Współcześnie w polskiej nauce prawa, definiujący pojęcie prawo- najczęściej zaznaczają, że jest to zespół norm postępowania określonych podmiotów (adresatów), norm ustanowionych lub uznawanych przez państwo, których realizacja jest chroniona przymusem państwowym. Takie pojmowanie prawa bywa określane jako, pojęcie prawa w rozumieniu prawniczym oraz dodaje się, że prawo to jest przejawem kultury człowieka, wyrazem jego działalności. Podkreśla się też, że szczególną cechą prawa odróżniająca je od innych zespołów norm jest jego pochodzenie od państwa.
Wg ADAMA ŁOPATKI „ prawo jakiegoś państwa to zespół, całokształt ogólnych norm postępowania ustanowionych lub uznanych przez państwo, regulujących zachowania doniosłe z punktu widzenia państwa, których przestrzeganie jest zagwarantowane przez państwo, Jak widać nie ma prawa bez państwa?. Nie było, nie ma i nie może być również państwa bez prawa. Termin PRAWO kojarzy się z czymś SPRAWIEDLIWYM, z czymś dodatnim. Wyraża ono to, co klasy i grupy społeczne kierujące państwem uważają za sprawiedliwe. Prawo wprowadza do życia społeczeństwa pewien PORZĄDEK, który jest wartością sama w sobie. W dużym stopniu zapewnia PRZEWIDYWALNOŚĆ zachowania się nie tylko samego państwa, ale i mieszkańców kraju. Dzięki prawu człowiek nie jest zdany na widzimisię organów państwa, jego funkcjonariuszy czy innych osób, daje ono poczucie BEZPIECZEŃSTWA tym, którzy postępują zgodnie z wymaganiami prawa
Termin prawo jest wieloznaczny np.: 1. przepisy, normy prawne, 2. uprawnienia przysługujące osobą, ustawy ,3.system norm, 4.prawidłowości rządzące światem . Niejednoznaczny na gruncie nauk prawnych:
Koncepcje klasyczne: Wspólne cechy: nie tylko prawo pozytywne, samoistnym źródłem prawa mogą być niepisane zasady sprawiedliwości, słuszności, racjonalności, możliwa utrata mocy przez akty sprzeczne .
Pozytywizm prawniczy- prawo to zespół norm ustanowionych bądź uznanych przez państwo i sankcjonowanych za pomocą środków przymusu – tworzenie prawa. ogranicza się do prawa obowiązującego Powinno jednak pewne wymogi : wartości , humanitaryzm- tak by gwarantować stabilizacje, bezpieczeństwo
Kierunek realistyczny- zbiór decyzji faktycznie podejmowanych przez stosującego prawo – „low in action”- wzory postępowania , które odzwierciedlają się w określonym postę. ludzi – akceptowanym
Psychologiczna teoria prawa- L. Petrażycki – emocja, przeżycie popycha do pewnych zachowań
Prawo – zespół norm postępowania określonych podmiotów ( adresatów), norm ustanowionych bądź uznanych przez państwo, których realizacja jest zapewniona przymusem państwowym
Tworzenie prawa Przez to pojecie rozumie się np. tworzenie porządku prawnego, tworzenie aktów prawnych, tworzenie systemu norm prawnych, proces tworzenia aktów prawnych. Tworzenie prawa następuje w formie stanowienia prawa i poprzez praktykę. W przypadku stanowienia prawa możemy mieć do czynienia bądź z jednostronnym aktem tworzenia prawa np. wydaniem ustawy, bądź wielostronnym i umową, którą ustanawiają strony tej umowy np. umowa międzynarodowa. Tworzenie prawa w praktyce może mieć formę uznania norm zwyczajowych w procesie stosowania prawa bądź postać stosowania prawa na podstawie precedensu. Tworzenie prawa w formie jego stanowienia następuje w kolejnych etapach i bywa określane jako sekwencyjny proces prawodawczy (decyzyjny). Te etapy wyodrębnia się ze względu na pewne szczególne cele służące ustanowieniu prawa. Decyzyjny (sekwencyjny) proce stanowienia prawa bywa ujmowany w sposób merytoryczny i proceduralny.
2. Zakres stosunków społecznych regulowanych przez prawo i polityka tworzenia prawa.
Prawo nie jest jedynym zespołem norm określających postępowanie ludzi. Nie reguluje ich wszystkich zachowań. Poszczególne stosunki społeczne mogą być regulowane zarówno przez normy prawne, jak i inne normy społeczne, do których zaliczamy:
normy moralne – kryterium tego wyodrębnienia jest sprowadzone do oceny: dobro i zło, ale kategoria ta nie ma charakteru stałego. Nie są chronione przymusem państwowym.
normy obyczajowe – są wyrazem przekonania o potrzebie pewnego postępowania w danej społeczności.
zasady współżycia społecznego – zależą od określonych stosunków społecznych, są wytworem pewnych tradycji, obyczajów czy moralności.
normy organizacyjne – układają relacje wewnątrz różnych organizacji społecznych tj. stowarzyszenia, związki zawodowe, partie polityczne, itp. Normy te wiążą ludzi wówczas, gdy pozostają oni w stosunku członkostwa do danej organizacji.
normy techniczne – są to reguły wskazujące sposób osiągnięcia w pewnych warunkach założonych celów w procesie wykorzystania dóbr materialnych.
normy religijne – wskazują głównie reguły działania organizacji wyznaniowych (religijnych), określają wykonywanie kultu religijnego, kształtują też wynikające z doktryny kościoła normy moralne.
Może wystąpić sytuacja, że postępowanie ludzi niezgodne z prawem będzie też potępione przez reguły moralne czy obyczajowe, lub odwrotnie, możliwe potępienie, czasem nic do siebie.
Tworzenie prawa nie powinno mieć charakteru przypadkowego, ponieważ musi ono efektywnie służyć rozwiązywaniu spraw społecznych. Proces stanowienia prawa musi obejmować także zasadnicze problemy, aby wraz z ich rozwiązywaniem przez uczestników procesów prawotwórczych można było uznać, że decyzja o ustanowieniu prawa była racjonalna (ujęcie merytoryczne decyzyjnego stanowienia prawa). Czynności związane z tworzeniem prawa powinny opierać się na takich regułach- dyrektywach tworzenia prawa, które pozwolą mu zrealizować zamierzony cel.
· Warunki społeczne, w jakich projektowana norma prawna będzie działała
· Warunki materialno-techniczne, bez których nie można zrealizować określonych zadań
· Ogólny kontekst prawny, którego elementem spójnym ma być projektowana norma
· Poglądy obywateli i ich organizacji
· Racji wyrażonych w myśl, aby nie poprawiać bez dostatecznie poważnych argumentów prawa, które działa dobrze (minimalizacja interwencji).
Modeli tworzenia prawa wymienia się:
· Racjonalność instrumentalną – określenie celów do zrealizowania, określenie środków realizacji tych celów, dokonanie wyboru prawnego środka działania i określenie formy projektowanego aktu prawnego, a także zredagowanie tekstu aktu według dyrektyw techniki prawodawczej;
· Racjonalność argumentacyjna – prawodawca jest wówczas racjonalny, gdy jego argumentacja umożliwi uzyskanie społecznej akceptacji dla ustalonych praw i wpływa na kształtowanie postaw i przekonań adresatów prawa.
· Racjonalność komunikacyjna – działalność społeczna, która rozszerza „wolną od przymusu i represji komunikację w stosunkach społecznych”, sprzyja „dyskursywnemu kształtowaniu i wyrażaniu się woli społeczeństwa”, a także umożliwia „konsekwentną regulację konfliktów społecznych”
3. Polityka tworzenia prawa i warunki efektywności prawa. (jw.)
Można wyodrębnić 3 grupy czynników mających wpływ na poziom materialnej skuteczności działania prawa.
· obiektywny układ stosunków demograficznych i społeczno- ekonomicznych respekt wobec prawa i skłonność do jego przestrzegania jest skorelowana dodatnio lub ujemnie z cechami jednostek pozwalającymi je sklasyfikować do rożnych teorii demograficznych.
· praktykę funkcjonowania insty6tucji systemu politycznego jak posługuje się prawem aparat ,zgodność aktów władzy państwowej z obowiązującymi normami prawa państwowy
· treści składające się na kulturę społeczeństwa Efektywność działania prawa zależna jest w sposób wprost proporcjonalny od stopnia zgodności między wartościami subkultury. Ustawodawca powinien tak kształtować treść prawa, aby nie była ona sprzeczna z przekonaniami danego społeczeństwa..
Skuteczność i efektywność aksjologiczna, formalna, materialna prawa zależy w znacznej wierze od tego, jak posługuje się prawem aparat państwowy. Najważniejszą rolę odgrywa tu zgodność aktów władzy państwowej z obowiązującymi normami prawa. Na efektywność działania prawa niekorzystnie wpływa zbyt częsta zmiana przepisów. Prawo działa mniej skuteczniej, im jaśniej jest sformułowane. Jasność i powszechna zrozumiałość przepisów nie może jednak odbijać się negatywnie na ich precyzji, co w praktyce oznacza konieczność formułowania tekstów normaty6wnych w swoistym języku.
Jedną z ważniejszych przesłanek efektywności prawa jest zapewnienie obiektywnej wykonalności dyspozycji i sankcji normatywnych. Państwo tworząc prawo powinno zadbać o zgromadzenie zasobów i przygotowanie środków pozwalających na pełną jego realizację. Efektywność działania prawa zależna jest w sposób wprost proporcjonalny od stopnia zgodności między wartościami subkultury. Ustawodawca powinien tak kształtować treść prawa, aby nie była ona sprzeczna z przekonaniami danego społeczeństwa.
5. Zakres podmiotowy tworzenia prawa. Problem swobody ustawodawcy w określaniu treści prawa
W demokratycznym państwie prawnym, którego ustrój oparty jest na podziale władzy, stanowienie prawa należy do władzy ustawodawczej. Przysługuje jej znaczna swoboda w określaniu treści prawa, granice jej określają normy konstytucyjne/. Ustawodawca jest uprawniony do stanowienia prawa odpowiadającego złożonym celom politycznymi gospodarczym. Za wybór metod i celów parlament ponosi odpowiedzialność przed elektoratem.
Ustalenie treści i kierunków rozwiązań prawnych należy do ustawodawcy. Swoboda ustawodawcy jest ograniczona jednak przez nakazy proceduralne(zasady prawa) itp.
Kryteria materialne: bezpieczeństwo publiczne, zgodność z wymogami praw człowieka i podstawowymi wolnościami i moralnością
Kryteria formalne: udostępnienie treści prawa adresatom, lex retro non agit, formułowanie w sposób zrozumiały, niestosowanie norm sprzecznych między sobą, niestanowienie norm niemożliwych do realizacji
Względna swoboda określania treści prawa – stanowienie prawa należy do władzy ustawodawczej, ma znaczną swobodę. Ma stanowić prawo odpowiadające celom politycznym i gospodarczym. Granice swobody parlamentu wyznaczają konstytucyjne postanowienia o wolnościach obywateli, które mogą być ograniczone tylko w szczególnych wypadkach w zakresie niezbędnym i wyjątkowo
5. Wpływ stosowania i wykładni prawa na jego tworzenie.
Stosowanie prawa w szerokim znaczeniu to realizowanie prawa, polegające na różnorodnej działalności organów państwa, instytucji, organizacji społecznych i obywateli opartej na przepisach prawa.
Stosowanie prawa. Akt stosowania prawa to akt, który na podstawie dyrektywy zawartej w normie generalnej i abstrakcyjnej ustala konkretną sytuację. Aktami stosowania prawa są np. wyroki sądowe, decyzje administracyjne. W aktach tych indywidualizuje się normy prawne w stosunku do konkretnych sytuacji faktycznych. Czynność stosowania prawa jest aktem polegającym na ustaleniu zdarzeń oraz wiążącym określeniu konsekwencji tych zdarzeń przez organy państwowe. Stosowanie prawa jest to więc podejmowanie aktów o charakterze indywidualnym(skierowanym do określonego adresata) w przypadku zaistnienia konkretnej sytuacji odpowiadającej określonej normie prawnej. Funkcją stosowania prawa jest rozstrzyganie spraw indywidualno- konkretnych na podstawie reguł ogólnych. Definicja stosowania prawa w ścisłym znaczeniu nie obejmuje więc procesu tworzenia prawa.
