Herman Wouk

WICHRY WOJNY

Tytuł oryginału: „The Winds of War”

Wydawnictwo Bellona oraz Agencja Praw Autorskich i Wydawnictwo „Interart”

Warszawa 1991

CZĘŚĆ III

CZĘŚĆ TRZECIA
WIATRY SIĘ RODZĄ

44

Barbarossa

(z książki: „Utrata światowego imperium”) Uwaga tłumacza

Upłynęło ćwierć wieku, a świat nadal się zdumiewa, dlaczego w czerwcu 1941 roku Adolf Hitler zwrócił się na wschód, gdy sytuacja Anglii po druzgocących porażkach w Afryce i na Bałkanach była katastrofalna. Równie decydujące były straty zadane przez u-booty w chwili, gdy Stany Zjednoczone nie miały siły, by ją uchronić od nokautu. Wydawało się, że Hitler niemal już wygrał drugą wojnę światową. Rozgromiwszy Anglię, mógł zwrócić się przeciw Związkowi Sowieckiemu i przetrawiwszy owoce poprzednich, zdumiewających zwycięstw, podjąć działania wojenne na jednym froncie. Zamiast tego jednak, oszczędziwszy Anglię, zwrócił się na wschód, zapoczątkował największą i najdłuższą krwawą łaźnię w dziejach, zostawił swe tyły otwarte dla lądowania w Normandii i w ten sposób zniszczył Niemcy i samego siebie.

Dlaczego?

Wydaje mi się, że generał von Roon, przemawiając z przeciwnego obozu, rzuca na tę kwestię wiele światła. Ponieważ amerykańskiego czytelnika bardziej interesują operacje na zachodzie, w znacznym stopniu ten materiał skróciłem. Ale starałem się nie naruszyć głównego toku analizy Roona.

(V. H.)

Zwrot na wschód

Napad Hitlera na Związek Sowiecki jest powszechnie uważany za jego wielką pomyłkę, może największą w historii. Istnieją dwie przyczyny takiego punktu widzenia. Pierwsza wynika z tego, że ludzie jeszcze nie są zdolni do jasnej oceny Adolfa Hitlera, tajemniczej i przerażającej postaci. Drugą i ważniejszą przyczyną jest to, że oceniając sytuację wojskową laicy (i niestety także nazbyt wielu wojskowych) rzadko zadają sobie trud zaznajomienia się z faktami. Rzeczowe oceny zawsze rozpoczynają się od rzutu oka na mapę. Mapy nudzą i dezorientują. A jednak klucz do zwrotu Hitlera na wschód w czerwcu 1941 roku znajduje się w kartografii.

Należy spojrzeć na mapę Europy, najlepiej na mapę fizyczną, ukazującą rzeki i obszary górskie.

I trzeba pamiętać o pewnych zwyczajach, niezmiennych faktach dotyczących wojny. Wojna jest gwałtownym zderzeniem sił. Siły te występują w trzech rodzajach: sił żywych, mechanicznych i chemicznych, jak w niszczącym procesie spalania. Aż do siedemnastego wieku decydujące znaczenie miały siły żywe: konie i ludzie, choć już pewien użytek czyniono z maszyn, jak katapulty i kusze. Wraz z siłą chemiczną eksplodującego prochu strzelniczego, pojawił się nowy, dodatkowy czynnik. Amerykańska wojna secesyjna jako pierwsza stała się odbiciem rewolucji przemysłowej, głównie przez ogromny przyrost mobilności wojsk dzięki kolejom żelaznym, wyzyskującym energię chemiczną kopalnego paliwa - węgla; a także dzięki zwiększonej donośności i dokładności ognia artyleryjskiego, co należało zawdzięczać postępom w metalurgii i projektowaniu.

Wojna uprzemysłowiona po raz pierwszy ujawniła się w pełni w latach 1914-18. Naród niemiecki, operując po liniach wewnętrznych dzięki sieci kolei żelaznych, błyskotliwie zaprojektowanych przez Moltkego w celu szybkiego przerzucania armii, z przemysłem zaplanowanym i zbudowanym w celach wojennych prawie pokonał Koalicję, do której należał niemal cały świat. W roku 1918 rewolucyjne możliwości nowego zastosowania innego kopalnego paliwa - ropy naftowej, zostały ujawnione przez brytyjskie czołgi pod Amiens, a także w walkach powietrznych między kruchymi samolotami zwiadowczymi. Niewielu wojskowych pojęło te możliwości; ale tylko jeden powojenny polityk naprawdę je zrozumiał, a tym człowiekiem był skromny eks-żołnierz piechoty, Adolf Hitler.

Hitler dostrzegł, że rzekomi zwycięzcy - Brytyjczycy i Francuzi - zostali tak wyczerpani, że światowe imperium stało otworem przed ich następcami i że nawet niewielki naród, przy odważnym, masowym użyciu silnika spalinowego, szczególnie przy kombinowanych operacjach lądowo-powietrznych, może zdobyć tę nagrodę.

