Historia Doktryn Polityczno Prawnych
Opracowanie pytań i zagadnień
(XIX i XX wiek)
Collegium Iuridicum Novum
Toruń, 2008 r
SPIS TREŚCI
I. Myśl polityczna wieku XIX
1. Zasada legitymizmu, doktryna teokratów
2. Konserwatywna krytyka rewolucji w Niemczech
3. Romantyzm Niemiecki w XIX w.
4. Myśl Niemieckiej szkoły historycznej
5. Myśl Niemieckiego idealizmu politycznego
6. Doktryna liberalizmu w XIX w.
7. Polska ideologia społeczno – polityczna pierwszej połowy XIX w.
8. Trzy główne nurty socjalistyczne w XIX w.
9. Myśl anarchistyczna i anarchosyndykalistyczna
10. Pozytywizm filozoficzno-socjologiczny i prawny XIX w.
11. Darwinizm społeczny
12. Rasizm i nacjonalizm
13. Rozwój doktryny politycznej Kościoła Katolickiego w XIX w.
14. Solidarystyczna teoria prawa w XIX w.
1. Zasada legitymizmu
Zasada ta stanowiła ideowe oparcie dla przeciwników nurtów rewolucyjnych. Opierała się na założeniu, iż podstawy monarchii są święte oraz nienaruszalne, gdyż czerpią swe źródło w samym Bogu. Wynikał z tego bezwględny obowiązek posłuszeństwa wobec monarchów, oraz przywrócenie ich pozycji w krajach, gdzie ją utracili na drodze rewolucji.
Według tzw „doktryny teokratów”, wiara jest ważniejszym czynnikiem poznania, niż rozum. Osoby burzące pokój i stan rzeczy ustanowiony przez Boga (tj. osoby przeciwstawiające się monarchii) powinny spotkać się z odpowiednim przeciwdziałaniem.
Opierająca się w głównej mierze właśnie na zasadzie legitymizmu, stanowiła próbę reakcji na wydarzenia we Francji. Na czele całego ruchu reakcyjnego stali przede wszystkim tacy myśliciele, jak Joseph de Maistre, Louis de Bonald, czy Edmund Burke.
Joseph de Maistre
- skrajna nienawiść wobec rewolucji;
- przeciwnik koncepcji J.J. Rousseau, nie zgadzający się z tezą o równości ludzi. Wg de Maistre, ani w naturze, ani w społeczeństwie równość nie istnieje. Ludzie nie są w stanie w żaden sposób zmienić otaczającego ich świata, ani nawet nie powinni podejmować podobnych prób, gdyż jest on dziełem Stwórcy;
- to Bóg dał początek światu, wykreował podział na stany, oraz pełni rolę najwyższego suwerena wzystkich ludzi. Wyciągnąć można z tego twierdzenia wniosek o nieomylności papieża oraz suwerenności monarchy;
- państwo jest sumą trzech składników: monarchii, szlachty i poddanego ludu. Człowiek nie może istnieć poza społeczeństwem ani poza swoją grupą, gdyż wynika to z Bożego zamysłu;
- ład średniowieczny zbudowany na zasadzie piramidy: Bóg -> papież -> monarchowie. Papież nieomylny i zwierzchni nad monarchami. W skrajnych przypadkach może on nawet zwolnić poddanych z obowiązku służenia monarsze.
Louis de Bonald
- szereg nawiązań i podobieństw do de Maistre;
- podstawą organizacyjną świata uznał schemat Trójcy. W schemacie tym król, szlachta i duchowieństwo pełnią władzę, sądy są urzędami, zaś lud – poddanymi. Układ ten uważał za naturalny i trwały, którego nie powinno się zmieniać. De facto jest to model monarchii absolutnej, w której lud nie posiada żadnych praw;
- czynnikiem spajającym schemat państwa jest religia. To ona ułatwia znoszenie udręk, oraz hamuje tempo zbędnych zmian społecznych, które de Bonald uważał za przyczynę wszelkiego zła;
- de Bonald uważał państwo za organizm, tworzący cywilizację, pierwotny w stosunku do jednostek. Wszelkie próby indywidualizmu są tu traktowane jako próby niszczenia państwa i winny być dławione. Człowiek powinien biernie poddać się biegowi wydarzeń i kultywować tradycje przodków. Absolutne wstrzymanie wszelkiego postępu, oraz totalna negacja rewolucji.
