´du na wi´ksze nasiona, kwiaty,

owoce, jadalne cz´Êci p´dów lub szybszy wzrost.

acydofilny (gatunek, ew. zbiorowisko roÊlinne) – zwiàza-

ny z pod∏o˝em o odczynie kwaÊnym (umownie:

wartoÊç pH < lub = 5). Przyk∏adem acydofitów sà

roÊliny torfowisk wysokich, wrzosowisk, borów igla-

stych, m.in. we∏nianka pochwowata, wrzos pospo-

lity.

allogamia ,u roÊlin kwiatowych – zap∏odnienie krzy˝owe

– obcopylnoÊç, przeniesienie py∏ku z pylnika kwia-

tu jednej roÊliny na znami´ kwiatu drugiej roÊliny.

allotetraploid – organizm powsta∏y na skutek skrzy˝owa-

nia 2 gatunków i zawierajàcy podwójne zestawy

chromosomów (podwójne genomy) ka˝dego z ro-

dziców. Liczba chromosomów tego organizmu jest

sumà wszystkich chromosomów otrzymanych

od obojga rodziców.

amfiatlantycki gatunek – gatunek wyst´pujàcy po obu

stronach Atlantyku.

anemochoria – wiatrosiewnoÊç, jeden z typów obcosiew-

noÊci, polegajàcy na przenoszeniu diaspor

przy udziale wiatru. Pod jego dzia∏aniem diaspory

unoszà si´ w powietrzu, sà p´dzone po pod∏o˝u

lub wysypywane z poruszanych wiatrem owoców.

O skutecznoÊci a. decydujà przystosowania dia-

spor zmniejszajàce ich ci´˝ar w∏aÊciwy i utrudnia-

jàce opadanie.

anemogamia, wiatropylnoÊç – przenoszenie py∏ku

za poÊrednictwem wiatru. RoÊliny wiatropylne cha-

rakteryzujà si´ znacznà redukcjà lub zanikiem

okwiatu, du˝à powierzchnià znamion s∏upków,

osadzeniem pylników na d∏ugich, wiotkich nitkach,

wytwarzaniem du˝ej iloÊci sypkiego py∏ku.

antropochoria – jeden z typów obcosiewnoÊci, rozprze-

strzenianie diaspor za poÊrednictwem ró˝nych

form dzia∏alnoÊci w∏aÊciwych tylko cz∏owiekowi, np.

uprawa roli, transport, zabudowa.

baldach prosty, baldaszek – zmodyfikowany kwiatostan

groniasty, o silnie skróconej osi g∏ównej, co sprawia

wra˝enie, jakby kwiaty wyrasta∏y z jednego

miejsca. Szypu∏ki kwiatów sà jednakowej lub prawie

jednakowej d∏ugoÊci. Kwiaty uk∏adajà si´ w b. p. ko-

pulasto lub w jednej p∏aszczyênie. B. p. wyst´puje

np. u: cebuli, czosnku, wiÊni, pierwiosnka.

baldach z∏o˝ony – kwiatostan groniasty z∏o˝ony,

w którym z silnie skróconej osi g∏ównej wyrastajà

promienie, czyli odga∏´zienia boczne I rz´du za-

koƒczone baldachami prostymi. B. z. jest charakte-

rystyczny dla rodziny baldaszkowatych (marchew,

koper, kminek).

baldaszek

baldach prosty.

bank nasion – okreÊlona, niekiedy ogromna liczba na-

sion (a w∏aÊciwie diaspor) znajdujàcych si´ w gle-

bie, stanowiàcych rezerw´, która bywa uruchamia-

na w kolejnych sezonach wegetacyjnych, w okre-

Êlonych warunkach ekologicznych. B. n. zale˝y

m.in. od d∏ugoÊci okresu spoczynkowego nasion

i ich ˝ywotnoÊci.

barochoria – jeden z typów obcosiewnoÊci, polegajàcy

na rozsiewaniu diaspor pod wp∏ywem si∏y grawita-

cji. Wyst´puje zw∏aszcza u gatunków o ci´˝kich

owocach i nasionach lub wytwarzajàcych na p´-

dach roÊlin macierzystych ∏atwo odpadajàce roz-

mnó˝ki wegetatywne. B. umo˝liwia roÊlinom po-

tomnym osiedlenie si´ tylko w bezpoÊrednim sà-

siedztwie roÊliny macierzystej, zwykle wi´c jest

wspomagana innymi sposobami rozsiewania.

