82.pdf

Wiesław WACŁAWCZYK

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

POJ Ħ CIE GODNO ĺ CI OSOBOWEJ W DOKTRYNIE PRAW CZŁOWIEKA

A KWESTIA SWOBODY WYPOWIEDZI

PoczĢtek preambuły do Powszechnej Deklaracja Praw Człowieka ONZ z 1948

roku głosi: „ZwaŇywszy, Ňe uznanie przyrodzonej godnoĻci oraz równych i niezby-

walnych praw wszystkich członków wspólnoty ludzkiej jest podstawĢ wolnoĻci,

sprawiedliwoĻci i pokoju na Ļwiecie (...)”. 1 Z kolei wstħp do Miħdzynarodowego

Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych ONZ oraz Miħdzynarodowego Paktu

Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych ONZ (oba z 1966 roku) rozpo-

czyna siħ słowami: „Paıstwa-Strony niniejszego Paktu zwaŇywszy, Ňe zgodnie z

zasadami ogłoszonymi w Karcie Narodów Zjednoczonych uznanie przyrodzonej

godnoĻci oraz równych i niezbywalnych praw wszystkich członków wspólnoty ludz-

kiej stanowi podstawħ wolnoĻci, sprawiedliwoĻci i pokoju w Ļwiecie, uznajĢc, Ňe

prawa te wynikajĢ z przyrodzonej godnoĻci osoby ludzkiej (...)”. 2

Fragmenty przywołanych tu dokumentów majĢ swojĢ wymowħ. DowodzĢ, Ňe

uniwersalne mechanizmy ochrony praw człowieka, a do takich pretenduje system

ONZ, wywodzĢ siħ z pojħcia godnoĻci jednostki ludzkiej. Podobne zapisy znajdujĢ

siħ w najwaŇniejszych regionalnych katalogach praw człowieka oraz konstytucjach

niektórych krajów. Przykładem pierwszych jest Karta Praw Podstawowych Unii

Europejskiej, w której pojħcie to przywołuje siħ zarówno w preambule, 3 jak i pierw-

szym artykule, głoszĢcym: „GodnoĻę człowieka jest nienaruszalna. NaleŇy jĢ sza-

nowaę i chronię.” 4 Przykładem konstytucyjnych zapisów dotyczĢcych omawianych

kwestii mogĢ byę sformułowania zawarte w ustawie zasadniczej RP z 1997 roku.

W jej preambule mówi siħ o obowiĢzku dbania o zachowanie „przyrodzonej godno-

Ļci człowieka”, 5 natomiast w artykule 30 rozwija siħ tħ myĻl w nastħpujĢcy sposób:

„Przyrodzona i niezbywalna godnoĻę człowieka stanowi Ņródło wolnoĻci i praw

człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest

obowiĢzkiem władz publicznych.” 6 Warto dodaę, Ňe artykuł 30 rozpoczyna drugi

rozdział Konstytucji RP, zatytułowany „WolnoĻci, prawa i obowiĢzki człowieka i

obywatela”, dlatego zapis ten moŇna uznaę – jak podkreĻla Piotr Winczorek – za

„swoistĢ preambułħ” tego rozdziału. 7

Pojħcie „godnoĻę osobowa” nie poddaje siħ łatwo próbom okreĻlania jego

istoty. Definicji godnoĻci nie przedstawiajĢ akty prawa miħdzynarodowego, nie

znajdzie siħ ich równieŇ w tak ambitnych opracowaniach poĻwiħconych prawom

1 Tekst w: Krzysztof Motyka (opr.): Prawa człowieka. Wybór Ņ ródeł . Lublin 1996, s. 51

2 Ibidem, s. 59

3 Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Tekst z obja Ļ nieniami Sekretariatu Konwencji . Wprowa-

dzenie i tłumaczenie Marek Antoni Nowicki, Kraków 2001, s. 15

4 Ibidem, s. 17

5 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Wprowadzenie Wiesław Skrzydło, Kraków 2002, s. 40

