BIK- koncepcja HP.rtf

Barbara Bik

1. KONCEPCJA PROMOCJI ZDROWIA

1.1. Promocja zdrowia a nowoczesne zdrowie publiczne.

                            Śledząc przemiany w ochronie zdrowia należy podkreślić znaczenie pierwszej rewolucji  zdrowotnej, która odniosła sukcesy na przełomie XIX i XX wieku, pozwoliła bowiem skutecznie opanować groźne w tamtych czasach choroby zakaźne1. Poprzez polepszenie stanu odżywienia ludności i zwiększenie odporności na choroby a także zmiany warunków mieszkalnych dużych grup ludności, ograniczenie kontaktu z drobnoustrojami chorobotwórczymi (zapewnienie czystej wody i odprowadzenie ścieków) oraz dzięki wprowadzeniu szczepień ochronnych opanowano choroby zakaźne tamtego okresu 2. Był to jednak pierwszy etap „walki” o zdrowie, albowiem w latach 70 - tych pojawiły się nowe przyczyny zgonów - choroby cywilizacyjne, w tym „choroby stylu życia”; one właśnie stały się kolejnym wyzwaniem dla ochrony zdrowia. O ile działania podejmowane w ramach pierwszej rewolucji nakierowane były na neutralizowanie środowiskowych zagrożeń zdrowia, a człowiek był raczej biernym obiektem tych oddziaływań, to punktem wyjściem dla drugiej rewolucji było uznanie behawioralnej etiologii chorób cywilizacyjnych, a celem umocnienie i rozwój zdrowia jednostki. Działania koncentrowały się również na środkach prewencyjnych - umacniających zdrowie, lecz odmiennych od tych , które stosowano na przełomie wieków - odmidnna stała się również rola jednostki - człowieka, który jest postrzegany jako „twórca własnego zdrowia”3, 4. W ten sposób rozpoczął się nowy etap w procesie ochrony zdrowia zwany drugą rewolucją.

                            Idee promocji zdrowia znane są z dawien dawna, bowiem od wieków  ludzie dbali o swe zdrowie stosując się do różnorodnych zaleceń higieniczno-sanitarnych, które w rzeczywistości były zaleceniami prozdrowotnymi. Te, w istocie swej, praktyczne zalecenia stosowane na codzień sprzyjały, zarówno wzmacnianiu zdrowia, jak i chroniły przed działaniem szkodliwych czynników, zapobiegając jednocześnie ich niekorzystnym wpływom.  Obecnie jesteśmy świadkami, jak idee o wielowiekowych tradycjach przeżywają swój renesans.

                            Nowa filozofia zdrowia i życia, w której centralne miejsce zajmuje promocja zdrowia kształtowała się na przestrzeni wielu lat. Przyśpieszenie rozwoju zawdzięcza promocja zdrowia "ruchowi nowego zdrowia publicznego", który został zapoczątkowany w Kanadzie w latach 70 - tych. Przełomowym momentem w historii ochrony zdrowia było ogłoszenie w 1974 roku Raportu Lalonda, w którym - w wyniku prac prowadzonych nad nowymi założeniami polityki ochrony zdrowia - przedstawiono wnioski z wnikliwej analizy problemów zdrowotnych oraz dyskusji nad "nowymi perspektywami zdrowia" 5.

                            Twórcą raportu był Laframboise, autor koncepcji  „pól zdrowia”, którą następnie rozwinął Lalond oraz inni badacze wprowadzając różnorodne komponenty, zachowując jednak we wszystkich propozycjach zachowania zdrowotne, tudzież styl życia - a tym samym uznając je za istotną determinantę zdrowia.

Warto podkreślić że raport Lalonda zawiera wnioski niezwykle ważne dla dalszego rozwoju zdrowia publicznego 6:

              - potrzebę radykalnej zmiany w podejściu do zdrowia i jego uwarunkowań;

              - uznawanie indywidualnych zachowań i stylu życia za główne przyczyny śmierci
                i chorób;

              - konieczność współpracy międzysektorowej na rzecz ochrony zdrowia;

              - nie przypisywanie edukacji zdrowotnej roli wiodącej w procesie ochrony zdrowia;

              - konieczność szerokiego wsparcia wszelkich wysiłków mających na celu poprawę              

                stanu zdrowia.

                            Od 1977 roku kluczową rolę w rozwoju promocji zdrowia pełni Światowa Organizacja Zdrowia 7. Podczas Zgromadzeniu Światowej Organizacji Zdrowia, które odbyło się w Ałma-Ata, zobligowano wszystkie kraje członkowskie do przyjęcia zasad zamieszczonych w dokumencie "Zdrowie dla Wszystkich". Głównym przesłaniem tego dokumentu jest "osiągnięcie do roku 2000 takiego poziomu zdrowia ludzi na całym świecie, który pozwalałby wieść życie produktywne w kontekście społecznym i ekonomicznym". Dokument "Zdrowie dla Wszystkich" prezentuje szeroką strategię działania opartą przede wszystkim na założeniach powszechnej dostępności do programów ochrony zdrowia, społecznym uczestnictwie oraz międzysektorowej współpracy.

                            Powyższy dokument zawiera pięć kluczowych zasad chrakteryzujących promocję

zdrowia jako działania, które:

              -   obejmują populację w kontekście codziennego życia;

              -   oddziaływują na determinanty lub uwarunkowania zdrowia, a nie na indywidualną 

                   zmianę zachowań;

              -    łączą w sposób komplementarny różne metody i sposoby podejścia, takie jak:

                informację/komunikację, edukację, legislację, system podatkowy a także zmiany
                 organizacyjne oraz spontaniczne działania społeczne;

              - zachęcają społeczeństwo do szerokiego udziału w rozwiązywaniu problemów
                 zdrowotnych poprzez uczestnictwo w "ruchu samopomocowym";

              -   podkreślają rolę zawodów medycznych w podstawowej opiece zdrowotnej zarówno

                  w procesie edukacji, jak i w działaniach zapewniających ludziom jednakowe możliwości

                  "bycia zdrowym" (równość w zdrowiu).

                            Promocja zdrowia nie rozwijała się więc w próżni, miała bowiem oparcie w ruchu „nowego zdrowia publicznego”, co dawało możliwość wzajemnych interakcji a także niezależnego rozwoju 8. Rozwój zdrowia publicznego i promocji zdrowia oraz wzajemne relacje można graficznie przedstawić w następujący sposób:

                                  RUCH ZDROWIA PUBLICZNEGO

                                                     (lata 1840 - 1920)

                                                                                                                                                                         EDUKACJA ZDROWOTNA

                                                                                                                                                                                    (lata 1920 - 1970)

                                                                                                                                                                            PROMOCJA ZDROWIA

                                                                                                                                                                                    (lata 1940 - 1990)

                                        NOWE ZDROWIE PUBLICZNE

                                                      (lata1980 - .......)

Ryc.....      Rozwój zdrowia publicznegi i promocji zdrowia -  wzajemne relacje.

                            Śledząc ich rozwój można dostrzec, że promocja zdrowia wyrosła z edukacji zdrowotnej, która z kolei wyłoniła się jako efekt „ruchu zdrowia publicznego” rozwijającego się w drugiej połowie XIX wieku oraz na początku wieku XX. Wyodrębnienie się promocji zdrowia z obszaru edukacji zdrowotnej nastąpiło wskutek poszukiwania sposobów rozwiązania narastających problemów zdrowotnych, w tym głównie chorób układu krążenia i nowotworów. Przyśpieszenie rozwoju promocji zdrowia ma miejsce w latach 70 -tych, zaś usamodzielnianie się jest obserwowane od lat 90 - tych.

                            Promocja zdrowia pozostaje więc w ścisłym związku ze zdrowiem publicznym, które przez Komitet Achesona (Acheson Committee) definiowane jest następująco: "zdrowie publiczne to nauka i sztuka zapobiegania chrobom, przedłużania życia oraz promowania zdrowia poprzez zorganizowane wysiłki społeczeństwa" 9.