➜

anulus

pierÊcieƒ.

aparat lotny – zewn´trzny element budowy nasienia lub

owocu, umo˝liwiajàcy roznoszenie przez wiatr na-

sion lub ca∏ych owoców.

autekologia – dzia∏ ekologii roÊlin, nauka zajmujàca si´

wp∏ywem czynników ekologicznych na organizm

roÊliny oraz jego oddzia∏ywaniem na Êrodowisko;

bada przystosowania poszczególnych gatunków

roÊlin do okreÊlonych warunków Êrodowiska.

autochoria – samosiewnoÊç, sposób rozsiewania oparty

na wykorzystaniu tylko w∏asnych si∏ roÊliny. A.

umo˝liwia zwykle przenoszenie diaspor na niewiel-

kie odleg∏oÊci i nierzadko bywa wspomagana inny-

➜

207

Gatunki roÊlin

bazyfilny (gatunek, ew. zbiorowisko roÊlinne) – zwiàzany

z pod∏o˝em o odczynie zasadowym (umownie:

wartoÊç pH > lub = 7,3). Przyk∏adem bazyfitów sà

roÊliny muraw na pod∏o˝u wapiennym, m.in. mi∏ek

wiosenny, wisienka stepowa oraz niektóre s∏onoro-

Êla, np. mlecznik nadmorski.

bioindykator roÊlinny, fitoindykator – organizm ro-

Êlinny, gatunek (lub takson innej rangi), a tak˝e

zbiorowisko roÊlinne, szczególnie wra˝liwe na pew-

ne, okreÊlone warunki Êrodowiska. Analiza reakcji

b. r. (np. zmiany iloÊciowe, zmiany okreÊlonych

cech biologicznych) mo˝e byç wykorzystywa-

na do diagnozy i oceny stanu Êrodowiska.

biotop – przestrzeƒ ˝yciowa zasiedlona i przekszta∏ca-

na przez biocenoz´, z którà ∏àcznie b. stanowi eko-

system.

brioflora – flora mszaków okreÊlonego regionu lub typu

siedlisk.

bulwa – podziemny, przetrwalny organ spichrzowy, zgru-

bia∏y, skrócony, o ograniczonym wzroÊcie i trwa∏o-

Êci do jednego roku. Powstaje na skutek przekszta∏-

cenia p´du (b. p´dowe, zwykle z zawiàzkami liÊci,

np. u ziemniaka, zimowita) lub – rzadziej – korze-

nia (b. korzeniowe, np. u dalii). Niekiedy wyst´pu-

jà b. mieszane (b. korzeniowo-hipokotylowo-nadli-

Êcieniowe, np. u brukwi, selera). B. s∏u˝à do gro-

madzenia materia∏ów zapasowych i do rozmna˝a-

nia wegetatywnego.

bulwocebula (termin ogrodniczy) – bulwiasta ∏odyga

podziemna, która wyglàdem przypomina cebul´.

Organem magazynujàcym substancje od˝ywcze

jest tu zgrubia∏a ∏odyga, a nie liÊcie, jak u typowej

cebuli. Ca∏a b. jest okryta pergaminowymi ∏uska-

mi, które sà zmodyfikowanymi liÊçmi. Na b. cz´sto

powstajà pàki boczne, z których rozwijajà si´ b.

potomne. Do roÊlin wytwarzajàcych b. nale˝à: kro-

kusy, mieczyki i cyklameny.

