HS ŚREDNIOWIECZNEJ.doc

HS ŚREDNIOWIECZNEJ – 2 ĆWICZENIA / Kamil Kopania

                                                18.10.08 r.

                                         TYPOLOGIA  BIBLIJNA

Typologia biblijna wpływa na malarstwo tablicowe, rękopisy iluminowane, na wysokiej klasy miniaturę , na rzeźbę.

Egzegeza biblijna i typologia biblijna to nie tylko intelektualna działalność , rozważanie prowadzone przede wszystkim za pomocą słowa lub za pomocą słowa pisanego, ale także baza dla ikonografii sztuki średniowiecznej.

O tym, że typologia biblijna występowała w czymś innym niż tylko Biblia Pauperum świadczą już proste miniatury z różnego rodzaju rękopisów iluminowanych.

- Kartka z modlitewnika (London, British Library, Kings MS 5, ok. 1400 r.)

– przedstawiająca Chrystusa w drodze na Golgotę, w sposób jak najbardziej typowy, ze świętą Weroniką, która odbija oblicze Pana. Scena ta „otoczona” jest postaciami czterech proroków Starotestamentowych, którzy są podpisani (Samuel, Jeremiasz, Ezechiel i jeden, którego imienia nie można rozczytać). W filakteriach (ornament w formie wstęgi, zwykle z odpowiednim napisem, widoczny na średniowiecznych malowidłach; banderola) fragmenty pism proroków. Krótkie zdania, zapowiadające scenę, która jest w centrum. Sytuacja zbliżona do tej, która jest w Biblii Puperum.

Mówiąc o sztuce średniowiecza warto wspomnieć o takich fragmentach, które w sposób szczególnie silny wpłynęły, które funkcjonowały w szerszej świadomości ludzi religijnych, a w szczególności ludzi wykształconych.

- Psalm 22(21) ,2 :

Boże mój, Boże mój,

czemuś mnie opuścił?

Daleko od mego

wybawcy słowa mego

jęku

Widać tu bardzo dobrą zapowiedź Starotestamentową wydarzeń Nowotestamentowych. Można porównać z fragmentem z NT, z Mk: 15, 34 (por. Mt: 27,45) :

O godzinie dziewiątej

Jezus zawołał

donośnym głosem: Eloi,

Eloi, lama sabachthani,

to znaczy: Boże mój,

Boże mój, czemuś mnie

opuścił?

Analogiczne użycie słów. Ktoś mógłby powiedzieć, że Mateusz czy Marek zasugerowali się treścią Psalmów. Ale dla osoby wierzącej oczywiste jest, że zarówno ST jak i NT to księgi święte, które powstały pod wpływem ducha świętego. Ta zgodność potwierdza funkcjonowanie boskiego planu zbawienia człowieka, pewnego porządku jaki rządzi wszechświatem wynikającego z działalności Boga.

Psalm 22 w dalszej części posiada jeszcze wyrazistsze fragmenty odnoszące się do kluczowych wydarzeń NT , czyli ukrzyżowania.

Wersety 8-9

Ja zaś jestem robak, a nie człowiek,

pośmiewisko ludzkie i wzgardzony u ludu.

Szydzą ze mnie wszyscy, którzy na mnie patrzą,

rozwierają wargi, potrząsają głową:

„Zaufał Panu, niechże go wyzwoli,

niechże go wyrwie, jeśli go miłuje

Odniesienie do łotra, który na krzyżu wyzywał Chrystusa mówiąc: „skoro jesteś Bogiem uratuj siebie i nas”. Może to być odniesienie do sytuacji, w której Chrystus był wyszydzany , gdy nakładano mu koronę cierniową. Tam sytuacja analogiczna. Sugerowano, że gdyby był Bogiem byłby w innej sytuacji ( podpuszczali go).

Wersety 17-19

Bo sfora psów mnie opada,

osacza mnie zgraja złoczyńców.

Przebodli ręce i nogi moje,

policzyć mogę wszystkie moje kości.

A oni się wpatrują, sycą mym widokiem;

moje szaty dzielą między siebie

i los rzucają o moją suknię

Por.: Mt 27,35,  Mk 15, 24,  Łk 23, 34 , J 19, 23

Widać analogie.

Psalm 22 jest skargą cierpiącego. Skarga osoby, która jest poddawana szeregowi przykrych tortur. Skarga ta jest w średniowiecznej teologii  zapowiedzią skargi Chrystusa.

