enkaustyka referat.doc

Enkaustyka należy do najstarszych technik malarskich. Prawdopodobnie znana była już 3000 lat p.n.e. w staroż Egipcie, a także później w Grecji i Rzymie. Jej nazwa wywodzi się od gr. „enkaustike techne”, co oznaczało malowanie gorącymi farbami, czy tez ogólnie posługiwanie się ciepłem w czasie malowania.  Jest to technika , w której spoiwem dla pigmentów są woski, w starożytności używano głównie wosku pszczelego. Farby enkaustyczne sporządza się poprzez stopienie barwników ze spoiwem, bardzo ważne jest ich dokładne wymieszanie. Farby utrzymywano w stanie płynnym  w naczyniu z żarzącym się węglem, zw. cauterium, nanoszono je na podłoże podgrzanymi szpachlami metalowymi zwanymi również cauterium lub centrum, rzadziej pędzlami. Na końcu polerowano warstwę malarską lnianą szmatką dla nadania połysku.

Enkaustykę można stosować zarówno na gorącym, jak i na zimnym podłożu.
Istota tej techniki znana była już w staroż Grecji i polegała na otrzymywaniu farb przez rozpuszczanie spoiwa przez podgrzewanie oraz na podgrzewaniu podobrazia, aby farby nie zastygały zbyt gwałtownie. Proces malowania jest w zasadzie podobny do olejnego. Jednak poważnym mankamentem było błyskawiczne twardnienie farb. W staroż. radzono sobie z tym zatrudniając rzemieślników-enkaustyków, których zadaniem było stapianie farb enkaustycznych na ogniu i utrzymywanie odpowiedniej temperatury. Do wykonania rysunku stosuje się te same tworzywa jak w technice olejnej: kredę, węgiel, ołówek grafitowy. Można malować kryjąco lub laserunkowo, jak również wykonując podmalówki. Nałożone na podobrazie farby szybko krzepną. Pod wpływem jednak ponownego rozgrzania stają się znów elastyczne i dają się wygładzać, rozprowadzać, co umożliwia uzyskiwanie powierzchni dość jednolicie połyskującej. Utwardzona powierzchnia wosku pozwala na inne działania – zdrapywanie, rzeźbienie, dając ciekawe rezultaty.

Farbę można także nakładać na zimne podłoże, a kiedy wosk zestali się i właściwie natychmiast można malować na nim ponownie.

Spoiwo

Zasadniczym spoiwem w techn. enkaustycznej jest wosk, dawniej używano wyłącznie wosku pszczelego, obecnie używa się różnego rodzaju wosków. Stanowią one grupę topliwych mas plastycznych pochodzenia naturalnego (zwierzęcego, roślinnego i mineralnego) oraz syntetycznego.
W spoiwach farb enkaustycznych znajdujemy obok wosku także oleje, balsamy, żywice,   a nawet wiele kleje glutynowe lub skrobiowe, gumy i wiele innych składników. Jednak głównym spoiwem pozostaje wosk pszczeli. Jest on wydzieliną pszczół otrzymaną z woskowiny plastrowej przez stopienie i odfiltrowanie.  Z zachowanych dzieł sztuki sprzed 5000 lat wiemy, ze wosk pszczeli odznacza się dużą trwałością i ulega tylko minimalnym zmianom chemicznym i fizycznym. Jest tez idealnym spoiwem farb. Ten używany do enkaustyki musi być najlepszej jakości i dobrze bielony, najlepiej przez działanie promieni słonecznych, a nie chemicznie. Wosk pszczeli w przeciwieństwie do oleju prawie nie utlenia się na powietrzu, nie żółknie oraz nie zmienia objętości. Rozpuszcza się w organicznych rozpuszczalnikach stosunkowo łatwo, w alkaliach tworząc mydła.
Jego wadą jest zależność twardości od temperatury, gdyż topi się on w temp. miedzy 62 a 68 st. C.  dlatego tez na przestrzeni wieków prowadzono badania nad utwardzeniem wosku, czyli podwyższeniem temp jego topnienia. Takim utwardzonym woskiem miała być cera punica (wosk punicki) używany w starożytności zarówno w malarstwie jak i w medycynie. Uzyskiwano go przez wielokrotne gotowanie z nitrum i woda morską, co podnosiło punkt topnienia z 64 do ok. 100 st.
Drugą, obok podatności na temperaturę, ujemna cecha wosku jest jego szybkie wysychanie, które próbowano opanować poprzez udoskonalanie metod i narzędzi służących do malowania farbami woskowymi, wymagającymi stałego utrzymywania ich w stanie ciekłym przez odpowiednie podgrzewanie; poprzez sporządzanie farb, w których wosk rozpuszczalny był olejem tłustym oraz sporządzanie farb, w których spoiwo stanowił wosk rozpuszczany olejkami eterycznymi.

Barwniki

W technice enkaustycznej stosowane mogą być te same barwniki, które służą do sporządzania farb olejnych, a nawet i te, których unikamy w malarstwie olejnym (czerwony aurypigment). Barwniki powinny być odporne na światło, bardzo dobrze zmielone (jak do akwareli) oraz odporne na temperaturę ponad 80st C. Przed sporządzeniem farb należy uważać aby barwniki nie były wilgotne.
Nie ma sztywnych zasad i proporcji mieszania wosku i pigmentu – istotne jest, aby była wystarczająca ilość wosku do zwilżenia cząstek pigmentu. Aby w malarstwie enkaustycznym powstał efekt przezroczystego laserunku, należy wrzucić tylko nieco pigmentu do roztopionego wosku, aby go lekko zabarwić.

Podobrazia

W tej technice podobraziem może być każde stabilne podłoże, niezależnie od swej grubości i faktury powierzchni. Można malować na marmurze, wapieniu, alabastrze, skórze, pergaminie, płótnie, drewnie, kości słoniowej, płytkach metalowych, szkle. Wymaga się jednak aby podobrazie było suche, gdyż w mokre penetracja wosku jest mała. Podobrazie nie może być również zbyt chłonne. W takim wypadku konieczne jest przed malowaniem położenie zaprawy klejowo-kredowej, bądź nasączenie ciepłym woskiem.

Cechy techniki enkaustycznej

W technice enkaustyki można malować laserunkowo, kryjąco i wręcz fakturowo. Plastyczne właściwości farb enkaustycznych i ich natychmiastowe schnięcie przy malowaniu na gorąco otwierają wielostronne możliwości różnych wariantów budowania warstw malarskich nie do osiągnięcia w innych technikach. Technika ta może być stosowana w zasadzie na wszystkich podobraziach, a wiec zarówno w malarstwie sztalugowym jak i ściennym. Jest właściwie jedyną technika trzymającą się trwale podłoża w wypadku zastosowania jej bezpośrednio na cegle czy kamieniu. Z innych cech dodatnich enkaustyki należy wymienić możliwość przerwania pracy w każdej dowolnej chwili i to na dowolny czas, podobnie jak ma to miejsce w pastelu.
Malowidła wykonane technika enkaustyczną odznaczają się dużą trwałością i połyskiem i dlatego tez nie wymagają już użycia werniksu. Są odporne na zwykłe zmiany pogody. Wyróżniają się także w swoim wyglądzie szczególna świeżością, żywością i głębią. Stosowanie tej techniki umożliwia uzyskiwanie efektów wręcz naturalistycznych (np. słynne winogrona Zeuxisa, namalowane tak wiernie, ze gołębie ulegając ich złudzie, zlatywały się do nich.) Malowidła wykonane ta techniką nie ulegają ciemnieniu, żółknięciu, nie pękają i są odporne na wygląd. Już Platon określił tę technikę jako „nie zmywającą się wodą”. O jej walorach przekonujemy się oglądając malowidła odkryte w Fajum, a pochodzące sprzed 2 tysięcy lat. Świetne zachowanie się i przetrwanie dzieł starożytnych wykonanych ta techniką potwierdza słuszność słów Pliniusza ze „nie niszczyło jej ani słońce, ani sól, ani wichry”.
Wyróżniające ją właściwości zawdzięcza enkaustyka swemu spoiwu – woskowi pszczelemu. Stwierdzono, ze wosk jako spoiwo malarskie ma większą lepkość i plastyczność, jak również wolniej starzeje się niż olej, poza tym szybciej twardnieje, przy czym nie zmienia swej objętości i nie ulega spękaniu, jak ma to miejsce w czasie procesu wysychania oleju. Wosk jest prawie nieczuły na wilgoć i kwasy. Stanowi świetną izolację i otoczkę dla zmieszanych z nim pigmentów. Ma duży wpływ na stabilność i trwałość barw, które nie zmieniają swego kolorytu w trakcie wysychania malowidła. Na wosk wpływa ujemnie jedynie zbyt wysoka temperatura. Z dawnych przekazów wiemy, ze w staroż dzieła wykonane techn. enkaustyczną były wysoko cenione i dobrze płatne, mistrzowie zaś tej techn. bardzo poszukiwani.
Niektórzy technolodzy twierdzą, że z techn. enkaustycznej zrodziła się technika olejna.

Historia

Historia techniki enkaustycznej nie jest bardzo dobrze znana z powodu niewielkiej liczby zachowanych zabytków, jak i przekazów pisemnych, z których najbardziej rzetelnym i  obszernym jest „Historia naturalna” Pliniusza, Rzymianina żyjącego w I w n.e. Mimo iż opisał on dość szczegółowo tę technikę nie wskazał jej dokładnej genezy, której prawdopodobnie nie znano. Uważano ja za jedną z najstarszych technik, znaną już w starożytnym Egipcie. Jedynymi, i tym samym najbardziej znanymi przykładami malarstwa enkaustycznego są hellenistyczne portrety zmarłych z epoki panowania Rzymu nad Egiptem z ok. I w p.n.e.  do IV w n.e. Zostały odkryte w pobliżu miejscowości Medinet El-Fajum, w Hawarze i Er-Rubajat.
W hellenistycznej Grecji i Rzymie (jak również w podbitym Egipcie) musiała być enkaustyka dominująca techniką w malarstwie sztalugowym, w pierwszym zaś i drugim wieku naszej ery doszła ona do szczytów doskonałości technicznej. Portrety fajumskie wykonane były głównie na drewnie, a ściśle mówiąc na cienkich deseczkach cedrowych, piniowych i lipowych oraz grubszych dębowych i sykomorowych, rzadko na płótnie. Malowane były na zaprawie kredowej lub gipsowej za pomocą pędzla i kauteru.
Na terenie staroż Grecji zachowały się fragm. architektoniczne ze śladami polichromii enkaustycznej, wykonane na drewnie, suchym tynku, marmurach, stiukach i terakocie (np. w Erechtejonie na Akropolu).
W Rzymie z czasów staroż zachowały się jedynie ślady enkaustyki na kolumnie Trajana. Wspomniany już Rzymianin Pliniusz w swym dziele „Historia naturalna”  wyróżnił 3 techniki enkaustyczne, w zależności od stosowanych w nich narzędzi: enkaustykę cestrową, kauteriową oraz pędzlową.

Enkaustyka z upadkiem kultury antycznej zostaje zarzucona, a jej znajomośc powoli zanika. Pozostające w pewnym związku z późnoantyczną sztuką portretową najstarsze ikony z V i VI w są jeszcze wykonywane technika enkaustyczną (np. ikony z klasztoru św. Katarzyny z góry Synaj). Już jednak od VI wieku widoczne jest wypieranie jej przez temperę.

W XV w. jeśli używano wosku jako spoiwa, to raczej do sporządzania tempery woskowej, nie enkaustyki. Od XVII w. pojawia się wiele badań i dzieł dotyczących enkaustyki, zainteresowanie wzrasta jeszcze bardziej w wieku XVIII, zwłaszcza po odkryciu Pompei i Herkulanum.

W w. XIX spotęgowały się próby i badania nad rekonstrukcją zarówno techniki enkaustycznej, jak i malowideł pompejańskich. Pigmenty w spoiwie woskowym odnajdujemy w dziełach Delacroix.
Pod koniec XIX stulecia nastąpiło gwałtowne ożywienie zainteresowań problemem techniki enkaustycznej, do czego w znacznym stopniu przyczyniło się odkrycie portretów trumiennych w Er-Rubajat w latach 80 tego stulecia.
W XX w. nastąpiło odrodzenie enkaustyki. Na uwagę zasługuje dr Hans Schmidt działający w Monachium, autor licznych prac nt. enkaustyki, który wskrzesił tę technikę i ułatwił jej stosowanie, wynajdując elektryczne urządzenie do ocieplania powierzchni obrazu, palety i pędzla. Do najbardziej znanych artystów XX w. posługujących się techniką enkaustyki należy jeden z twórców  popartu Jasper Johns. W swoich seriach Flagi, Tarcze i Liczby stosował farby enkaustyczne, aby powierzchnię obrazu budować powoli, unikając działań emocjonalnych. Wydaje się prawdopodobne, że Johns wybrał te metodę (z dodatkiem pasków papieru gazetowego), żeby uzyskać gęstą, fakturowa powierzchnię bez utraty połysku.