6 Ibidem, s. 50

7 P. Winczorek: Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r . Warszawa

2000, s. 47

człowieka jak Encyclopedia of Human Rights . 8 Mariusz Jabłoıski zwraca uwagħ,

Ňe „(…) juŇ staroŇytni Grecy starajĢc siħ zgłħbię istotħ godnoĻci człowieka, róŇnili

siħ w swych poglĢdach”. 9 Na przykład Platon i Arystoteles łĢczyli to pojħcie z cno-

tami obywatelskimi, takimi jak rozum, moralnoĻę, etyka postħpowania, reputacja –

słowem z najbardziej pozytywnymi cechami jednostki, regulujĢcymi zasady współ-

Ňycia społecznego; z kolei zdaniem Herodota i Heraklita godnoĻę miała przysługi-

waę kaŇdemu człowiekowi, ze wzglħdu na wyjĢtkowe miejsce zajmowane przez

niego w kosmosie. 10

Koncepcje te legły u podstaw współczesnego podejĻcia do kwestii godnoĻci.

Cechuje je dualizm. W myĻl jednego ujħcia godnoĻę uwaŇa siħ za „(…) szczególnĢ

wartoĻę, którĢ człowiek moŇe, ale nie musi posiadaę i w konsekwencji tego moŇe

jĢ rozwijaę lub utracię”, 11 jest ona bowiem wyznaczana naszym postħpowaniem

oraz tym, jak siħ cenimy i jak oceniajĢ nas inni. Natomiast zgodnie z drugim ujħ-

ciem godnoĻę człowieka uznaje siħ za wartoĻę przyrodzonĢ i niezbywalnĢ, nieza-

leŇnĢ od ludzkiego postħpowania, „(…) przypisanĢ z samego faktu bycia człowie-

kiem, czyli bytem wyjĢtkowym, odmiennym ze wzglħdu na swĢ ĻwiadomoĻę od

innych stworzeı”. 12 Przy takim załoŇeniu godnoĻę osobowa przysługiwałaby w

równym stopniu jednostce wyróŇniajĢcej siħ prawoĻciĢ charakteru i tej, która lek-

cewaŇy normy moralne; człowiekowi dorosłemu, majĢcemu za sobĢ cały bagaŇ

doĻwiadczeı, oraz niemowlħciu, które nic nie zdĢŇyło jeszcze w Ňyciu zrobię.

Nietrudno zauwaŇyę, Ňe przywołane na poczĢtku zapisy sĢ egzemplifikacjĢ

drugiej z omówionych tu koncepcji. W Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka,

obu wymienionych paktach ONZ, w Karcie Praw Podstawowych Unii Europejskiej i

cytowanym artykule Konstytucji RP, mówi siħ o godnoĻci człowieka jako o wartoĻci

„przyrodzonej”, „niezbywalnej” bĢdŅ teŇ „nienaruszalnej”. Warto siħ w zwiĢzku z

tym zastanowię, w jaki sposób tego rodzaju sformułowania rzutujĢ na sposób poj-

mowania kwestii swobody wypowiedzi, uchodzĢcej w myĻl koncepcji liberalnej nie

tylko za jedno z najwaŇniejszych materialnych praw jednostki, ale takŇe za waŇne

prawo proceduralne, bħdĢce warunkiem respektowania innych zapisów ujmowa-

nych w katalogach praw i wolnoĻci człowieka. Szczególnie istotne wydaje siħ w

tym kontekĻcie znalezienie odpowiedzi na pytanie, czy zapisy o „przyrodzonej i

niezbywalnej godnoĻci osobowej” absolutyzujĢ wolnoĻę słowa - czy teŇ raczej

ograniczajĢ jej chroniony zakres?

Swoboda wypowiedzi jest wartoĻciĢ cenionĢ szczególnie w Ļwiecie zachod-

nim. Z kolei w krħgu innych kultur okazuje siħ ona czħsto najbardziej kontestowanĢ

ideĢ Zachodu. 13 Jednak i sam Zachód wydaje siħ podzielony w kwestii tego, jaki

zakres wolnoĻci słowa powinien byę chroniony, jakie zaĻ wypowiedzi naleŇy uznaę

8 Patrz: E.H. Lawson (ed.): Encyclopedia of Human Rights . New York 1992. Na kwestiħ tħ zwraca

uwagħ m. in. Marek Piechowiak, patrz: M. Piechowiak: Filozofia praw człowieka . Lublin 1999, s. 79