Wersety 13-14

Otacza mnie mnóstwo cielców,

osaczają mnie byki Baszanu.

Rozwierają przeciwko mnie swoje paszcze,

jak lew drapieżny i ryczący

Poetycka metafora, która odnosi się do oprawców Chrystusa. Tą zwierzęcą metaforę widać i we wcześniejszych fragmentach ( „sfora psów mnie opada”).

Psalm 22 można zastosować do męki Chrystusa mniej lub bardziej bezpośrednio, ale i metaforycznie( sfora zwierząt może być obrazem oprawców, którzy zadawali cierpienia Chrystusowi).

Czego przykład widzimy w IX wiecznym Psałterzu ( Stuttgart, Wurttembergische Landesbibliothek) ,

- na którym widzimy fragmenty tego Psalmu i ilustrację do niego. Pojawia się postać mająca rysy i szaty Chrystusa, choć nie ma przebitych rąk i nóg. Ale sam sposób przedstawienia postaci zbliża ją do Chrystusa. Ta postać otoczona jest przez byki, cielce( fragment Psalmu 22).

Ktoś mógłby powiedzieć, że jest to Psałterz, czyli zbiór Psalmów, że jest to tylko ilustracja Psalmu, a nie NT. Ale jeśli zobaczymy inne miniatury, potwierdza się ta metaforyczność.

Inna miniatura przedstawiająca Chrystusa ma krzyżu, na którego „rzucają” się zwierzęta. Jest to przedstawienie symboliczne oparte na egzegezie biblijnej i typologii.  Widać też wątek rzucania kości o szatę Chrystusa. W obrębie tego ukrzyżowania widać motywy Nowotestamentowe i te z Psalmu 22.( zwierzęta atakujące Chrystusa).

Tego rodzaju ilustracji jest więcej. Potwierdzają, że można przedstawić NT przez pryzmat ST.

- Karoliński rękopis- Postać Chrystusa w pozie oratora( postać mówcy , który opanował sztukę retoryki, potrafi przemawiać publicznie i przekonywać słuchaczy do swoich racji). Jezus jako nauczyciel. Obok znajdują się postaci ludzkie o psich głowach (zezwierzęcenie zasugerowane w formie hybrydy zwierzęco- ludzkiej, jako ta sfora psów).

Z jednej strony te psy ujadają, niejako włączają się do dyskusji a pozostałe osaczają Chrystusa i starają się go bezpośrednio bić.

Inny przykład hybrydy zwierzęco-ludzkiej: Byczo-ludzka.

Ta metaforyczność nie jest spotykana tylko we wczesnym średniowieczu, przykład stanowi dzieło Michael’a Wolgemut’a (nauczyciel Albrechta Dürera).

- Drzeworyt „Chrystus i zwierzęta” (Der Schatzbechalter,Norymberga, 1491).

Przedstawia Chrystusa, którego dopada sfora zwierząt- dół (które znamy z Psalmów- m.in. pies, lew). U góry są inne w charakterze zwierzęta- pozytywnym .

Pelikan- karmiący własną krwią swe dzieci-świetna metafora ofiary Chrystusa, który własną krwią odkupił ludzkość.

Słoń- symbol stałości.

Owieczki- owieczki Boże, czyli ludzie Kościoła.

Chrystus przedstawiony jako idący mężczyzna z laską. Jest to alegoria życia Chrystusa od początku do końca. Droga Chrystusa wiodła od cierpienia, upodlenia do szczęśliwego końca , wywyższenia. Zbawcza misja, która pozwoliła narodzić się Kościołowi i wspólnocie wiernych.

- Psałterz Roberta z Lindseye, początek XIII w.- nawiązanie do NT- Chrystus i żydowscy mędrcy, którzy słuchają podszeptów diabłów( diabły zezwierzęcone, podobne do byków).

Tego typu wątki były przemycane, w dziełach , których byśmy nie posądzali o odniesienia do typologii biblijnej.

-„Chrystus przed Piłatem”, Mistrz Ołtarza Hersbruck, ok. 1480-90 r., obraz tablicowy.

-„Godzinki” , Simon Bening,1525-1550 r., miniatura.

Przykłady tendencji szerzącej się na północy ( określane mianem malarstwa niderlandzkiego).Rzeczowe, bardzo dokładne oddawanie natury. Dzieła głównie o tematyce religijnej.