Sytuacja na mapie

Niedogodnością użycia koni na wojnie jest to, że muszą otrzymywać siano; Napoleon poniósł porażkę pod Borodino częściowo z powodu braku paszy. Podobnie i silnik spalinowy musi mieć ropę naftową, by działać. Adolf Hitler nigdy nie zapomniał o tym prostym fakcie, bez względu na to, że nie pamiętali o nim stratedzy zza biurka i powierzchownie sprytni dziennikarze.

Na kontynencie europejskim do dyspozycji niemieckiego wysiłku zbrojnego stała tylko jedna stacja benzynowa, mianowicie pod ziemią Rumunii. Drogą morską ropy dostać nie mogliśmy. Dlatego osią wszystkich manewrów kampanii Hitlera na Bałkanach w latach 1940-41 były pola naftowe w Ploeszti. Na Bałkanach wojny wygrać nie było można, ale Niemcy mogły ją tam przegrać.

Rzut oka na mapę ujawnia, że Ploeszti, leżące na wielkiej nizinie w dorzeczu Dunaju, znajduje się niebezpiecznie blisko sowieckiej granicy. To miasto leży za Prutem o mniej niż sto mil łatwego marszu przez nizinę. Ale jest o sześćset mil od Niemiec, a drogę zagradzają Karpaty.

Z tego powodu, gdy w czerwcu 1940 roku zagrażała wojna między Węgrami i Rumunią, Hitler podjął szybkie działania dla wymuszenia porozumienia. Związkowi Sowieckiemu to się nie spodobało. Rosja, czy to carska, czy komunistyczna, zawsze wyciągała swe niedźwiedzie pazury w stronę Półwyspu Bałkańskiego, a w owym czasie wysyłała do Rumunii noty pełne niejasnych gróźb. Ale tam, gdzie chodziło o dostawy ropy naftowej, Hitler nie mógł brać pod uwagę delikatności rosyjskich uczuć. Bez ropy cała niemiecka maszyna wojenna była tylko stosem martwego żelastwa.

Lecz zachowanie Rosji wzbudziło jego wątpliwości, a pakt ze Stalinem był tylko zawieszeniem broni. Tak o nim myślał i miał powody, by przyjmować, że tak samo myśli Stalin. Problemem było: kiedy Rosja się ruszy? Hitler mógł to tylko zgadywać na podstawie jej działań. W lecie 1940 roku gdy nasza świetna kampania we Francji była na ukończeniu, Związek Sowiecki wkroczył do Bessarabii, co postawiło Armię Czerwoną nad brzegami Prutu. Było to posunięcie się naprzód na szerokim froncie o przeciętnie sto mil w kierunku naszej ropy naftowej. Bułgaria, której granica znajdowała się ledwie o pięćdziesiąt mil od Ploeszti, w tym samym czasie zaczęła wysuwać żądania terytorialne i grozić użyciem siły. Mieliśmy sprawdzone informacje wywiadowcze, że za tymi wrogimi wobec Rumunii bułgarskimi gestami stała rosyjska intryga.

Te złowieszcze wydarzenia nastąpiły podczas tak zwanej „Bitwy o Wielką Brytanię”. Zachodnie dzienniki i komentatorzy radiowi praktycznie je zignorowali, zachodni zaś historycy ignorują do dziś. Dla mieszkańców Zachodu, a szczególnie dla Amerykanów, polityka bałkańska zawsze była czymś nudnym i pogmatwanym. A przecież to te skryte i pełne napięcia manewry wokół ropy rumuńskiej były decydujące dla losów wojny, a nie walki powietrzne na angielskim niebie, które opisywano w prasie pod romantycznymi nagłówkami. Autorzy, którzy do dziś w kółko zastanawiają się nad „Bitwą o Wielką Brytanię”, niezmiennie dziwią się, czemu Adolf Hitler w tak oczywisty sposób nie interesował się nią. Dowodzi to, że żaden z nich nie zna na tyle chronologii i kartografii wojskowej, by docenić, że przez cały okres owych nieistotnych potyczek powietrznych Führer nie spuszczał wzroku z kluczowych dla naszego bytu nizin naddunajskich.

W końcu lipca, gdy „Bitwa o Anglię” ledwo się zaczynała, Hitler nakazał generałowi Jodlowi rozpoczęcie prac sztabowych nad inwazją na Związek Sowiecki, z terminem jej rozpoczęcia w końcu roku 1940 lub wiosną 1941. Tę decyzję zachodni autorzy często cytują jako ostateczny dowód „perfidii” przywódcy Niemiec. Ale taki właśnie jest skutek nieoglądania map i niestudiowania chronologii. Gdyby Hitler nie podjął takich środków ostrożności w obliczu zacieśniającej się wokół Ploeszti rosyjskiej gry, byłby winien zbrodniczego zlekceważenia interesów własnego narodu.