Praworządne stosowanie prawa wyklucza stosowanie prawa w sposób wybiórczy czy preferujący jedne podmioty bądź dyskryminujące inne. Z pojęciem tym wiąże się zasada legalizmu przewidująca, że wszystkie organy działają na podstawie prawa.. Zapewnieniu praworządności służą gwarancje materialne i formalne. Na pierwsze składają się różne procedury i instytucje istniejące zarówno w obszarze stosowania prawa , jak i tworzenia prawa(np. organy rozpatrujące odwołania od rozstrzygnięć, RPO, NIK, TK).Gwarancje materialne praworządności wynikają z ogólnego poziomu kulturalnego społeczeństwa, zwłaszcza jego wykształcenia oraz z jego sytuacji ekonomicznej.
Sylogistyczna koncepcja stosowania prawa jest traktowana jako charakterystyczna dla tzw. związanej decyzji stosowania prawa. Różne teorie związanej decyzji stosowania prawa charakteryzuje kilka wspólnych założeń. Przede wszystkim przyjmują pogląd o oddzieleniu procesu tworzenia i stosowania prawa, co ma miejsce przy koncepcji oddzielenia(podziału) władzy stanowiącej (ustawodawczej) i sądowniczej. U podstaw każdej decyzji stosowania prawa jest ustawa. Decyzja taka jest ‘związana” przez ustaw-źródła rozstrzygnięć. Stosowanie prawa(ustawy) oznacza zatem realizowanie ustawy. Wprowadzenie sylogizmu prawniczego umożliwiło wykazanie, że rozstrzygnięcie wynika z ustawy i proces stosowania prawa ma logiczny charakter. To ma powodować uznanie niepodważalnego charakteru decyzji prawniczych. Warunkiem dedukowania takich konkretnych rozstrzygnięć mających postać norm jednostkowych i konkretnych(decyzje stosowanie prawa) jest istnienie hierarchicznie uporządkowanego systemu prawnego.
Teoria swobodnej decyzji stosowania prawa składa się ze szkoły wolnego orzecznictwa, amerykańskiego realizmu prawnego, hermeneutyki prawniczej, teorii argumentacji. Nurty te ujmują proces wykładni, stosowania a także tworzenia prawa jako jedną całość. Dlatego też sędziowskie rozstrzyganie nie polega na wiernym trzymaniu się (stosowaniu ustawy).Ma ono bowiem na tyle autonomiczny i twórczy charakter że nie można niekiedy dostrzec logicznego związku między ustawą a rozstrzygnięciem. Stopień niezależności sędziego od ustawy może zatem przejawiać się także w rozstrzygnięciach(wykładni) contra legem. Koncepcje statyczne preferują takie znaczenie norm, które zostały ustalone przez zastosowanie dyrektyw językowych i systemowych, natomiast preferowanie reguł funkcjonalnych wykładni charakteryzuje wykładnię dynamiczną. Stanowisko uwzględniające wartości obu wykładni określa się jako ideologię decyzji racjonalnej i praworządnej.
Sądowy – charakteryzuje niezależność organów sądowych i niezawisłość oraz bezstronność sędziów(odrębne, niezależne sądy )
Administracyjny –organy wydają akty adm. Najczęściej decyzje które mają charakter indywidualny, konkretny. Pewna uznaniowość
Kierowniczy – wydawanie poleceń
Quasi-sądowy i quasi-administracyjny
Organy typu trybunały – na straży tworzenia prawa. Katalog treści prawa- to co wyżej zasady wolności obywateli, sprawiedliwości społecznej itp.
Akty wykładni, a ogólniej - akty egzegezy tekstu prawnego mogą być dokonywane przez każdą osobę, a poprawność tej czynności zależy od tego czy osoba ta odpowiednio zastosowała zakładane reguły egzegezy.
O sile takiej wykładni decyduje siła argumentów (imperio rationis), ponadto wykładnia dokonywana przez umiejętnie argumentujących prawników (wykładnia doktrynalna) jest ze względu na te argumenty lub autorytet naukowy faktycznie uwzględniana przez organy stosujące prawo, mimo że formalnie nie ma ona mocy wiążącej.
Wykładnia dokonywana przez organy upoważnione (sądy, trybunały ) stanowią wykładnię oficjalną i ma charakter wiążący.
Zakres związania wykładnią takiego organu może być różny (zależy głównie od trybu dokonania wykładni i od rodzaju podmiotu).
Największą rangę ma wykładnia legalna autentyczna dokonywana przez organ stanowiący prawo Ponadto organ ten może udzielić tej kompetencji innej jednostce (wykładnia legalna delegowana). Natomiast wykładnia legalna ogólna przysługuje organom, którym prawo konstytucyjne nadało takie uprawnienie.
Wykładnia wiążąca ograniczenie wiąże tylko organy państwowe (np.: wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej) lub tylko niektóre organy (uchwały SN wpisane do księgi zasad prawnych wiążą tylko ten sąd) lub tylko dany organ w określonej sprawie (pozostałe uchwały SN dokonywujące wykładni).
6. Pojęcie i elementy systemu prawa. Spójność systemu prawa. Współzależność różnych systemów norm społecznych.
System prawa to zbór pewnych elementów uporządkowanych w określony sposób.
Człon zbioru, bywa ujmowany w sensie kolektywnym i dystrybutywnym.
Zbiór bywa używany w rozumieniu dystrybutywnym tj. dla oznaczenia pewnej mnogości elementów wyróżnionych wedle posiadania przez nie pewnej cechy lub wedle jakiejś innej zasady. Używa się też zbioru w rozumieniu dystrybutywnym to zbiór dobrze wyróżnionych i wyraźnie odrębnych elementów, których poza posiadaniem pewnej cechy lub spełnieniem pewnych warunków nie musi łączyć żadna relacja,
człon systemu, czyli elementy systemu są przepisy prawne , normy prawne czy może akty zawierające normy prawne
Usystematyzowanie takie prawa polega głównie na podziale wszystkich norm prawa na gałęzie. System prawa, zatem jest budowany nie tylko z elementarnych jego części składowych, tj. norm, lecz z większych całości. Jest budowany z grup norm mających pewne cechy wspólne. Prawo tworzące uporządkowaną całość, której elementy są odpowiednio zharmonizowane, to prawo spójne, tzn., w którym występuje zgodność między normami tworzącymi zbiór norm obowiązujących. Zbiór jest spójny wówczas, jeżeli nie występują w nim braki dotyczące wewnętrznej koherentności systemu. Braki te mogą być różne. Sprzeczności są logiczne, prakseologiczne i teleologiczne.
System źródeł prawa powinien być zupełny. W pewnym uproszczeniu można powiedzieć że system prawa obowiązującego to zbiór wszystkich norm prawnych odpowiednio uporządkowanych, a zwłaszcza zgodnych między sobą w ujęciu pionowym, hierarchicznym, co do treści i formy oraz spójny , niesprzeczny, w ujęciu poziomym co do treści, dysponujący kompletem reguł umożliwiających ocenę, czy dana norma należy czy też nie do systemu, i umożliwiających włączenie normy do systemu bądź wyłączenie z niego.
Uporządkowanie norm w pewien zbiór zwany systemem jest zatem rezultatem działania prawodawcy. Poza prawodawcą systematyzacja norm postępowania jest dokonywana także przez naukę i praktykę prawniczą. Prawodawca porządkując normy, określa relacje między normami zarówno z punktu widzenia ich treści, jak i formy. Dlatego tez systematyzowanie zbioru norm postępowania następuje z uwzględnieniem ich treści i formy .Prawodawca więc porządkuje normy w system między innymi w ten sposób że :
· Różnicuje formę tworzenia prawa odpowiednio do charakteru organów państwa i ich ustrojowych kompetencji;
· Uregulowania ważnej podobnej grupy stosunków społecznych w jednym akcie -kodeksowym;
· Uwzględnia różnorodny charakter stosunków społecznych -adekwatnych metod normowania;
· Systematyzuje przepisy prawne w teksty prawne zgodne z -techniki legislacyjnej; dysponując pełną wiedzą o systemie prawa w sposób bezkolizyjny włącza do niego nowe normy