                            Promocja zdrowia stała się więc koniecznością i w zdecydowany sposób nabiera coraz większej wartości w nowoczesnych działaniach na rzecz zdrowia. Wiele krajów tworzy całościowe strategie wspierające zdrowie lub co najmniej nie przynoszące szkód zdrowiu, włączające do działań wszystkie sektory społeczno-gospodarcze oraz prowadzone na wszystkich poziomach organizacyjnych 10.

                            Zatem, w latach 70 - tych i 80 - tych naszego stulecia promocja zdrowia zostaje powtórnie odkryta wraz z rozwojem nowoczesnego zdrowia publicznego - w poszukiwaniu skutecznych metod rozwiązywania kryzysu zdrowotnego na całym świecie. Wielu specjalistów z dziedziny zdrowia publicznego dostrzega w promocji zdrowia jeden ze skutecznych sposobów poprawy stanu zrowia indywidualnego oraz populacji.

Jak wskazują liczne badania i analizy, stan zdrowia społeczeństwa zależy nie tylko od rozwoju szpitalnictwa, liczebności fachowego personelu medycznego, wyprodukowanych leków, czy spektakularnych technologii medycznych, lecz w dużej mierze od tego, jak poszczególni ludzie postrzegają wartość swojego zdrowia, jaki prowadzą styl życia oraz co robią aby swoje zdrowie zachować i chronić.

                            Zgodnie z obliczeniami Światowej Organizacji Zdrowia choroby stylu życia, spowodowane m.in. niewłaściwym sposobem odżywiania, niską aktywnością fizyczną, używaniem alkoholu, paleniem tytoniu, stresem psychicznym, są przyczyną 70-80 % zgonów w krajach gospodarczo rozwiniętych oraz 40-50 % zgonów w krajach rozwijających się 11.

Dane epidemiologiczne wskazują również na alarmujący w Polsce poziom zachorowalności i umieralności z powodu "chorób stylu życia". Wśród przyczyn wszystkich zgonów około 75% stanowią choroby układu krążenia, nowotwory i urazy. Wszystkie powyższe przykłady wskazują, że styl życia ludzi stał się głównym czynnikiem chorób i przedwczesnych zgonów.

                            Wobec zmian zachodzących w strukturze zachorowalności współczesnego społeczeństwa, tj. zmniejszeniu się występowania niektórych chorób infekcyjnych a dominacji chorób cywilizacyjnych, w tym "chorób stylu życia", koniecznym stał się radykalny zwrot w polityce ochrony zdrowia, tj. polegający na przesunięciu punktu ciężkości z leczenia na prewencję, albowiem pomimo znacznego postępu w medycynie naprawczej, rozwoju technik i technologii medycznych oraz wzrostu nakładów na opiekę zdrowotną, nie następowały oczekiwane zmiany w strukturze umieralności.

                            Wieloczynnikowe podłoże najbardziej rozpowszechnionych przewlekłych chorób degeneracyjnych powoduje, że istnieje zjawisko interakcji mogące wywołać różnorodne modyfikacje ostatecznych efektów zdrowotnych 12. Kumulacja tych czynników może dać efekt addytywny - sumujący się, lub synergistyczny, tj. jest obecność jednego czynnika może wzmagać szkodliwe działanie innego. Istnieje również hipoteza o istnieniu efektu odwrotnego - neutralizującego, polegającego na tym że pewne czynniki mogą pełnić funkcje ochronną - redukującą negatywny efekt zdrowotny, wywoływany przez inne czynniki. Stąd też wynikają pewne kontrowersje, zwłaszcza odnośnie zdrowotnych skutków pewnych zachowań. Kaplan (1985) wyraża m.in. pogląd, że wyodrębnione behawioralne czynniki ryzyka chorób dostarczają tylko prawdopodobnej informacji co do przewidywania stanów zdrowia 13. Ze względu na to, że zachowania nie są jedynym czynnikiem warunkującym stan zdrowia, analiza związku zachowań ze zdrowiem dotyczy zależności statystycznych między określonymi zachowaniami i określonymi schorzeniami.

Zagadnienie to ilustruje Tabela nr   , w której przedstawiono korelacje pomiędzy zachowaniami indywidualnymi a występowaniem pewnych kategorii chorób 14.