byliny – trwa∏e roÊliny zielne; ˝yjà kilka lub wiele lat, mo-

gà zakwitaç co roku. B. w warunkach klimatu

umiarkowanego zwykle tracà na zim´ cz´Êci nad-

ziemne; zimujà w gruncie, w postaci przyziemnych

lub podziemnych organów przetrwalnych (np. bul-

wy, k∏àcza, cebule).

na ze wzgl´du na sposób przetrwania niesprzyjajà-

cej pory roku i ochrony pàków odnawiajàcych; roÊli-

ny, u których pàki odnawiajàce znajdujà si´ w dole

p´du, nad powierzchnià ziemi, nie wy˝ej ni˝ 25 cm

(wg niektórych autorów poni˝ej 50 cm). Do ch. na-

le˝à: roÊliny poduszkowe, pó∏krzewy, krzewinki.

chasmofity

roÊliny naskalne.

chorologia – florystyczna geografia roÊlin, kierunek

w geografii roÊlin, nauka zajmujàca si´ rozmiesz-

czeniem taksonów, ich zasi´gami, kierunkami mi-

gracji oraz klasyfikacjà typów zasi´gowych, a tak-

˝e porównawczà analizà flory (sk∏adu jakoÊciowe-

go i iloÊciowego).

chwytniki – ryzoidy, nitkowate, cz´sto rozga∏´zione twory,

wyst´pujàce u niektórych glonów, grzybów, a tak˝e

na gametofitach mszaków i niektórych paprotni-

ków. Ich rola polega na przytwierdzaniu roÊliny

do pod∏o˝a oraz pobieraniu wody i soli mineral-

nych.

cykle rozwojowe roÊlin – zespo∏y wszystkich, kolejno

po sobie nast´pujàcych stadiów rozwojowych or-

ganizmu, od jego powstania a˝ do wytworzenia or-

ganizmów potomnych. U wielu roÊlin cykl rozwojo-

wy jest zwiàzany z przemianà pokoleƒ.

cytogenetyka – dzia∏ nauki z pogranicza cytologii i gene-

tyki zajmujàcy si´ badaniem komórkowego pod∏o-

˝a procesów genetycznych, zw∏aszcza budowy i za-

chowania si´ chromosomów w czasie podzia∏ów

komórkowych a tak˝e analizà skutków nieprawi-

d∏owej liczby i struktury chromosomów.

czepek (= calyptra) – element charakterystyczny dla wie-

lu mchów i wàtrobowców; resztka rodni poczàtko-

wo otulajàca m∏ody sporofit, póêniej pozostajàca

na zarodni, wyniesiona wraz z nià przez szybko ro-

snàcà szczecink´ ponad ∏ody˝k´ gametofitu.

➜

diaspory – elementy roÊliny s∏u˝àce do jej rozmna˝ania

si´ i rozsiewania; zwykle o budowie u∏atwiajàcej

przenoszenie. Zale˝nie od sposobu rozmna˝ania

si´ roÊliny, wÊród d. wyró˝nia si´: zarodniki, po-

wsta∏e w wyniku rozmna˝ania bezp∏ciowego; d.

generatywne (nasiona i owoce), powsta∏e w wyniku

rozmna˝ania generatywnego; d. wegetatywne

(rozmnó˝ki, fragmenty plech oraz k∏àczy lub roz∏o-

gów itp.), powsta∏e w wyniku rozmna˝ania wegeta-

tywnego. Za d. uznaje si´ tak˝e ∏atwo przenoszo-

ne, ca∏e, drobne roÊliny (np. z rodziny rz´sowa-

tych).

dwupiennoÊç – wyst´powanie kwiatów jednop∏ciowych

m´skich i ˝eƒskich na dwóch ró˝nych osobnikach.

dysjunkcja – przerwa w zasi´gu okreÊlonego gatunku lub

grupy gatunków. Rozró˝nia si´ d. wewnàtrzkonty-

nentalne (np. d. arktyczno-górska w Europie, cha-

rakterystyczna m.in. dla d´bika oÊmiop∏atkowego,

calyptra

czepek.

cebula – podziemny organ przetrwalny; przekszta∏cony

p´d o skróconej ∏odydze, tzw. pi´tce (z pàkiem

wierzcho∏kowym i pàkami bocznymi), na której sà

osadzone liÊcie: zewn´trzne ochronne – ∏uskowate,

martwe, i wewn´trzne – mi´siste, bezbarwne liÊcie

organów spichrzowych, magazynujàce cukry. C.

s∏u˝à do rozmna˝ania wegetatywnego. Wyst´pujà

np. u lilii, cebulicy.

chamefity – roÊliny niskopàkowe, grupa roÊlin wyró˝nia-

➜

208

Aneks 1. S∏ownik wa˝niejszych terminów botanicznych

wierzby ˝y∏kowanej) oraz d. mi´dzykontynentalne

(które zaznaczajà si´ w zasi´gach, np. niektórych

wokó∏biegunowych gatunków turzyc).

dzióbek – krótki wyrostek w szczytowej cz´Êci owocu b´-

dàcy pozosta∏oÊcià szyjki s∏upka. Dz. wyst´pujà np.

w stràku i ∏uszczynie.

fanerofity – roÊliny jawnopàkowe, grupa roÊlin wyró˝nia-

na ze wzgl´du na sposób przetrwania niesprzyjajà-

cej pory roku i ochrony pàków odnawiajàcych; ro-

Êliny, u których pàki te znajdujà si´ na p´dach po-

wietrznych, powy˝ej 25 cm od ziemi (wg niektórych

autorów powy˝ej 50 cm). Do f. nale˝à np.: drzewa,

krzewy, liany, epifity.

fenologia roÊlin – nauka zajmujàca si´ okresowymi zja-

wiskami w ˝yciu roÊlin, zale˝nymi od zmieniajàcych

si´ warunków atmosferycznych i pór roku. Do zja-

wisk fenologicznych (tzw. pojawy fenologiczne)

u roÊlin nale˝à: rozwój pàków, listnienie, kwitnie-

nie, owocowanie, rozsiewanie i spoczynek zimowy.

fenotyp – zespó∏ cech osobnika powstajàcy w wyniku od-

dzia∏ywania genotypu i warunków Êrodowiska.

feromony – zwiàzki chemiczne wydzielane przez zwierz´-

ta, wp∏ywajàce na zmian´ zachowania osobników

z tego samego gatunku. F. wyst´pujà u owadów

i ssaków.

filogegrafia (ew.: fylogeografia) – dziedzina nauki anali-

zujàca rozwój zasi´gów taksonów w powiàzaniu

z ich filogenezà.

fitocenoza – p∏at roÊlinnoÊci, roÊlinny sk∏adnik biocenozy

w ekosystemie; realnie istniejàce, konkretnie, cza-

sowo i przestrzennie ograniczone zbiorowisko ro-

Êlinne; skupienie roÊlin ró˝nych gatunków zajmujà-

ce pewnà przestrzeƒ, jednolite pod wzgl´dem sk∏a-

du florystycznego, udzia∏u form ˝yciowych, stosun-

ków dominacji. F. stanowi podstawowà jednostk´

w badaniach terenowych fitosocjologii.

fitoindykator

ekologiczne liczby wskaênikowe – termin wprowadzo-

ny przez Ellenberga (1965); e. l. w. charakteryzujà

wymagania siedliskowe typowe dla okreÊlonych ga-

tunków roÊlin, a dotyczàce Êwiat∏a, temperatury,

kontynentalizmu, wilgotnoÊci, trofizmu i reakcji

(odczynu) pod∏o˝a. Ró˝ni autorzy proponowali ró˝-

ne zakresy wartoÊci wskaêników, np. Ellenberg i in.

(1992) stosujà skal´ 10-stopniowà (tzn. nasilenie

czynników wzrasta od 1 do 10), Zarzycki i in. (2002)

– skal´ 5-stopniowà. Stosowany jest zwi´z∏y, ujedno-

licony zapis, pozwalajàcy porównywaç ze sobà ana-

lizowane gatunki. Ograniczeniem metody jest fakt,

˝e liczby podane sà z pewnym przybli˝eniem,

a wskaêników nie mo˝na mierzyç.

endemity flory – taksony roÊlinne (np. gatunek, rodzaj, ro-

dzina), których zasi´g jest znacznie mniejszy ni˝ typo-

wy dla danej kategorii taksonomicznej (taksonów

rangi gatunku, rodzaju, rodziny). Zasi´gi e. f. sà cz´-

sto zamkni´te naturalnymi granicami i w znacznym

stopniu izolowane, tak ˝e wymiana florystyczna z ob-

szarami sàsiednimi jest ograniczona. Mogà one rów-

nie˝ stanowiç pozosta∏oÊç dawnych, szerszych zasi´-

gów. W zale˝noÊci od wieku wyró˝nia si´ paleoende-

mity i neoendemity (czyli taksony, zwykle rangi ni˝szej

ni˝ gatunek, m∏ode, o ograniczonym jeszcze zasi´gu,

powsta∏e stosunkowo niedawno (np. w Europie

– po ustàpieniu làdolodu); sà Êwiadectwem przebie-

gu procesów ewolucyjnych.

endozoochoria – jeden z typów zwierz´cosiewnoÊci, pole-

gajàcy na przenoszeniu diaspor w przewodzie po-

karmowym zwierzàt, np. ptaków, ssaków, a nawet

ryb i gadów. Po∏kni´te nasiona po przejÊciu przez

przewód pokarmowy zwierz´cia nie tracà zwykle

zdolnoÊci kie∏kowania, a cz´sto pobyt w przewodzie

pokarmowym dzia∏a na nie stymulujàco.

bioindykator roÊlinny.

forma ˝yciowa roÊliny – struktura ekomorfologiczna,

struktura b´dàca wyrazem przystosowania roÊliny

do okreÊlonych warunków Êrodowiska. Do tej sa-

mej f. ˝. r. zalicza si´ gatunki, cz´sto odleg∏e syste-

matycznie, wykazujàce podobne cechy przystoso-

wawcze.

➜

gametofit – pokolenie p∏ciowe rozmna˝ajàce si´ za po-

mocà gamet, haploidalne, powstajàce z mejospo-

ry. W cyklu rozwojowym roÊlin w ciàgu okreÊlone-

go czasu zast´puje pokolenie rozmna˝ajàce si´

bezp∏ciowo – sporofit; jest to tzw. przemiana poko-

leƒ. Gametofit mo˝e dominowaç morfologicznie

nad sporofitem, np. u mszaków i niektórych bru-

natnic lub odwrotnie – sporofit dominuje nad ga-

metofitem, np. u paprotników i roÊlin kwiatowych.

geitonogamia – zapylenie sàsiedzkie, zapylanie kwiatu

danej roÊliny py∏kiem z innego kwiatu tej samej ro-

Êliny.

geofity – roÊliny ziemnopàkowe, grupa roÊlin wyró˝nia-

na ze wzgl´du na sposób przetrwania niesprzyjajà-

cej pory roku i ochrony pàków odnawiajàcych; ro-

epility

roÊliny naskalne.

epizoochoria – jeden z typów zwierz´cosiewnoÊci, pole-

gajàcy na rozsiewaniu diaspor przyczepiajàcych si´

do powierzchni cia∏a zwierzàt. Wi´kszoÊç tych dia-

spor jest zaopatrzona w specjalne urzàdzenia (wy-

rostki, kolce, lepkie w∏oski) u∏atwiajàce przytwier-

dzenie do sierÊci, piór lub skóry zwierzàt.

ex situ (∏ac.: „poza w∏asnym miejscem”) – np. populacja,

która znajduje si´ na miejscu wtórnie przez nià za-

siedlonym czy roÊliny rozmno˝one lub przeniesione

z dzikich populacji, rosnàce w kolekcjach ogrodów

botanicznych.

➜

209

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: