NICCOLO MACHIAVELLI KSI��� Tytu� orygina�u IL PRINCIPE Prze�o�y� CZES�AW NANKE Przek�ad Ksi�cia przejrza� i uzupe�ni� JAN MALARCZYK Wersja niniejsza Mariusz Stochla Miko�aj Machiavelli Wawrzy�cowi Wspania�emu Synowi Piotra de'Medici Ci, kt�rzy pragn� pozyska� �ask� ksi�cia, staj� najcz�ciej przed Nim z tym, co maj� najbardziej w�r�d swoich rzeczy drogiego i co Mu, jak widz�, najwi�ksz� sprawi przyjemno��. Przeto cz�stokro� ofiarowuje si� im konie, bro�, z�otog��w, drogie kamienie i podobne kosztowno�ci, godne Ich wielko�ci. Ot� i ja, pragn�c z�o�y� jakie� �wiadectwo swej czo�obitno�ci wzgl�dem Waszej Wysoko�ci, nie znalaz�em po�r�d swego mienia dro�szej mi i cenniejszej rzeczy ni� znajomo�� czyn�w wielkich m��w, nabyt� d�ugim do�wiadczeniem w sprawach nowo�ytnych i ci�g�ym rozczytywaniem si� w staro�ytnych; t� znajomo��, bardzo sumiennie i d�ugo przemy�lawszy i rozwa�ywszy, zawar�em obecnie w tym dzie�ku, kt�re posy�am Waszej Wysoko�ci. A chocia� wiem, �e nie jest ono Jej godnym, jednak mam niez�omn� ufno��, �e przez �askawo�� Wasz� zostanie przyj�te, zwa�ywszy, �e nie mog�em uczyni� lepszego daru, jak da� Jego Wysoko�ci mo�no�� zrozumienia w kr�tkim czasie tego wszystkiego, co ja pozna�em i czego nauczy�em si� w tylu latach, a z takim trudem i niebezpiecze�stwami. Tego dzie�a nie ubra�em i nie zape�ni�em g�rnymi wyra�eniami ani szumnymi i kwiecistymi s�owami, ani �adn� inn� pon�t� lub ozdob� zewn�trzn�, jakimi pisarze zwyczajnie zdobi� swe utwory, bo chcia�em, by niczym zgo�a nie by�o upi�kszone i by wy��cznie prawdziwo�� tre�ci, tudzie� waga przedmiotu czyni�y je mi�ym. A niechaj nie b�dzie poczytane mi za zarozumia�o��, �e cz�owiek niskiego i pod�ego stanu o�miela si� omawia� i regulowa� post�powanie ksi���t, albowiem jak ci, kt�rzy rysuj� kraje, umieszczaj� si� nisko na r�wninie, gdy chc� przypatrzy� si� naturze g�r i miejsc wynios�ych, a staj� wysoko na g�rze, gdy chc� przypatrzy� si� naturze miejsc niskich, podobnie trzeba by� ksi�ciem, by dobrze pozna� natur� lud�w, a trzeba nale�e� do ludu, by dobrze pozna� natur� ksi���t. Przyjmij przeto Wasza Wysoko�� ten skromny dar z tym sercem, z jakim go posy�am; je�eli Wasza Wysoko�� t� ksi��k� przeczyta i starannie rozwa�y, pozna, �e g��wnym moim tam zawartym pragnieniem, jest, by� Wasza Wysoko�� osi�gn�� t� wielko��, jak� zapowiadaj� los i inne Jego zalety. A je�eli Wasza Wysoko�� ze szczytu swej wielko�ci zwr�ci niekiedy oczy na niziny, spostrze�e, jak niezas�u�enie znosz� ci�kie i nieustanne prze�ladowanie losu. I Jakie s� rodzaje ksi�stw i w jaki spos�b si� je pozyskuje Wszelkie pa�stwa, wszelkie rz�dy, kt�re mia�y lub maj� w�adz� nad lud�mi, bywaj� republikami albo ksi�stwami. Ksi�stwa s� dziedziczne, je�eli r�d ksi�cia sprawuje rz�dy przez czas d�u�szy, albo nowe. Te ostatnie s� albo zupe�nie nowe, jak Mediolan za Francesca Sforzy, albo s� w��czone jako cz�on do dziedzicznego pa�stwa tego ksi�cia, kt�ry je zdobywa, jak kr�lestwo Neapolu pod w�adz� kr�la Hiszpanii. Zyskane w ten spos�b kraje nawyk�y do �ycia pod w�adz� ksi�cia lub do wolno�ci, a pozyskuje si� je obcym lub w�asnym or�em, przez szcz�cie lub osobist� dzielno��. II O ksi�stwach dziedzicznych Nie b�d� wdawa� si� w rozpraw� o republikach, gdy� gdzie indziej om�wi�em je obszernie. Zajm� si� wy��cznie ksi�stwami i przejd� powy�sze ich rodzaje, rozwa�aj�c, w jaki spos�b mog� owe ksi�stwa rz�dzi� si� i utrzymywa�. Powiem wi�c, �e istniej� znacznie mniejsze trudno�ci w utrzymaniu pa�stw dziedzicznych, przywyk�ych do krwi swoich ksi���t, ni� nowych; wystarczy tam bowiem nie narusza� zasad przodk�w, dostosowuj�c si� przy tym do okoliczno�ci; ow� je�eli nawet ksi��� jest cz�owiekiem o pospolitej zr�czno�ci, utrzyma si� zawsze w swym pa�stwie, chyba �e pozbawi�a go w�adzy jaka� nadzwyczajna i przemo�na si�a; a raz pozbawiony, odzyska j� na powr�t przy pierwszej lepszej kl�sce, jaka spadnie na zdobywc�. Mamy na przyk�ad w Italii ksi�cia Ferrary, kt�ry opar� si� atakom Wenecjan w 1484 r., i papie�a Juliusza w 1510 tylko dzi�ki temu, �e od dawna siedzia� w swoim pa�stwie. Poniewa� urodzony ksi��� mniej ma powod�w i mniej jest zmuszony do wyrz�dzania drugim krzywdy, st�d wi�c pochodzi, �e bywa wi�cej kochany; jest rzecz� naturaln�, �e jest dobrze widziany u swoich, je�eli nadzwyczajne jego wady nie czyni� go nienawistnym i je�eli pami�� i przyczyny przewrot�w zatar�y si� wskutek starodawno�ci i ci�g�o�ci rz�d�w; ka�dy bowiem przewr�t tworzy pod�cielisko dla przewrotu nast�pnego. III O ksi�stwach mieszanych Natomiast w ksi�stwach nowych istniej� trudno�ci. Po pierwsze, je�eli nie jest ono zupe�nie nowe, lecz stanowi jak gdyby cz�on dziedzicznego pa�stwa, razem z kt�rym mo�e by� nazwane mieszanym - przewroty w nim rodz� si� przede wszystkim z tej naturalnej przyczyny, kt�ra istnieje w ka�dym nowym ksi�stwie. Ludzie bowiem ch�tnie zmieniaj� pana w tej nadziei, �e poprawi� sw�j los, i ta wiara daje im przeciwko panuj�cemu bro� w r�k� - w czym zawodz� si�, przekonawszy si� przez do�wiadczenie, �e tylko pogorszyli swe po�o�enie. To za� wyp�ywa z innej konieczno�ci, naturalnej i pospolitej, kt�ra powoduje, �e ksi��� nowy musi zawsze krzywdzi� swych nowych poddanych, czy to przez swych ludzi zbrojnych, czy to przez inne niezliczone zniewagi, kt�re poci�ga za sob� nowy nabytek. W ten spos�b znajdziesz po�r�d swych nieprzyjaci� tych wszystkich, kt�rych skrzywdzi�e� przez obj�cie w�adzy, a nie zdo�asz w przyja�ni utrzyma� tych, kt�rzy ci� wynie�li, poniewa� nie potrafisz zadowoli� ich w spos�b odpowiadaj�cy ich nadziejom, a maj�c wzgl�dem nich zobowi�zania, nie mo�esz przeciwko nim u�ywa� ostrych �rodk�w; ka�dy bowiem, chocia�by bardzo silny pod wzgl�dem wojskowym, potrzebuje przychylno�ci mieszka�c�w kraju, aby wej�� w jego posiadanie. Z tych powod�w Ludwik XII, kr�l francuski, jak szybko zdoby� Mediolan, tak szybko go straci�, i do odebrania mu go wystarczy�y pierwszym razem si�y w�asne ksi�cia Lodovica, poniewa� ludno��, kt�ra tamtemu otworzy�a bramy, nie mog�a znie�� udr�cze� ze strony nowego pana, gdy si� widzia�a zawiedziona w swej opinii i w swych oczekiwanych w przysz�o�ci korzy�ciach. Co prawda, gdy si� potem odzyska kraje zrebeliowane, wtedy traci si� je po raz drugi, bo w�adca, korzystaj�c z powstania, mniej przebiera w �rodkach, aby umocni� si� przez karanie winnych, �ledzenie podejrzanych i w og�le zabezpieczanie stron s�abych. Ot�, aby Francja straci�a Mediolan, wystarczy� pierwszym razem ruch wszcz�ty na granicy przez jednego ksi�cia Lodovico; aby za� straci� go po raz drugi, potrzeba by�o, by wszyscy zwr�cili si� przeciwko niej i aby jej wojska zosta�y zniszczone i wyp�dzone z Italii, co pochodzi z przyczyn powy�ej wymienionych; niemniej tak pierwszym, jak drugim razem odebrano jej Mediolan. Om�wiono ju� og�lne przyczyny pierwszej utraty, pozostaje obecnie zaj�� si� przyczynami drugiej i zobaczy�, jakie mia� �rodki kr�l francuski, a jakimi m�g�by pos�u�y� si� kto�, b�d�cy w jego po�o�eniu, aby lepiej ni� on utrzyma� si� przy nabytku. Ot� powiem, �e pa�stwa, kt�re ksi��� po nabyciu przy��cza do swego dawnego pa�stwa, albo le�� w tym samym co ono kraju i maj� ten sam j�zyk, albo nie. W pierwszym wypadku jest �atwo utrzyma� je, zw�aszcza je�eli nie s� przyzwyczajone do wolno�ci, i aby je pewnie posiada� wystarczy wytraci� r�d panuj�cego tam ksi�cia; zreszt� ludzie zachowaj� si� spokojnie, gdy si� zachowa dawne warunki �ycia i gdy nie ma r�nicy zwyczaj�w. Tak sta�o si� z Burgundi�, Bretani�, Gaskoni� i Normandi�, kt�re od dawna s� z��czone z Francj�, i chocia� r�ni� si� od niej nieco co do j�zyka, niemniej jednak zwyczaje maj� podobne i znosz� si� wzajemnie �atwo. Kto wi�c takie pa�stwo nabywa, ten musi, chc�c je zatrzyma�, mie� dwie rzeczy na oku; jedn�, aby krew dawnego ksi�cia wygas�a, drug�, aby nie zmienia� krajowych praw ani powi�ksza� podatk�w; w ten spos�b w bardzo kr�tkim czasie zleje si� ono z dawnym ksi�stwem w jedno cia�o. Atoli gdy nabywa si� pa�stwo w prowincji odmiennej co do j�zyka, zwyczaj�w i urz�dze�, to tu natrafia si� na trudno�ci i trzeba wiele szcz�cia i wiele zr�czno�ci, aby si� przy nim utrzyma�. A jednym z najlepszych i najskuteczniejszych �rodk�w by�oby, aby zdobywca zamieszka� tam osobi�cie, przez co posiadanie tego kraju stanie si� najpewniejszym i najtrwalszym. Tak zrobi� w Grecji Turek, kt�ry pomimo wszystkich innych �rodk�w, stosowanych przez niego dla utrzymania tego pa�stwa, nie by�by osi�gn�� celu, gdyby si� tam nie osiedli�. Bowiem, gdy si� jest na miejscu, widzi si� nieporz�dki w zarodku i od razu mo�na im zapobiec; nie mieszkaj�c za� na miejscu, poznaje si� je, gdy s� ju� gro�ne i nie ma �rodka zaradczego. Nadto prowincja nie cierpi wtedy zdzierstw twoich urz�dnik�w, bo poddani mog� kr�tk� drog� odwo�a� si� do ksi�cia, tote� maj� wi�cej powod�w, by go kocha�, gdy chc� by� dobrymi, a ba� si�, gdy nimi by� nie chc�. Ci wi�c s�siedzi, kt�rzy mieliby ochot� uderzy� na takie pa�stwo, dobrze si� wprz�d namy�l�, tak �e mieszkaj�cy tam ksi��� mo�e je straci� chyba tylko z najwi�ksz� trudno�ci�. Innym jeszcze lepszym �rodkiem jest zak�adanie w jednej lub dwu miejscowo�ciach kolonii, kt�re by�yby dla tego pa�stwa jak gdyby kajdanami, gdy� albo to trzeba koniecznie uczyni�, albo utrzymywa� tam sporo wojska. Kolonie du�o nie kosztuj� ksi�cia, kt�ry osadza je i utrzymuje, nie �o��c na nie nic lub niewiele; nadto krzywdzi tylko nieznaczn� cz�� ludno�ci, a mianowicie tylko tych, kt�rym odbiera pola i domy, aby je da� nowym mieszka�com, zreszt� skrzywdzeni, �yj�c w rozproszeniu i ub�stwie, nie mog� nigdy wyrz�dzi� mu szkody; wszyscy za� inni �atwo uspokajaj� si�, bo z jednej strony krzywda ich nie dotyka, a z drugiej obawiaj� si�, aby nie pope�ni� b��du i aby ich nie spotka�o to, co tych, kt�rzy zostali wyw�aszczeni. Zaznaczam wi�c w konkluzji, �e takie kolonie nie kosztuj� nic, s� wierniejsze, krzywdz� mniej, a krzywdzeni, jako ubodzy i rozproszeni, nie mog� szk...
pokuj106