- W obu tych dziełach postacie psów są na pierwszym planie, więc rzucają się w oczy (niderlandzki realizm- są psy, których pełno pałęta się na ulicach). Ale jeżeli bliżej przyjrzymy się tym psom to widzimy bardzo delikatną sugestię, iż oprawcy są zezwierzęceni na podobieństwo tych psów.

Obserwujemy analogiczność ruchów postaci, identyczny wyraz „ mordy” ludzi i psów.

-„Biczowanie”, artysta północnoniemiecki, II połowa XV w.- Chrystus w centrum szczelnie otoczony oprawcami, pies zamyka koło wokół Chrystusa.

-„ Cierniem koronowanie”, Wolfgang Katzheimer Starszy, ok. 1485 r.

– Brutalna scena. Pies gra aktywną rolę, przejmuje cechy oprawców. Tak jak oprawcy są brutalni i pełni dynamiki , tak samo pies (nerwowy ruch sugerujący jego wściekłość i niechęć do Chrystusa).

-„ Cierniem koronowanie”, Bernhard Strigel, ok. 1520-1529. – Oprawca gryzie Chrystusa. Pokazanie okropieństwa ludzi poprzez deformacje Np. twarzy.

                                                MĘKA CHRYSTUSA

[ Sztuka późnego średniowiecza jest określana jako prymitywna, jeśli chodzi o przekazywane emocje. Sąd nad całym średniowieczem, że to epoka ciemna jest krzywdzący.

Warunki życia w średniowieczu są ciężkie- brutalizacja życia, powszechność chorób- średnia życia 24-28 lat.]

-Michael Wolgemut, IV ćw. XV w.

– szkicownik, służący jako wzornik do innych prac.

Prace kipią brutalnością. Zasadzają się na kontraście między całkowicie bezwolnym, nieprzytomnym Chrystusie, a oprawcami, którzy go bezwzględnie osaczają, biją , podsuszają, ciągną za włosy itd.

- Traktaty pasyjne- podkreślenie każdej rany, każdego ciosu zadanego Chrystusowi. Bardzo sugestywne opisy.

Hiperbolizacja cierpienia Chrystusa, które oznaczało wielką miłość do człowieka. Podkreślano, że do zbawienia świata wystarczyła by jedna kropla krwi Chrystusa. Ale Jezus powodowany miłością do człowieka daje się umęczyć w sposób dalece wykraczający poza potrzebę.

- Zabytek Polski , kipiący brutalnością- „Rozmyślania dominikańskie”, ok. 1530 r., Mistrz II, Kraków.- Traktat pasyjny, zawiera informacje od chwili pojmania Chrystusa, aż po złożenie do grobu. Tekstowi towarzyszy (obecnie) 118 przedstawień.

Miniatury, w których autor skupił się na brutalizmie kolejnych etapów męki Chrystusa.- HIPERBOLIZACJA tej męki. Czytamy o tym i jednocześnie miniatura po miniaturze widzimy ilustracje ukazujące mękę Jezusa. Opisy są bardzo bezpośrednie , Np. plucie Chrystusowi w usta ( lub rzyganie).

Dla kogo rękopis?

Zakon dominikański- najbardziej intelektualny zakon Kościoła Katolickiego. Powstał po to, by prowadzić dysputy, tłumaczyć dzieła mędrców, naukowców żydowskich, z kręgów arabskich itp. Dominikanie w Europie w znacznej mierze przyczynili się do powstawania Uniwersytetów.

Rękopis przeznaczony dla osoby wykształconej( także teologicznie), a nie zaślepienie brutalnością.

Skąd się bierze ta brutalność?

- z typologii biblijnej.

Fragment z Księgi Jeremiasza 11, 19:

Ja zaś jak baranek oswojony,

którego prowadzą na rzeź /

Et ego quasi agnus mansuetus,

qui portatur ad victimam

- kontrast zaznaczony na dziełach sztuki średniowiecza, między całkowicie bezwolnym, poddającym się Chrystusem, a oprawcami, którzy nie mają dla niego litości. Porównanie Chrystusa do baranka prowadzonego na rzeź.

Fragment z Księgi Izajasza 53, 7:

Dręczono Go, lecz sam się dał gnębić,

nawet nie otworzył ust swoich. Jak baranek

na rzeź prowadzony, jak owca niema wobec

strzygących ją, tak On nie otworzył ust

swoich! /

Sicut ovis ad occisionem ducetur, et quasi

agnus coram tondente se obmutescet, et non

aperiet os suum

- odniesienie do pokory Jezusa, cierpiał dla ludzi, i nie próbował tego cierpienia złagodzić.

Obok tekstów po polsku fragmenty po łacinie. Dlaczego? W średniowieczu korzystano z łacińskiej Biblii – Wulgaty. Dzisiejsze przekłady wtedy nie funkcjonowały. To też ma znaczenie!

Np. Księga Powtórzonego Prawa (21, 1-9) :

[...] Starsi tegoż miasta wezmą jałowicę która jeszcze nie

pracowała i nie nosiła jarzma. Jałowicę tę sprowadzą starsi

miasta do rzeki nie wysychającej, na miejsce nieuprawione

i nieobsiane i złamią jej kark w rzece [...].

[...] Seniores civitatis illius tollent vitulam de armento, quae

Non traxit jugum, nec terram scidit vomere; et ducent eam

ad vallem asperam atque saxosam (nierówna i kamienista),

quae nunquam arata est, nec sementem recepit, et

caedent in ea cervices vitulae [...]

Pismo Święte tłumaczone na język łaciński przez Hieronima, który także mógł się pomylić. Niekiedy się mylił. Np. W odniesieniu do Mojżesza. Opis tego mężczyzny przetłumaczył w sposób tak dokładny, że powstała postać Mojżesza z rogami.( widać na niektórych dziełach np. Michała Anioła). W oryginale tych rogów nie ma.

- Rozmyślania dominikańskie:

•         A tedy złośnicy włożyli drąg na grzbiet Jezusow i podnieśli wzgórę, i nieśli go do ciemnice jako baranka związanego.

•         A kiedy już przyszli przed onę sprośną ciemnicę abo piwnicę, tedy wziąwszy Jezusa tak związanego jako baranka i rzucili daleko w ciemnicę, abo błoto śmierdzące

- obraz Starotestamentowego baranka czymś zupełnie naturalnym, ale nie bezpośrednio zaznaczonym.

•         A tu srogo bili pięściami ciemię jego, a drudzy w tył jego głowy, i plwali na oblicze jego i usta, i oczy jego. I wypełniło sie pismo Izajasza proroka, mowiąc: „Oblicza mego nie otworzyłem od policzkujących i plwających”.

- chodziło o podkreślenie, iż Izajasz wypowiedział te słowa , i że słowa te zostały zrealizowane przez Chrystusa (zapowiedź ).

-          Mosan Floreffe Bible, 1150-1160 r., London, British Library, Add. MS. 17738, fol. 187.

·         Pro nevo fraudis vitulis datur hostia laudis; Quos Christus virtulus sit docet hic titulus

·         For the blemish of sin a calf is given, worship’s sacrifice; this inscription teaches that Christ is the calf

- U góry scena ukrzyżowania Chrystusa, na dole scena Starotestamentowej ofiary z cielca. Porównanie Jezusa do baranka. Chrystus cielcem ofiarnym. (znajdują się też postacie proroków Starotestamentowych m.in. Dawid).

- Jacob Cornelisz van Oostsanen, Chrystus prowadzony do Jerozolimy, 1512 r. (fragment).

Droga Chrystusa na Golgotę.

Pismo Święte jest mało detaliczne. Zawiera mało informacji o danej sytuacji. Zawiera czysto faktograficzny opis, często przesłania symboliczne. Z tego względu od wczesnego chrześcijaństwa rodzi się egzegeza i typologia biblijna, która urozmaica, wzbogaca wydarzenia Nowotestamentowe. „Rodzą” się apokryfy.

Ludzie średniowiecza byli ciekawi tych fragmentów życia, których w PŚ brakuje, Np. o Marii. Maria w Piśmie Świętym nagle wyskakuje w historii, a potem nagle znika. Nie ma opisanego jej dzieciństwa ani starości.

- Mistrz Południowoniemiecki, ok. 1480 r. i Rozmyślania dominikańskie.

Obie te prace przedstawiają związanego Chrystusa, wrzucanego do wody. Oba te motywy odnoszą się do fragmentu z Księgi Powtórzonego Prawa oraz d...