Edmund Burke
- poglądy dwojakie. Z jednej strony akceptował niezależność parlamentu, czy prawa kolonii amerykańskich do niepodległości, oraz koncepcję umowy społecznej, ale zarazem odrzucał możliwość suwerenności ludowej czy prawo do rewolucji;
- Reflections on the Revolution in France – w tym koronnym dziele podniósł tezę, iż naród jest dziełem wielu generacji, zarówno przeszłych, jak i obecnych oraz przyszłych. Rewolucja oznacza zerwanie tej ciągłości historycznej, zaś żadna z generacji nie ma prawa zaprzepaszczać takiego dziedzictwa. Tym samym Rewolucja jest zbrodnią przeciwko Narodowi;
- Burke wyraźnie faworyzował średniowieczne rozwiązania ustrojowe, uważając je za idealne;
- prawa są wytworem długotrwałego procesu rozwoju państwa i są integralną częścią organizmu społecznego. Tym samym to prawo jest najsubtelniejszym wyrazem ducha narodowego.
Opierał się na silnie rozwiniętym historyźmie. Bazując na strachu przed zagrożeniem ze strony rewolucyjnej Francji, budował silne oparcie dla konserwatyzmu i ideologii kontrrewolucyjnej. W efekcie jednak prowadził niemal do nacjonalizmu, bezkrytycznie akceptując i adorując wszystko, co Niemieckie. Badając idee myślicieli i twórców romantycznych w Niemczech da się wyodrębnić szereg cech wspólnych, zestawianych często w następujący sposób:
- głęboki antyracjonalizm;
- kult folkloru i ludowości;
- kult tradycji;
- tęsknota za stanową strukturą społeczeństwa;
- teoria organicznej jedności społeczeństwa;
- próba wzmocnienia roli i wpływów religii;
- apoteoza silnego, absolutystyczno – feudalnego państwa;
- akceptacja zasady legitymizmu;
Wśród czołowych przedstawicieli romantyzmu w Niemczech XIX wieku wyróżnia się:
Fryderyk Schlegel
- uważał, że o sile państwa decyduje jego przywiązanie do przeszłości i tradycji; podkreślał konieczność utrzymania hierarchii stanowej i czystości plemiennej; na jego myśli decydujący wpływ miała filozofia de Maistre;
Fryderyk Schleiermacher
- wyjątkowy nacjonalizm, oparty na skrajnym podziwie dla osiągnięć Niemieckiej sztuki, myśli i nauki;
- autorytet państwa oparty winien być na teorii organicznej w myśl której każda część „organizmu społecznego” powinna być podporządkowana (niczym członki ciała – głowie) państwu jako całości;
Novalis
- w pracy „Wiara i miłość” (Glaube und Liebe) postulował zamianę wszystkich obywateli w funkcjonariuszy państwowych, aby upowszechnić idee państwa oraz jego funkcje w życiu każdego mieszkańca (sic!). Najlepiej, gdyby wprowadzić uniformy i odznaki dla każdego;
- państwo stoi ponad rozumem i jest źródłem wszelkiego prawa, za pośrednictwem którego realizuje się „cud miłości”, czyli posłuszeństwo prawu osoby kochanej (tu: posłuszeństwo prawu stanowionego przez państwo);
Adam Müller
- podobnie jak Burke, traktował państwo jak jeden wielki organizm stojący ponad jednostkami i obejmujący całokształt życia wszystkich obywateli. Jednostka jest do przyjęcia jedynie w kontekście państwa, nie mogąc bytować poza nim;
- zadaniem państwa jest zapewnienie jego obywatelom integracji oraz samowystarczalność. Ekonomia, nauka i kultura mają charaktery wyłącznie państwowy;
- ideałem państwa dla Müllera było chrześcijańskie państwo autokratyczne, bez jakichkolwiek praw obywatelskich;
- Muller jako pierwszy dostrzegał również obowiązki państwa, zaliczając do tej strefy m.in. opiekę socjalną wobec obywateli;
- w jego pracach liczne są również ślady ideologii antysemickiej, powtarzane na równi z tezami o konieczności zachowania czystości rasowej.
Josef Görres
- próba stworzenia pomostu pomiędzy romantyzmem a liberalizmem;
- postulował m.in. decentralizację Niemiec tak, by każdy region zachował swoje własne zwyczaje i tradycje regionalne;
Myśliciele tego nurtu czerpali całymi garściami z dorobku romantyków. Na myśli tej szczególnie odcisnęły się zwłaszcza poglądu Burke’a i jego Reflections on the Revolution in France. W kształtowaniu się programu historyków liczyły się również próby przeciwstawienia się narzuconemu przez Napoleona systemowi cywilnemu, czy próby Niemieckiej grupy konserwatywnej do zachamowania postępujących zmian kapitalistycznych.