Przegląd wielkiej strategii

Światopogląd Hitlera był heglowski. Narody, imperia, kultury - jak nas nauczył wielki Hegel - każde z nich ma swoją epokę historyczną. Przychodzą i odchodzą, żadne nie jest wieczne ale w każdej epoce jedno z nich dominuje i nadaje jej swe piętno. W tym następstwie władania światem rozpoznajemy ewoluującą wolę Boga historii, Ducha historii. W ten sposób Bóg wyraża się i objawia przez wolę takich decydujących dla historii świata indywidualności, jak: Cezar, Aleksander czy Napoleon, którzy podnieśli swe państwa do rangi imperiów światowych. Czyny takich ludzi nie podlegają osądom konwencjonalnej moralności, bo to oni w każdej epoce tworzą nowe zasady moralności.

Oczywiście światopogląd heglowski stanowi przeciwieństwo moralności drobnomieszczańskiej, która oczekuje, że wielkie narody będą się zachowywać jak panienki z dobrych domów w niedzielnej szkółce, a do potężnie uzbrojonych ludów chciałyby stosować zasady zachowania, obowiązujące jakiegoś wybladłego sprzedawcę w sklepie z obuwiem. Takie mocarstwa burżuazyjne jak Francja, Anglia i Ameryka, zbudowały swe potęgi i rozszerzały swe terytoria przez działania nie różniące się niczym poza skalą zbrojnego rabunku. Gdy osiągnęły swe „oczywiste przeznaczenie”, oczywiście łatwo im przychodziło zrzędzić na młode, pełne wigoru Niemcy, pragnące z kolei odegrać swoją światową rolę. Ale Adolf Hitler nie był człowiekiem, na którym tego rodzaju moralizatorstwo robiłoby większe wrażenie.

W jego planach atak na Rosję był drzwiami, przez które Niemcy musiały przejść, by osiągnąć panowanie nad światem. Rosja była naszymi Indiami, przeznaczonymi do podboju i eksploatacji na wzór Brytyjczyków. Rzesza Niemiecka miała wolę, siłę i poczucie swego przeznaczenia. Brakowało jej tylko żywności, przestrzeni życiowej i ropy naftowej i to musiała sobie wziąć. Hitler uważał, że gdy władza nad kontynentem europejskim zostanie twardo uchwycona przez Niemcy anglosaskie mocarstwa zostaną zmuszone do zmiany swych rządów, wybierając na ich miejsce polityków, którzy będą w stanie współpracować z nowym niemieckim imperium światowym.

Środek ciężkości

Już Clausewitz mówił: „Powinniśmy… przyjąć jako zasadę, że jeśli możemy podbić wszystkich naszych wrogów przez podbój jednego z celem wojny musi być klęska tego właśnie przeciwnika, ponieważ niego właśnie uderzamy we wspólny środek ciężkości całej wojny”.

Atak na Rosję, którego celem było zdobycie władzy nad centralnym kontynentem Ziemi z jego nieograniczonymi zasobami siły roboczej i bogactw naturalnych, był właśnie uderzeniem w środek ciężkości.

Przedstawiano wiele zwodniczych argumentów, że „naprawdę środkiem ciężkości była Anglia, ponieważ była w stanie utworzyć nową koalicję do walki z Niemcami”. To pisanina ludzi, mających obsesję analogii napoleońskich. Wiosną 1941 roku Anglia była zneutralizowana i praktycznie nie brała udziału w wojnie, poza drobną niedogodnością, jaką były naloty RAF-u. Nie panowała już nad morzami. Zarówno Japonia, jak Ameryka miały większe floty, które dla Niemiec nie stanowiły bezpośredniego zagrożenia, choć oczywiście porachowanie się ze Stanami Zjednoczonymi musiało nastąpić.

Jeśli pod względem wojskowym Anglia była skończona, czemu się nie poddała? Oczywiście dlatego, że miała nadzieję, iż zostanie wspomożona przez Związek Sowiecki lub Stany Zjednoczone, albo przez oba te kraje razem. Ameryka była daleka i prawie bezbronna. Rosja natomiast zbroiła się gorączkowo na naszych granicach i otwarcie zagrażała w Ploeszti życiu Niemiec. Prawda, że starała się nas ułagodzić na zwykły, prymitywny sposób rosyjskiej dyplomacji, przysyłając nam pszenicę i ropę. Ale w zamian otrzymywała urządzenia mechaniczne, służące jej dozbrajaniu. Nie można było tolerować na dłuższą metę tego rodzaju uzależnienia od Stalina.

Nasza stawka w wyścigu o imperium światowe była zawsze wyścigiem z czasem. Rzesza była znacznie mniejsza niż jej dwaj wielcy rywale: Związek Sowiecki i Stany Zjednoczone Ameryki. Jej przewaga leżała jedynie w jedności celów, jej dyscyplinie i skutecznym przywództwie Hitlera. W roku 1941 stało się jasne, że Franklin Roosevelt zamierza wziąć udział w wojnie, gdy tylko uda mu się przestawić amerykański przemysł na produkcję wojenną i oszukać swych niechętnych współrodaków do tego stopnia, że za nim podążą. Było też równie jasne, że Stalin poszukuje tylko bezpiecznego sposobu, by w Ploeszti tchórzliwie poderżnąć Niemcom gardło. Hitler jasno to wyłożył w szczerym i wymownym liście do Mussoliniego w przeddzień 22 czerwca: „Rosja i Anglia są w równym stopniu zainteresowane Europą… skrajnie wyczerpaną przez długą wojnę… Za tymi dwoma krajami stoi Zjednoczenie Północnej Ameryki, poganiające je do działania… Dlatego też, po długotrwałym namyśle, doszedłem wreszcie do wniosku, że trzeba przeciąć stryczek nim zostanie zaciśnięty”.