9 M. Jabłoıski: Rozwa Ň ania na temat znaczenia poj ħ cia godno Ļ ci człowieka w polskim porz Ģ dku konsty-

tucyjnym . W: B. Banaszak, A. Preisner: Prawa i wolno Ļ ci obywatelskie w Konstytucji RP . Warszawa

2002, s. 81

10 Ibidem, s. 81-82

11 Ibidem, s. 82

12 Ibidem

13 Patrz: B. Hamm: Universalitat der Menschenrechte. Iternationale Anforderungen an die

Menschenrechtspolitik in China. In: Wolfsburg Internet-Script, Fokus China: Universalitat der

Menshenrechte, Die Wolfsburg Katholische Akademie; http://www.die-wolfsburg.de/pdf/focus_china.pdf ; s.

35. odczyt: 19. 06. 2006

za niepodlegajĢce ochronie prawnej. Pod tym wzglħdem nietrudno zauwaŇyę istot-

ne róŇnice pomiħdzy podejĻciem charakterystycznym dla Stanów Zjednoczonych a

poglĢdami dominujĢcymi w Europie. Ma to niewĢtpliwie zwiĢzek z zapisami doty-

czĢcymi godnoĻci człowieka.

Jak podkreĻla András Sajó, w sytuacji gdy pojħcie godnoĻci jednostki uznaje

siħ za fundament systemu prawnego danej zbiorowoĻci, wolnoĻę słowa schodzi na

drugi plan, gdyŇ głoszenie poglĢdów mogĢcych stanowię zagroŇenie dla czyjejĻ

godnoĻci nie bħdzie prawnie chronione. 14 Zdaniem A. Sajó to właĻnie dlatego ramy

swobody wypowiedzi w takim kraju jak Niemcy sĢ znacznie wħŇsze niŇ w Stanach

Zjednoczonych. 15 RzeczywiĻcie, pojħcie godnoĻci ludzkiej zajmuje w Konstytucji

Niemiec uprzywilejowanĢ pozycjħ, juŇ bowiem jej pierwszy artykuł głosi: „GodnoĻę

człowieka jest nienaruszalna. Wszelkie władze paıstwowe sĢ zobowiĢzane sza-

nowaę jĢ i chronię.” 16 W tradycji niemieckiej wolnoĻę myĻli rozwinħła siħ znacznie

póŅniej niŇ pojħcie czci (Ehre), 17 bħdĢcej „(…) niezbywalnym składnikiem prawa

osobowego i godnoĻci ludzkiej”. 18 Jak jednak zaznacza Bernd Rüthers, obecnie

niemiecka tradycja silnej ochrony czci jednostki ulega znacznemu osłabieniu pod

wpływem amerykaıskiego prawodawstwa i orzecznictwa SĢdu NajwyŇszego USA,

hołdujĢcym zasadzie powierzenia ochrony czci „(…) w duŇej mierze wolnej walce

myĻli, do której nie mogĢ siħ mieszaę paıstwo i aparat sĢdowniczy”. 19 Zdaniem

tego autora w ten sposób gubi siħ w Niemczech ideały demokracji, ukształtowane

w Europie przez hasła rewolucji francuskiej: wolnoĻę, równoĻę, braterstwo. 20 Walka

myĻli prowadzona według zasad „wolnej amerykanki” ( catch as catch can ), pozwa-

lajĢca bezkarnie naruszaę czyjĢĻ czeĻę, nie moŇe bowiem „słuŇyę demokracji i

dobru wspólnemu”. 21

RównieŇ polskie normy prawne dotyczĢce godnoĻci człowieka i wolnoĻci sło-

wa dowodzĢ, Ňe wartoĻci te mogĢ okazaę siħ w praktyce trudne do pogodzenia.

Miejsce zajmowane w Konstytucji RP przez cytowane wczeĻniej zapisy odnoszĢce

siħ do pierwszej z nich wskazujĢ jednoznacznie na „przyrodzonĢ i niezbywalnĢ

godnoĻę człowieka” jako naturalne Ņródło wolnoĻci słowa, bħdĢcej jednym z praw

człowieka wymienionych w tym dokumencie. W takim ujħciu godnoĻę jednostki

ludzkiej to naturalna przesłanka jej prawa do swobody wypowiedzi; odmówię ko-

muĻ prawa głosu to tyle, co naruszyę jego godnoĻę osobowĢ.