W opozycji do tych poglądów stał profesor Thibaut.
Thibaut
- był on czołowym rzecznikiem idei Niemieckiej kodyfikacji prawa cywilnego, jak również idei zjednoczeniowych;
- uważał, iż Niemcy nigdy nie osiągną ładu społecznego, zanim wszystkie rządy poszczególnych Landów nie dojdą do porozumienia i nie utworzą jednej, wspólnej kodyfikacji prawa cywilnego, karnego oraz procedury;
- był zdania, iż taki kodeks, raz utworzony, czczony byłby przez następne pokolenia niczym najświętsza relikwia, co ułatwiłoby proces jednoczenia;
Przeciwko jego poglądom jednak zdecydowanie występowali tacy uczeni jak von Hugo, von Savigny, Eichhorn, czy Puchta. W doktrynie określa się ich mianem „szkoły profesorskiej”.
Gustaw von Hugo
- „Ustawy nie są jedynym źródłem prawa”, niewielka rozprawa kwestionująca możliwość ustawodawczej ingerencji w kształtowanie stosunków prawnych. Von Hugo uważał, iż prawo jest produktem długotrwałego procesu historycznego, niejako bez woli człowieka. Nawet gdyby ustawodawca usiłował ingerować w to zjawisko i ustanowił normy sprzeczne z dotychczasowymi zwyczajami, jego poczynania skazane byłyby na klęskę. Ustawy mają bowiem mniejszą moc normatywną, niż owe zwyczaje.
Fryderyk Karol von Savigny
- wielokrotnie przeciwstawiał się tezom stawianym przez Thibauta. W swej rozprawie „O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki prawa” wyłożył doktrynę, opartą o zasadę organicznej natury prawa;
- wg. von Savignego prawa się nie tworzy, lecz odkrywa. Jego rozwój jest oparty na wielu skomplikowanych procesach historycznych, często niezależnych od woli ludzkiej. Prawnicy formułują techniczne zasady prawa, zaś ustawodawca nadaje ostateczną formę „surowemu prawu”. Nie tworzą oni prawa od podstaw, a jedynie ubierają w przepisy normy już istniejące. Wszelkie kodyfikacje prawa muszą je zarazem zniszczyć;
- prawo kształtuje się wraz z narodem. Gdy naród ginie, ginie wraz z nim i prawo;
- przeciwny idei kodyfikacyjnej, argumentował, iż naród Niemiecki nie jest w stanie stworzyć jednej, wspólnej kodyfikacji. Brak mu bowiem zarówno precyzyjnego języka prawniczego, brak mu odpowiedniej jedności poglądów, zwyczajów i opinii w poszczególnych Landach, oraz brak mu jednego, wybitnego prawnika, który poprowadziłby cały proces kodyfikacyjny do końca; porównywał poziom literatury do prawa w Niemczech i Rzymie. Uznał, iż w Rzymie prawo stało na znacznie wyższym poziomie, zaś w Niemczech jest odwrotnie. Dopiero postęp „zapłodni” język niemiecki słowami odpowiednimi do tworzenia kodyfikacji;
- rewolucja jest nienaturalnym przerwaniem biegu dziejowego i dziejowego rozwoju prawa. Tym samym, jest ona krokiem wstecz wobec dotychczasowych epok;
- założeniom naturalnoprawnym przeciwstawiał idee historyczne;
Georg Fryderyk Puchta
- wyróżniał on trzy drogi kształtowania norm prawnych: zwyczajową, ustawodawczą oraz naukę prawa. Oczywiście, największe znaczenie podkreślał wobec drogi zwyczajowej. Prawo jest wyrazem świadomości narodu, chronionego przez wszystkich mieszkańców;
- zadaniem prawników jest określenie kształtu i treści dawnych zwyczajów, oraz uzmysłowienie ich społeczeństwu;
- moc prawa stanowionego jest nieporównywalnie mniejsza od prawa zwyczajowego. Ono, podobnie jak communi opinio doctorum powinno mieć rolę jedynie posiłkową wobec zwyczajów;
-rola prawników w tworzeniu prawa ogranicza się do wyprowadzania konkretnych norm z zasad już obowiązującego prawa.
Działalność szkoły historycznej na długie lata skutecznie opóźniła powstanie Niemieckiej kodyfikacji prawa. Dopiero w 1871 poglądy Thibauta zwyciężyły, co zaowocowało Niemieckim kodeksem państwowym.
Stanowiła ona próbę przeciwstawienia się skrajnie reakcyjnym koncepcjom absolutystycznym. Rezultatem jest pewna myśl kompromisu. Idealiści starali się zmniejszyć, nie zwalczyć wpływ, jaką wywarła rewolucja Francuska na życie Niemiec.
Immanuel Kant
- „Krytyka czystego rozumu” zarzucała słuszność poznania rozumowego. Kant wyróżniał dwa rodzaje poznania. Pierwsze, czyli poznanie a priori uwarunkowane według niego było przez pojęcia niezależne od doświadczenia. Nie można ich ani zweryfikować doświadczalnie ani poprzez poznanie. Drugi typ poznania, to poznanie a posteriori, które obejmowało treści doświadczenia. Konkluzja Katna z powyższego była prosta: rzecz sama w sobie jest niepoznawalna. Kant określał to mianem transcendentalnym idealizmem;
- „Krytyka praktycznego rozumu” z kolei głosiła twierdzenie, iż istnienie Boga nie jest aktem wiary, a rezultatem krytycznego działania rozumu. Podobnie moralność nie pochodzi od Boga ani od żadnego autorytetu, a jedynie z obowiązku. Czyn moralnie dobry winien być następstwem prawa moralnego. Wg Kanta jedynie dobra wola jest dobrem pozbawionym jakichkolwiek ograniczeń.
- moralność
- imperatyw kategoryczny – postępuj tylko według takiej maksymy o której możesz powiedzieć, że chcesz, by stała się prawem;
- imperatyw praktyczny – postępuj tak, byś człowieczeństwa używał jako celu, a nie jako środka (człowiek podmiotem, nie przedmiotem – celem, nie środkiem);
- teoria wolności – człowiek składa się z dwóch istot. Fizycznej, podlegającej prawom przyrody i ograniczonej, oraz moralnej, niezależnej od żadnych wpływów wewnętrznych. W każdej sytuacji człowiek może postępować moralnie dobrze;
- prawdziwy postęp nastąpi najszybciej w kraju, który udzieli najwięcej wolności przeciwstawnym poglądom, zabezpieczy wolność, ochronę i bezstronne stosowanie praw;
- ustrój
- Kant uznaje teorię umowy społecznej. Uważa ją za rezygnację z wolności naturalnej na rzecz wolności państwowej;
- państwo – związek ludzi połączonych prawem i obowiązkiem jego przestrzegania. Suwerenem w państwie zawsze jest lud. Poza jego ramy Kant wydzielił tzw „obywateli biernych”, czyli robotników, rzemieślników, kobiety, dzieci, sługi i wszystkich tych, którzy zarabiają na życie zmuszeni do okazywania posłuszeństwa innym;
- najprostszą i najlepszą formą państwa monarchia absolutna. Monarcha winien spełniać określone wymagania moralne. Z biegiem czasu mógłby nawet przekształcić się w monarchię konstytucyjną, ale NIGDY drogą rewolucji – tym samym Kant przeczy sam własnej teorii suwerenności ludu. W praktyce bowiem to władca absolutny byłby suwerenem, nie lud;
- zasadniczym celem państwa jest przestrzeganie istoty prawa;
- prawo karne
- kara jest niezbędnym następstwem wykonania imperatywu kategorycznego ustawy karnej. Żadnej władzy nie wolno odstąpić od wymierzenia kary, gdy wykryto przewinienie. Kara jest zadośćuczynieniem.
- wojna i pokój
- dopuszcza jedynie wojny obronne, z zachowaniem zasad humanitaryzmu wojennego.
- ideałem utworzenie federacji narodów, która zgodnie z zasadami imperatywu kategorycznego, zapewniłaby światowy pokój;
- idea stałego postępu, ku moralnemu rozwojowi – z pokolenia na pokolenie ku ideałowi;
Johann Gottlieb Fichte
- w początkowych fazach swojej działalności często nawiązywał do filozofii Kanta oraz J.J. Rousseau. Akceptował teorię umowy społecznej, oraz pochwalał dzieło rewolucji. Nie akceptował jedynie rewolucyjnych metod. Uważał, iż rewolucja jest logicznym następstwem błędów władzy absolutnej. Dostrzegając tę zależność, napisał „Apel do książąt europejskich”, próbując ostrzec i uchronić Niemcy przed losem Francji;
- począwszy od 1794 Fichte zaczyna tworzyć własny system, krytykując izolację teorii od praktyki u Kanta;
- tym, czym u Kanta był postęp moralny, u Fichtego jest Czyn (die Tat). To on przetwarza całe otoczenie i kształtuje jego sens zgodnie z prawem moralnym;
- „Zamknięte państwo handlowe...
przemekn5