7. Formy tworzenia prawa. Stanowienie prawa.
Przez to pojecie rozumie się np. tworzenie porządku prawnego , tworzenie aktów prawnych, tworzenie systemu norm prawnych, proces tworzenia aktów prawnych. Tworzenie prawa następuje w formie stanowienia prawa i poprzez praktykę. W przypadku stanowienia prawa możemy mieć do czynienia bądź z jednostronnym aktem tworzenia prawa np. wydaniem ustawy, bądź wielostronnym i umową, którą ustanawiają strony tej umowy np. umowa międzynarodowa. Tworzenie prawa w praktyce może mieć formę uznania norm zwyczajowych w procesie stosowania prawa bądź postać stosowania prawa na podstawie precedensu. Tworzenie prawa w formie jego stanowienia następuje w kolejnych etapach i bywa określane jako sekwencyjny proces prawodawczy (decyzyjny) . Te etapy wyodrębnia się ze względu na pewne szczególne cele służące ustanowieniu prawa. Decyzyjny (sekwencyjny) proce stanowienia prawa bywa ujmowany w sposób merytoryczny i proceduralny.
· warunki społeczne, w jakich projektowana norma prawna będzie działała
· warunki materialno-techniczne, bez których nie można zrealizować określonych zadań
· ogólny kontekst prawny, którego elementem spójnym ma być projektowana norma
· poglądy obywateli i ich organizacji
· racji wyrażonych w myśl, aby nie poprawiać bez dostatecznie poważnych argumentów prawa, które działa dobrze (minimalizacja interwencji).
modeli tworzenia prawa wymienia się:
· racjonalność instrumentalną – określenie celów do zrealizowania, określenie środków realizacji tych celów, dokonanie wyboru prawnego środka działania i określenie formy projektowanego aktu prawnego, a także zredagowanie tekstu aktu według dyrektyw techniki prawodawczej;
· racjonalność argumentacyjna – prawodawca jest wówczas racjonalny, gdy jego argumentacja umożliwi uzyskanie społecznej akceptacji dla ustalonych praw i wpływa na kształtowanie postaw i przekonań adresatów prawa.
· racjonalność komunikacyjna – działalność społeczna, która rozszerza „wolną od przymusu i represji komunikację w stosunkach społecznych”, sprzyja „dyskursywnemu kształtowaniu i wyrażaniu się woli społeczeństwa”, a także umożliwia „konsekwentną regulację konfliktów społecznych”
8. Ustawa jako podstawowy akt prawa. Kodyfikacja. (74)
Ustawa- akt normatywny, może zawierać tylko normy prawne, a więc postanowienia o charakterze ogólnym i abstrakcyjnym . W polskim systemie prawa ustawy zwykłe mają tę samą rangę prawną. Ustawa jest aktem stanowionym przez parlament w specjalnym trybie.
W hierarchii źródeł prawa ustawa znajduje miejsce za konstytucją i musi być zgodna z jej postanowieniami.
Kodyfikacja- w krajach prawa stanowionego dąży się do uregulowania w jednym akcie rangi ustawowej zasad i norm właściwych z punktu widzenia określonej gałęzi prawa. Zabieg ten jest określany jako kodyfikacja. Kodyfikacji dokonuje się w formie ustaw.
Konstytucja przyjmuje prymat ustaw, gdyż wyznaczają one niejako treść innych aktów normatywnych. Służą temu zawarte w ustawie delegacje
Prawo jako zespół norm najczęściej jest wyrażane w formie pisemnej (akty prawotwórcze organów państwa bądź inne akty mające moc aktu prawotwórczego).
Organy mające kompetencje do stanowienia norm prawnych w zasadzie nie wydają pojedynczych norm w oddzielnych aktach prawnych. Najczęściej akt taki, np. ustawa, rozporządzenie, zawiera więcej niż jedną normę i jest określany jako akt prawotwórczy. Zatem akt prawotwórczy zawiera normy, które powinny mieć zastosowanie, kiedy wystąpi sytuacja, której wzorzec jest zawarty w tej normie.
Najczęściej jako akty prawotwórcze (normatywne) uznaje się akty, które zawierają normy abstrakcyjne i generalne (ogólne). W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, ukształtował się pogląd, iż aktem prawotwórczym jest akt wyznaczający re...
przemekn5