RównoczeĻnie jednak sama wolnoĻę – w tym wolnoĻę słowa – moŇe byę po-

strzegana jako potencjalne narzħdzie wystawienia czyjejĻ godnoĻci na szwank.

ĺwiadczĢ o tym ustħpy 2 i 3 artykułu 31 Konstytucji, ograniczajĢce prawo człowie-

ka do wolnoĻci, o którym mówi siħ w ustħpie 1 tego artykułu. I tak ustħp 2 głosi m.

14 András Sajó, Freedom of Expression, Institute of Public Affairs, Warszawa 2004, s. 19.

15 Ibidem.

16 Konstytucja Niemiec , Wikipedia , http://pl.wikipedia.org/wiki/Konstytucja_Niemiec#Ustawa_Zasadnicza_Republiki_Federalnej_Niemiec ;

odczyt: 19. 06 2006.

17 B. Rüthers: Medienfreiheit und Personlichkeitsschutz im Konflikt. Erfahrungen und Grundsatze in

Praxis und Lehre der Bundesrepublik Deutschland (wersja polska publikacji dwujħzycznej: Konflikt

mi ħ dzy wolno Ļ ci Ģ mediów a ochron Ģ dóbr osobistych – do Ļ wiadczenia i zasady w wykładni prawa

Republiki Federalnej Niemiec ). W: Kultura i prawo. Wolno Ļę mediów. Materiały II Mi ħ dzynarodowej

Konferencji na Temat „Wolno Ļę mediów” . Lublin 18-19 maja 2000 (publikacja w jħzyku polskim i nie-

mieckim); Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2002, s. 93

18 Ibidem, s. 99

19 Ibidem, s. 95

20 Ibidem, s. 103

21 Ibidem

in., Ňe „kaŇdy jest obowiĢzany szanowaę wolnoĻci i prawa innych”, drugi zaĻ doty-

czy ograniczeı „w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolnoĻci i praw”; wymie-

nia siħ tu m. in. takie przesłanki, jak ochrona „moralnoĻci publicznej” oraz „wolnoĻci

i praw innych osób”. 22 Zgodnie z tym, co powiedziano wyŇej, juŇ samo usytuowanie

artykułu 31, dotyczĢcego prawa do wolnoĻci, bezpoĻrednio po zapisie dotyczĢcym

godnoĻci człowieka - pełniĢcym w Konstytucji niejako rolħ preambuły rozdziału II:

„WolnoĻci, prawa i obowiĢzki człowieka i obywatela” – ma tu swĢ jednoznacznĢ

wymowħ. Zakres prawa do wolnoĻci – w tym do wolnoĻci słowa, o której traktuje

artykuł 54 – jest w polskiej ustawie zasadniczej wyznaczony treĻciĢ artykułu 30,

dotyczĢcego godnoĻci człowieka. Jak pisze Wiesław Skrzydło, treĻę tego zapisu

„(…) stanowi wyjħcie przed nawias zasady, do której odnoszĢ siħ lub z której wyni-

kajĢ regulacje prawne zawarte w treĻci rozdziału II”. 23

NaleŇy podkreĻlię, Ňe niektóre polskie normy prawne dotyczĢce analizowa-

nych tu pojħę – a wiħc godnoĻci człowieka i jego prawa do swobody wypowiedzi –

sĢ zdecydowanie kontrowersyjne. Odnosi siħ to przede wszystkim do zapisów

Kodeksu karnego z 1997 roku na temat ochrony czci funkcjonariuszy publicznych,

zagwarantowanej w paragrafie 2 artykułu 135 (zniewaga Prezydenta RP), paragra-

fach 1 i 2 artykułu 226 (zniewaga funkcjonariusza publicznego) i paragrafie 3 arty-

kułu 226 (zniewaga lub poniŇenie konstytucyjnego organu paıstwa). ObecnoĻę

wymienionych zapisów w obowiĢzujĢcym kodeksie karnym moŇe budzię uzasad-

nione wĢtpliwoĻci w Ļwietle silnie zaznaczajĢcych siħ dziĻ dĢŇeı do tego, aby pro-

cesy o zniesławienie funkcjonariuszy publicznych uczynię wyłĢcznie przedmiotem

postħpowania cywilnego. 24

Cytowany tu juŇ András Sajó zaznacza, Ňe pojħcie godnoĻci osobowej czło-

wieka wywiera silny wpływ na orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Czło-

wieka w kwestiach dotyczĢcych wolnoĻci słowa. 25 Chodzi tu – jak zaznaczono

wczeĻniej – o wpływ ograniczajĢcy, przesĢdzajĢcy o tym, Ňe ochrona wolnoĻci

słowa na Starym Kontynencie nie jest tak silna jak w Stanach Zjednoczonych. 26

22 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej , op. cit., s. 34

23 Ibidem, s. 33

24 Prawo uznajĢce moŇliwoĻę Ļcigania w postħpowaniu karnym osób oskarŇonych o zniewaŇenie polity-

ków i funkcjonariuszy publicznych jest przedmiotem krytyki instytucji miħdzynarodowych i organizacji

pozarzĢdowych zajmujĢcych siħ prawami człowieka. Do tych pierwszych naleŇy Miħdzyamerykaıska

Komisja Praw Człowieka ( Inter-American Commission on Human Rights ), która w paŅdzierniku 2000

roku przyjħła Deklaracjħ Zasad w Sprawie WolnoĻci Wypowiedzi ( Declaration of Principles on Fre-

edom of Expression ). Dokument ten głosi miħdzy innymi [tłum. aut.]: „W przypadkach obrazy urzħdni-

ka publicznego, osoby publicznej lub osoby prywatnej, która z własnej woli zaangaŇowała siħ w spra-

wy publiczne, ochrona jej reputacji powinna byę zagwarantowana tylko przepisami cywilnymi” (Patrz:

T. Mendel: The Case against Criminal Defamation Laws . In: OSCE Representative on Freedom of the

Media, Freedom and Responsibility . Yearbook 2004, Vienna 2005, p. 109-110). Tekst oryginalny:

„The protection of a person’s reputation should only be guaranteed through civil sanctions in those

cases in which the person offended is a public official, a public person or a private person who has

voluntarily become involved in matters of public interest” (ibidem). Warto dodaę, Ňe równieŇ Organiza-

cja Bezpieczeıstwa i Współpracy w Europie czyni od lat starania o usuniħcie z kodeksów karnych

swych paıstw członkowskich artykułów dotyczĢcych odpowiedzialnoĻci za zniewaŇenie funkcjonariu-

szy publicznych. DuŇe zasługi miał na tym polu Freimut Duve, pierwszy przedstawiciel OBWE ds.

wolnoĻci mediów. TakŇe jego nastħpca Miklós Haraszti stara siħ kontynuowaę wysiłki F. Duve zmie-

rzajĢce do usuwania z kodeksów karnych zapisów dotyczĢcych zniewaŇania osobistoĻci publicznych

(patrz m. in. R. Koven: How Dangerous Archaic Insult Laws Can Be . In: OSCE Representative on

Freedom of the Media, Freedom and Responsibility , op. cit., p. 113-115)

25 A. Sajó, op. cit., s. 19

26 Ibidem

Opinia ta wydaje siħ uzasadniona, mimo Ňe Europejska Konwencja Praw Człowie-

ka, bħdĢca podstawĢ orzecznictwa ETPC, nie zawiera – w odróŇnieniu od Po-

wszechnej Deklaracji Praw Człowieka, dwóch wymienionych na poczĢtku paktów

ONZ czy teŇ konstytucji Polski i Niemiec – expressis verbis zapisów o godnoĻci.