Czy Plan Barbarossa był rozsądny?

Argument, że Hitler powinien był najpierw skończyć z Anglią, nie opiera się na rzeczowych przesłankach.

Hitler podobny był Cezarowi w swej determinacji zbierania, gdzie się tylko dało, ziem i zapasów potrzebnych jego narodowi. Podobny był Aleksandrowi w swoich potężnych wizjach nowego, pokojowego porządku światowego. Ale jego strategia była napoleońska, bo miał ten sam co Napoleon centralny problem: był otoczony przez wrogów. Rozwiązaniem napoleońskim były: szybkość energia, zaskoczenie i skrajna koncentracja sił własnych w punkcie ataku dla powalenia nieprzyjaciół po kolei. To samo czynił Hitler. Zawsze miał błyskotliwy, choć może nieco awanturniczy instynkt wielkiej strategii niszczące było tylko jego dyletanckie wtrącanie się w przebieg działań taktycznych i niezdolność do żołnierskiego zachowania się w krytycznych sytuacjach.

W maju 1940 roku przeznaczył zaledwie dwa tuziny dywizji jako osłonę na wschodzie przeciw ponad dwustu dywizjom Armii Czerwonej, w okresie, gdy wykańczał Francję i wypędzał z kontynentu resztki rozbrojonych Brytyjczyków. Podjął w ten sposób fantastyczne ryzyko, ale w sposób dogłębnie przewidujący. Stalin, który mógł wówczas zająć Berlin, był absolutnie uszczęśliwiony tym, że Niemcy niszczą Francję, podczas gdy on zajmuje terytoria nad Bałtykiem i na Bałkanach.

W 1941 roku Związek Sowiecki znacznie się wzmocnił. Zbliżył się na sto mil do Ploeszti. Zdobył panowanie nad Morzem Bałtyckim. Zmasował siły na granicach - ponad trzy miliony żołnierzy - stawiając je twarzą w twarz z Niemcami i podbitymi przez nich polskimi terytoriami. I domagał się wolnej ręki w Dardanelach, Bułgarii i Finlandii. Te żądania, przedstawione przez Mołotowa w listopadzie 1940 roku były ostatnią kroplą.

Hitler uważał, że do wyboru naprawdę ma tylko trzy możliwości. Mógł zastrzelić się, pozostawiając narodowi niemieckiemu pertraktacje o kapitulacji; mógł pokusić się o podbój Anglii z wydaniem na rzeź sił przekraczających kanał La Manche, równocześnie odsłaniając się przed zdradzieckim atakiem ze wschodu; albo też mógł zignorować zneutralizowaną, powaloną na kolana Anglię i podjąć realizację w jednym miażdżącym uderzeniu w chwili gdy stał u szczytu siły, swego historycznego celu. Rozwiązaniem był Plan Barbarossa: napoleońskie uderzenie na jednym froncie, co nie było otwarciem dwóch prawdziwych frontów wojennych. Bezstronni historycy wojskowości w przyszłości nigdy nie obciążą go winą za zwrócenie się na wschód. Od samego początku ryzykował i miał do czynienia z silniejszymi przeciwnikami a w Rosji stracił okazję, jaką dawało starannie skalkulowane ryzyko. Stracił ją dzięki kombinacji błędów operacyjnych; pecha i wypadku historycznego, że jego przeciwnikiem był bezwzględny i cierpliwy geniusz tego samego kalibru - F. Roosevelt.

Rola Roosevelta

Głównym problemem Roosevelta w 1941 roku było wygranie na czasie. Grał z pozycji chwilowej słabości z przeciwnikiem, grającym z pozycji największej siły. Słabość amerykańskiego prezydenta była zarówno wewnętrzna, jak zewnętrzna. Gdy naród niemiecki był zjednoczony przy swym przywódcy, amerykański, zdezorientowany i zapędzony w kozi róg przez wyniosłą i zdradziecką osobowość Roosevelta, był podzielony. Gdy Hitler dysponował największymi siłami zbrojnymi na ziemi, stojącymi u szczytu potęgi i zdolności bojowej, Roosevelt nie miał armii lądowej, nie miał lotnictwa, a marynarkę wojenną rozproszoną i źle wyszkoloną. Jak więc amerykański prezydent mógł wywrzeć jakikolwiek wpływ na sytuację?

A przecież dokonał tego. Dobrze znał podstępy bezsilnego, sam zdobywszy urząd prezydenta w wózku inwalidzkim.

Pierwszą rzeczą, jakiej musiał dokonać, było umocnienie Churchilla. Tylko Churchill, awanturniczy wojskowy dyletant z obsesyjną nienawiścią wobec Hitlera, mógł utrzymać Anglię w stanie wojny. Churchill wspaniale się bawił udając generała i admirała, co sam przyznał w swoich pamiętnikach. Ale pod jego kierownictwem Imperium Brytyjskie rozpadało się na szczątki. Jedyną szansą jego uratowania było pozbycie się pompatycznego i gadatliwego premiera i wybranie na jego miejsce odpowiedzialnego polityka, który by zawarł pokój z Niemcami. Gdyby to nastąpiło, nie można przewidzieć, jakby obecnie wyglądała mapa świata, ale różowe obszary Imperium Brytyjskiego nadal rozciągałyby się na całą kulę ziemską. Churchilla zachowało u władzy mistrzowskie posunięcie Roosevelta: Lend-Lease. W roku 1941 Amerykanie wysyłali Brytyjczykom beznadziejnie mało. Ale Lend-Lease dało temu dzielnemu choć pobitemu narodowi nadzieję, a wojny wygrywa się dzięki nadziei.

Nadzieja była także głównym towarem, jaki w 1941 roku Roosevelt wysyłał do Związku Sowieckiego, chociaż strumyczek zaopatrzenia zaczął się sączyć już w listopadzie i grudniu. Stalin wiedział jak gigantyczny jest potencjał przemysłowy Ameryki. Ta wiedza i obietnica pomocy ze strony Roosevelta umocniły jego wolę walki. Czuł, że chociaż prezydent nigdy nie poświęci amerykańskiej krwi dla ratowania Rosji, przyśle zapewne wszelkiego rodzaju uzbrojenie, aby słowiańska odwaga i zdolność do poświęceń walczyły w amerykańskiej bitwie o hegemonię światową.

Decyzja konwojowania

Subtelna i zapierająca dech w piersi zdolność Roosevelta prowadzenia na skalę światową podstępnych gier nigdy nie ujawniła się bardziej, niż w jego postępowaniu w kwestii konwojów atlantyckich.

W maju 1941 roku większość Amerykanów odnosiła się do wojny europejskiej obojętnie. Najrozsądniejsi (udzie byli przeciwni mieszaniu się do niej. Rooseveltowi udało się wymyślić dla nich niemiłe przezwisko: „izolacjoniści”. Ale w bliskich mu kołach pochlebcy bez przerwy go ponaglali, by rozpoczął konwojowanie amerykańskich statków do Anglii. Istotnie, niewiele sensu miało ładowanie angielskich statków żywnością i bronią, jeśli miały one pójść na dno oceanu.

Roosevelt uparcie odmawiał konwojowania. Utrzymał już informacje wywiadowcze, że zbliża się atak na Rosję. Rzeczywiście wygląda na to, że wiedział o tym cały świat z wyjątkiem Stalina. Ostatnią sprawą jakiej by sobie życzył, było mieszanie się w wojnę w tej właśnie chwili. Konflikt niemiecko-sowiecki był sposobem nieuchronnym wyrżnięcia ogromnych mas Niemców, a ta perspektywa była miła jego sercu.

Ale wybuch wojny na Atlantyku mógł wstrzymać wykonanie Planu Barbarossa. Aż do świtu 22 czerwca Hitler mógł odwołać swe rozkazy. Rozkaz zaś odstąpienia od wykonania Planu zostałby z wielką ulgą wykonany przez niemiecki Sztab Generalny.

Franklin Roosevelt rozumiał to, czego nie mogło pojąć aż nazbyt wielu współczesnych mu polityków: że ostatecznie nawet Hitler zależy od opinii publicznej. Naród niemiecki był przy nim zjednoczony i gotów na wszelkie poświęcenia, ale nie był przygotowany na zwykłe samobójstwo. Wiadomość o wojnie ze Stanami Zjednoczonymi mogła atak na Rosję zupełnie pozbawić ducha. Niemieckie społeczeństwo nie było świadome amerykańskiej słabości wojskowej. Pomimo goebbelsowskiej propagandy pamiętało tylko to, że wejście Ameryki do poprzedniej wojny było równoznaczne z klęską.

Roosevelt był gotów do wojny z Niemcami, namiętnie jej pragnął, ale nie wcześniej, niż uwikłamy się w ciężka walkę z gigantycznymi hordami Stalina. Pozostał więc przy własnym zdaniu, odsunął doradców i nadal wykrętnie odpowiadał na sondowanie przez prasę o sprawy konwojowania. Jedyną jego możliwością, zagwarantowania wybuchu wojny między Niemcami i Rosją, było wstrzymanie się od decyzji w sprawie konwojowania. I to właśnie uczynił. Zadziwił i rozczarował wszystkich wokół siebie, z własną żoną włącznie. Ale osiągnął swój ponury cel 22 czerwca, gdy Hitler zwrócił się na wschód.

Komentarz tłumacza: Roon broni Planu Barbarossa w niespotykany gdzie indziej sposób. Większość niemieckich historyków wojny potępia Plan jako fatalne otwarcie drugiego frontu. Wydaje się, że albo Roon brał udział w zaplanowaniu tej operacji, albo też plan przedłożony przez Sztab Armii zgadzał się z jego własnym studium, dokonanym w OKW. Każdy człowiek przywiązany jest do własnych pomysłów, a w szczególności każdy wojskowy.

Wielu historyków wojskowości nie mówi z taką mocą o kluczowym znaczeniu pól naftowych w Ploeszti. Hitler rozpoczął planowanie ataku na Rosję już w lipcu 1940 roku. Pakt o nieagresji nie miał wówczas jeszcze roku, a Stalin drobiazgowo przestrzegał wysyłania do Niemiec ogromnych ilości materiałów wojennych z ropą włącznie. Poczynania Hitlera wyglądają nieco na działanie w złej wierze, oczywiście jeśli można mówić o dobrej wierze między dwoma największymi zbrodniarzami w dziejach świata. Zwykłym tłumaczeniem tych działań przez pisarzy niemieckich jest to, że zmasowanie wojsk wskazywało na podjęty przez Stalina zamiar zaatakowania, a Hitler jedynie go uprzedził. Ale większość niemieckich historyków przyznaje obecnie, że ugrupowanie rosyjskie było defensywne. Hitler zawsze uważał za główną wytyczną swej polityki atak na Rosję dla zdobycia „Lebensraumu”. Naturalnym więc było z jego punktu widzenia, że rozpoczął planowanie napadu w lipcu 1940 roku, gdy jego potężna armia lądowa osiągnęła maksimum siły i nie miała się gdzie zwrócić. Takie były główne aspekty sytuacji, a problem zaopatrzenia w ropę mógł być na tym tle jedynie szczegółem. Nie mniej analiza Roona rzuca światło na problemy Hitlera.

(V. H.)

45

22 czerwca 1941.

Aktorzy naszego dramatu są w tej chwili rozrzuceni po całej Ziemi. Ich sceną stała się planeta, obracająca się pod reflektorem słońca, oświetlającym tylko pół sceny naraz i nieustannie przesuwającym się ze wschodu na zachód.

Ledwie niebo zbladło przed świtem, a dziesiątki tysięcy niemieckich zegarków pokazały godzinę trzecią piętnaście rano, gdy sześćset mil na zachód od Moskwy niemieckie armaty zaczęły błyskać i grzmieć wzdłuż tysiącmilowej linii, od lodowatego Bałtyku po ciepłe Morze Czarne. W tym samym momencie armady niemieckich samolotów, które wystartowały nieco wcześniej, przekroczyły granice i zaczęły bombardować rosyjskie lotniska, setkami niszcząc samoloty na ziemi. Poranne gwiazdy jeszcze mrugały nad drogami, liniami kolejowymi i wonnymi polami, gdy kolumny pancerne i dywizje piechoty - niezliczone tłumy młodych, zdrowych Teutonów w hełmach i mundurach barwy feldgrau - zaczęły toczyć się i maszerować w stronę pomarańczowych smug na wschodnim niebie, przez płaskie polskie równiny, rozciągające się po Moskwę, Leningrad i Kijów.

Wkrótce po wschodzie słońca smutny i wstrząśnięty ambasador niemiecki w Moskwie oświadczył ministrowi spraw zagranicznych Mołotowowi, że ponieważ Rosja w oczywisty sposób szykuje się do ataku na Niemcy, wódz w swej mądrości wydał rozkaz Wehrmachtowi, by w akcie samoobrony uderzył pierwszy. Szara płaska twarz Mołotowa, jak nam powiedziano, wyrażała rzadko spotykane na niej uczucie: zaskoczenie. Historia zanotowała także, że Mołotow powiedział: - „Czy zasłużyliśmy na to?” Ambasador niemiecki po przekazaniu oświadczenia chyłkiem opuścił pokój. Przez całe życie pracował nad przywróceniem ducha Rapallo, niepodważalnego sojuszu między Rosją i Niemcami. Później Hitler kazał go rozstrzelać.

To, że Mołotowa zaskoczyła inwazja, nie było czymś wyjątkowym. Zaskoczony był Stalin, ponieważ w Rosji liczyło się tylko jego słowo i opinia, zaskoczona została Armia Czerwona i cały naród. Atak odniósł bezprecedensowy sukces taktyczny, na skalę, do jakiej się nawet nie zbliżyły żadne działania wojenne przedtem ani potem. Trzy i pół miliona zbrojnych ludzi zaskoczyło cztery i pół miliona zbrojnych ludzi. Natomiast niespodziewany atak na Pearl Harbor w sześć miesięcy później, związał tylko po parę tysięcy ludzi po każdej ze stron.

Historycy komunistyczni używają faktów dla dowodzenia słuszności swych dogmatów. Skutkiem tego jest dobra propaganda, ale marne szanse dla zachowania świadectw historycznych. Fakty trudne do wpasowania w partyjne teorie mają tendencję do znikania bez śladu. Wiele świadectw tej najbardziej gigantycznej ze wszystkich wojen lądowych, którą Rosjanie nazywają „wielikaja otieczestwiennaja wojna - „wielka wojna ojczyźniana” - (nie lubią bowiem terminu druga wojna światowa”) zapewne nigdy nie będzie poznanych. Historycy komunistyczni twierdzą, że wina za zlekceważenie informacji wywiadowczych obciąża Stalina i że z tego właśnie powodu zaskakujący atak niemiecki odniósł sukcesy. To niesłychanie uproszczony sposób widzenia zadziwiających wydarzeń. Ale, prawdę powiedziawszy, jest zgodny z faktami.

Światło słoneczne dotknęło czerwonych wież Kremla, widocznych z okien mieszkania Lesliego Slote'a, i padło na otwarty list z Rzymu od Natalii Henry, leżący na biurku pod oknem.

Slote bardzo późno poszedł do łóżka i spał nadal. Natalia przysłała mu radosną tyradę, bo Aaron Jastrow nagle otrzymał paszport! Ma go już w ręku i oboje szykują się do odpłynięcia fińskim parowcem na początku lipca; a podróż morska pozwoli jej wujkowi nawet na ocalenie znacznej części biblioteki. Nie wiedząc nic o tym, co Byron zrobił w Białym Domu, Natalia na wielu stronicach wylewnie dziękowała Slote'owi. Wiadomość zaskoczyła dyplomatę, bo we Włoszech miał uczucie, że natknął się na wyłożoną watą kamienną ścianę, która była specjalnością Departamentu Stanu. W swej odpowiedzi, która jeszcze nie ukończona leżała obok listu, w skromnej mierze przypisał sobie zasługę tego sukcesu, następnie długo wyjaśniał, dlaczego jest zdania, iż krążące pogłoski o zbliżającym się ataku na Rosję są fałszywym alarmem, i dlaczego jest pewien, że jeśli przypadkiem atak taki nastąpi, Armia Czerwona zmiażdży Niemców. Poszukując uprzejmych słów na temat ciąży Natalii, dał spokój pisaniu i poszedł do łóżka. W chwili gdy zadzwonił budzik, jego list był już nieaktualny, ale Slote o tym nie wiedział.

Wyglądając przez okno ujrzał zwykły poranny widok Moskwy: zamglone niebieskie niebo, mężczyźni w cyklistówkach i młode kobiety w chustkach idące do pracy, przepełniony, zardzewiały autobus z trudem wspinający się na pagórek, stare kobiety stojące w kolejce przed mleczarnią, jeszcze więcej starych kobiet w ogonku po chleb. Potężny, masywny i cichy Kreml majaczył za rzeką, z ciemnoczerwonymi ścianami w porannym słońcu i błyszczącymi na wieżach soborów licznymi złotymi kopułami. Nie było alarmów lotniczych. Jak dotąd nie odezwały się megafony ani wiadomości radiowe. Była to scena pełna ciszy i spokoju. Stalin i Mołotow wstrzymali się jeszcze z poinformowaniem narodu, który przywiedli do katastrofy, o niespodziance. Ale na froncie kilka milionów czerwonoarmistów już w niej uczestniczyło i starało się odzyskać przytomność, zanim Niemcy wszystkich ich powybijają.

Nieświadomy tego Slote z lekkim sercem udał się do ambasady, mając nadzieję, że tej spokojnej niedzieli pozbędzie się części zaległej roboty. Okazało się, że gmach pogrążony jest w całkiem nieświątecznym zamęcie i tam właśnie Leslie dowiedział się ze ściśniętym sercem, że Niemcy raz jeszcze nadchodzą.

Wschód słońca przesunął się w kierunku Mińska. Pierwsze jego promienie, świecąc wzdłuż szerokiej, cichej ulicy, padły na gładko wygolonego robotnika w cyklistówce i luźnym, wytartym ubraniu, całym upudrowanym mąką. Gdyby ulicą tą szła Natalia Henry, zapewne nie poznałaby swego krewnego Berela Jastrowa. Gdy zgolił brodę, jego szeroka, płaska słowiańska twarz z perkatym chłopskim nosem nadała mu wraz z tandetnym odzieniem nieokreślenie wschodnioeuropejski wygląd. Mógł być Polakiem, Węgrem czy Rosjaninem, a znał te trzy języki dość dobrze, by uchodzić za któregokolwiek z nich. Choć Berel liczył już ponad pięćdziesiąt lat, zawsze chodził szybko, a tego ranka jeszcze bardziej się spieszył. Przez niemiecki odbiornik krótkofalowy, który trzymał w piekarni ukryty za workami z mąką, usłyszał z Berlina przemówienie doktora Goebbelsa oznajmiające o ataku, zaś w oddali, zaraz po ukończeniu pracy, usłyszał znajomy dźwięk: stękanie wybuchających bomb. Był zaniepokojony, ale nie przestraszony.

Gdy Natalia Henry spotkała po raz pierwszy Berela, był pobożnym i zamożnym kupcem, szczęśliwym ojcem pana młodego. Ale Berel miał i inne oblicza. W poprzedniej wojnie służył w armii austriackiej na froncie wschodnim. Został wzięty do niewoli przez Rosjan, uciekł z obozu jeńców i przez lasy przedostał się z powrotem do armii austriackiej. W zamęcie tysiąc dziewięćset szesnastego wylądował w mieszanej jednostce niemiecko-austriackiej. W czasie służby wojskowej wcześnie nauczył się gotować i piec, aby uniknąć nieczystego jedzenia. Przez całe miesiące żył chlebem, pieczonymi kartoflami lub gotowaną kapustą, równocześnie gotując smakowite zupy i gulasze, których nawet nie tknął. Znał życie wojskowe, umiał przeżyć w lesie i wiedział, jak sobie dawać radę z Niemcami, Rosjanami i przedstawicielami tuzina mniejszych naddunajskich narodów. Dla Berela Jastrowa antysemityzm był normalnym stanem rzeczy. Nie przerażał go bardziej niż wojna i wiedział z praktyki, jak sobie radzić z jednym i drugim.

Zawrócił z głównej, brukowanej ulicy i krętą drogą, przez ziemne uliczki i zaułki wśród parterowych, drewnianych domków przedostał się na podwórze, gdzie w błocie gdakały kury i rozchodziły się zapachy przygotowywanych śniadań, palącego się drzewa i wiejskiego obejścia.

- Wcześnie dziś skończyłeś robotę - zauważyła jego synowa. Stała przy kuchni, gdzie płonął ogień z drewnianych szczap, jedną ręką mieszając w garnku, a drugą trzymając płaczące dziecko. Była znów w zaawansowanej ciąży. Z chustką na przystrzyżonych włosach, z wychudzoną i rozzłoszczoną twarzą, wyglądała o piętnaście lat starzej od panny młodej, którą była półtora roku temu. Jej mąż, ubrany w serdak z kożuszka, z jarmułką na głowie, mamrotał w kącie nad podniszczonym tomem Talmudu. On też nie nosił już brody, a włosy nosił krótko obcięte. Trzy łóżka, jeden stół, trzy krzesła i kołyska wystarczyły, by wypełnić niewielki przegrzany pokoik. Mieszkali w nim we czworo. Zimą tysiąc dziewięćset trzydziestego dziewiątego roku żona i córka Berela zmarły na tyfus plamisty, którego plaga dotknęła zbombardowaną Warszawę. W tym okresie Niemcy jeszcze nie posunęli się do tego, by zamknąć Żydów za murami. Berel więc, używszy znacznej części odłożonych pieniędzy na łapówki, wykupił z miasta siebie, syna i synową, po czym we troje dołączyli do strumyczka uciekinierów, dążących bocznymi drogami na wschód, do Związku Sowieckiego. Rosjanie przyjmowali i traktowali ich lepiej niż Niemcy, chociaż większość z przybyłych musiała udać się do odległych obozów za Uralem. Z resztką rodziny Berel Jastrow przedostał się do Mińska, gdzie mieszkali jacyś jego krewni. Niemal wszyscy piekarze w tym mieście zostali zmobilizowani do wojska, Berelowi biuro do spraw cudzoziemców pozwoliło więc pozostać na miejscu.

- Wróciłem tak wcześnie do domu, ponieważ Niemcy znowu nadchodzą. - Biorąc kubek herbaty z rąk synowej, Berel padł na krzesło i uśmiechnął się smutno na widok jej przerażonej miny. - Czy nie słyszałaś bombardowania?

- Bombardowania? Jakiego bombardowania? - Syn Berela zamknął książkę i spojrzał na ojca z lękiem na bladej, wychudzonej twarzy. - Nic nie słyszeliśmy. Mówisz, że teraz walczą z Rosjanami?

- Właśnie zaczęli. Słyszałem w radiu. Musieli zrzucić bomby z samolotów. Sądzę, że Niemcy bombardują linię kolejową. Front jest bardzo daleko.

- Nie pobiją tak szybko Armii Czerwonej - powiedziała znużonym głosem kobieta, próbując uciszyć bijące ją piąstką dziecko.

Syn Berela wstał.

- Uciekajmy tak, jak stoimy.

- I dokąd mamy pójść? - spytał ojciec.

- Na wschód.

- Gdy raz zaczniemy uciekać, pewno nie będziemy mogli się zatrzymać wcześniej, jak na Syberii.

- Niech będzie i Syberia.

- Syberia! Boże Wszechmogący, Mendel, nie chcę jechać na Syberię - zawołała żona, poklepując rozkapryszone dziecko.

- Nie pamiętasz, jak Niemcy zachowywali się w Warszawie? - spytał Mendel. - To dzikie zwierzęta.

- To było tylko przez pierwsze tygodnie. Potem się uspokoili. Schodziliśmy im z drogi i było nam dobrze, prawda? - spokojnie odrzekł ojciec. - Proszę jeszcze herbaty. Wszyscy się spodziewali, że zostaną zamordowani. I co? Tyfus i zimno okazały się gorsze od Niemców.

- Zabili mnóstwo ludzi....