Jednak juŇ w 1976 roku, rozpatrujĢc sprawħ Handyside przeciwko Wielkiej Brytanii ,

Trybunał w Strasburgu przyjĢł zasadħ, Ňe wolnoĻę słowa – obejmujĢca nie tylko

informacjħ i poglĢdy, „(…) które sĢ postrzegane jako nieszkodliwe lub obojħtne”,

lecz równieŇ te, „(…) które obraŇajĢ, oburzajĢ lub wprowadzajĢ niepokój” – jest

jednym z filarów społeczeıstwa demokratycznego, „(…) warunkiem jego rozwoju i

samorealizacji jednostki”. 27

Te ostatnie słowa wskazujĢ na łĢczenie w orzecznictwie ETPC kwestii wolno-

Ļci wypowiedzi z pojħciem godnoĻci człowieka, mimo Ňe tego drugiego nie przywo-

łuje siħ tu dosłownie. Upatrywanie w swobodzie wypowiedzi warunku „samoreali-

zacji jednostki” jest oczywistym odwołaniem siħ do przekonania, zgodnie z którym

jednostka nie moŇe w pełni odczuwaę swej godnoĻci bez prawa manifestowania

własnych poglĢdów. NaleŇy jednak zaznaczyę, Ňe tak motywowane prawo do wol-

noĻci słowa ma w orzecznictwie ETPC doĻę ograniczony zakres.

W praktyce oznacza ono przede wszystkim duŇy stopieı przyzwolenia na

swobodħ wypowiedzi politycznych. Szczególnie wymownym potwierdzeniem takie-

go stanu rzeczy wydaje siħ byę w orzecznictwie Trybunału w Strasburgu wyrok w

sprawie Oberschlick przeciwko Austrii z 1 lipca 1997 roku. ETPC uznał wówczas,

Ňe okreĻlenie „idiota”, uŇyte wobec polityka w publicznej debacie – aczkolwiek

obraŅliwe – nie moŇe byę w okreĻlonych okolicznoĻciach podstawĢ skazania oso-

by posługujĢcej siħ takim epitetem. 28 Zgodnie, bowiem z doktrynĢ Trybunału, „(…)

polityk musi tolerowaę wiħcej krytyki niŇ zwykły obywatel”, przy czym „(…) dotyczy

to równieŇ bolesnych reakcji mediów i opinii publicznej, szczególnie jeĻli polityk

sam je sprowokował własnym zachowaniem lub słowami”. 29 MówiĢc inaczej, ktoĻ

zaangaŇowany w działalnoĻę publicznĢ powinien pogodzię siħ z tym, Ňe bħdzie

przedmiotem ataków raniĢcych jego poczucie godnoĻci.

ETPC trzyma siħ tego załoŇenia od 1976 roku, tzn. od wspomnianego wyŇej

precedensowego orzeczenia w sprawie Handyside przeciwko Wielkiej Brytanii .

Potwierdza to rozstrzygniħcie Stoll przeciwko Szwajcarii z 25 kwietnia 2006 roku.

RozpatrujĢc tħ sprawħ sħdziowie Trybunału podkreĻlili, Ňe „(…) granice dopusz-

czalnej krytyki sĢ – podobnie jak w wypadku polityków – szersze wobec funkcjona-

riuszy wykonujĢcych swoje funkcje urzħdowe niŇ wobec osób prywatnych”. 30

Wprawdzie w orzeczeniu Janowski przeciwko Polsce z 21 stycznia 1999 roku Try-

bunał nie postawił znaku równoĻci pomiħdzy politykami a funkcjonariuszami pu-

blicznymi – i zaznaczył, Ňe akceptowane w społeczeıstwie demokratycznym ramy

27 M.A. Nowicki (opr.): Europejski Trybunał Praw Człowieka. Orzecznictwo, tom 2 . Kraków 2002, s. 962

28 OsobĢ tĢ był dziennikarz Gerhard Oberschlick, a obraŇonym przez niego politykiem – przewodniczĢ-

cy Austriackiej Partii WolnoĻci Jörg Haider. Sprawa dotyczyła kontrowersyjnej wypowiedzi Haidera,

utrzymujĢcego, Ňe podczas II wojny Ļwiatowej wszyscy Ňołnierze, równieŇ niemieccy, „walczyli o po-

kój i wolnoĻę”, dlatego takŇe im naleŇy okazaę wdziħcznoĻę „za połoŇenie podwalin pod zbudowanie

dostatniego, demokratycznego społeczeıstwa” (I.C. Kamiıski: Swoboda wypowiedzi w orzeczeniach

Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu . Kraków 2002, s. 96)

29 Ibidem, s. 100

30 M.A. Nowicki: Skazanie dziennikarza jest rodzajem cenzury . Rzeczpospolita z 10. 06. 2006 r., sekcja

C4: Opinie, analizy ; s. 1

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: