Maria Janion - Czy będziesz wiedział, co przeżyłeś.pdf - teoria-literatury - Kalietis

Aby rozpocząć lekturę,

kliknij na taki przycisk ,

który da ci pełny dostęp do spisu treści książki.

Jeśli chcesz połączyć się z Portem Wydawniczym

LITERATURA.NET.PL

kliknij na logo poniżej.

Maria Janion

„Czy będziesz wiedział,

co przeżyłeś”

Tower Press 2000

ZMIERZCH PARADYGMATU

Można zacząć od przypomnienia – poniekąd filologicznej – przygody Miłosza z wła-

snym tekstem. We wstępie do tomu esejów Prywatne obowiązki (zawierającym rodzaj na-

rodowo – antynarodowego credo poety pod znamiennym tytułem Prywatne obowiązki wo-

bec polskiej literatury) opowiedział on historię pewnego fragmentu, „Przyjaciele z Polski

zwrócili mi uwagę, że w moim tomie Wiersze, wydanym w Londynie w 1967 roku opusz-

czona została jedna strofa znana im z tomu Ocalenie i zapytali dlaczego. Oto ta strofa;

Czym jest poezja, która nie ocala

Narodów ani ludzi?

Wspólnictwem urzędowych kłamstw,

Piosenką pijaków, którym za chwilę

ktoś poderżnie gardła,

Czytanką z panieńskiego pokoju.

Pochodziła ona z wiersza Przedmowa, otwierającego tom Ocalenie, wydany w roku

1945 przez „Czytelnika”. Była to jedna z pierwszych książek opublikowanych po zakoń-

czeniu wojny. Strofa mogła być odczytywana jako manifestacyjna odpowiedź na stawiane

literaturze podczas wojny i okupacji żądania. Tak, poezja powinna ocalać. W cytowanym

wstępie do Prywatnych obowiązków, datowanym „Berkeley, 1971”, Miłosz nie mógł już

sobie przypomnieć, jakie były powody owego opuszczenia nabierającego wszak doniosłe-

go znaczenia. „Szczerze mówiąc – wyznawał – nie wiem, czy to techniczna pomyłka dru-

kami, czy też sam skreśliłem tę napisaną w 1945 roku (dodajmy: w Krakowie) strofę przy-

gotowując skrypt do druku. Jeżeli to drugie, mogłem kierować się obawą, że taka n i e w ą

t p l i w i e r o m a n t y c z n a d e k l a r a c j a p r o w a d z i d o n i e p o r o z u m i e

ń” (podkr. moje – M.J.).

Pisana w wojeno – powojennym uniesieniu inkryminowana strofa w roku 1967 w uchu

Miłosza mogła brzmieć romantycznie, więc fałszywie. Pomijając w tej chwili wszelkie in-

ne niechęci Miłosza do polskiego romantyzmu i różne zarzuty kierowane pod jego adre-

sem, warto skupić się na jednym, ale może najważniejszym, antyromantycznym prze-

świadczeniu poety. Otóż zawsze miał on poczucie, że jest człowiekiem osobnym, niezdol-

nym do poddania się „władzy narodowego kolektywu”; zawsze odrzucał terror zbiorowo-

ści, wymagającej od swego pisarza, by przestrzegał normy „bycia Polakiem”. To roman-

tyzm narzucił styl bycia i styl literatury, to on doprowadził do tego, że – jak twierdzi Mi-

łosz – „kto pisze po polsku, musi sobie powiedzieć trzeźwo, że polscy czytelnicy tylko

udają, że interesują ich jakiekolwiek ludzkie problemy”. Przeciwstawienie „człowieka” i

„Polaka” zostało przez Miłosza, jak i przez Gombrowicza, doprowadzone do ostateczno-

ści. Opowiedział się oczywiście po stronie „człowieka” i dlatego tępił wszystko, co mo-

głoby zatrącać romantyczną retoryką. Również romantyczne pojęcie misji poezji i naro-

dowej służby literatury.

Zresztą polska, opiewana przeważnie przez Polaków „szlachetność” męczenników też

mu stanęła kością w gardle. Wyśmiewał cierpiętniczy, romantyczny i postromantyczny,

patos literatów polskich, którzy napisali mnóstwo utworów o tym, że „doświadczenie pol-

skie ma być jedyne w swej straszliwości”. Szydził z chlubienia się cierpieniem narodo-

wym, zwłaszcza gdy było ono skierowane do Zachodu: „Wy macie wspaniałą architekturę,

sztukę, technikę, bogactwo – tak, ale ile my mamy trupów!”. Przypomniał – ku przestrodze

rodaków – wrażenia z lektury angielskiej wersji książki Juliana Krzyżanowskiego poświę-

conej polskiej literaturze romantycznej. Nazwał ją „zbiorem wszystkich banałów mających

utwierdzać po wieczne czasy obraz »la Pologne martyre«”. Utrzymywał, że dziełko Krzy-

żanowskiego „wzbudza w czytelnikach uczucia krwiożercze, jak świadczą jej egzemplarze

w bibliotece w Berkeley, z napisami po angielsku na marginesach: »Dobrze im tak!«, »Bili

ich za mało!«, »Karły udające olbrzymów!«”. Ten opisany przez Miłosza legendarny eg-

zemplarz książki Krzyżanowskiego kilkakrotnie już posłużył jako argument używany w

celu ostudzenia mesjanistycznych polskich uniesień. Sam Miłosz notatki na jego margine-

sach potraktował jako nauczkę psychologiczną: pełen wzniosłości opis cierpień i klęsk

niekoniecznie pobudza do współczucia dla ofiary, może raczej wyzwalać „popędy sady-

styczne”. Całkiem ostatnio, bo w Szukaniu ojczyzny, mesjanizm Mickiewiczowski i polski

nazwał „prowincjonalnym” i „żenującym” oraz oświadczył, że po kimś, „kto posługuje się

religią Boga – Człowieka czyli religią Wcielenia po to, żeby wprowadzić kolektywnego

Mesjasza”, można się spodziewać wszystkiego najgorszego.

Z całą ostentacją Miłosz porzucił polskie dziedzictwo romantyzmu tyrtejsko – marty-

rologiczno – mesjanistycznego, chociaż nie wyrzekł się bynajmniej nigdy Mickiewicza

Pana Tadeusza oraz Zdań i uwag, Mickiewicza odrzucającego wszelkie ozdoby, Mickie-

wicza pogodnej aprobaty istnienia, prostoty, nawet pokory. Sarn poszedł własną drogą. Ja-

ką? To już mniej nas zajmuje w tej chwili. W każdym razie przedstawił ją dokładnie w

Ziemi Ulro z 1977 roku. Musiał po swojemu sprostać wyzwaniu Zachodu, o czym pisał

otwarcie już w Prywatnych obowiązkach: „Jako polski pisarz, niemrawością i nietrzeźwo-

ścią przyciśnięty do muru, nie mam wielkiego wyboru: albo objawiam się jako naśladowca

i podrabiacz zachodnich stylów albo jako istota rozumniejsza i trzeźwiejsza niż mój za-

chodni rywal”. Mimo kategorycznego odcięcia się od panującego w Polsce rozumienia tra-

dycji romantycznej, Miłosz nie umknął – będąc poetą piszącym po polsku – swego pol-

skiego, to znaczy romantycznego przeznaczenia. Wszystkie jego, wielce antypatyczne

zresztą wysiłki nie na wiele się zdały: podróż po kraju w roku 1981 po nagrodzie Nobla

została w umysłowościach Polaków zrytualizowana jako pielgrzymka wieszcza roman-

tycznego, uwieńczonego przez Zachód najwyższym laurem, który się należał nam, Pola-

kom. Na samym zaś początku stanu wojennego pojawiła się w nielegalnym obiegu strasz-

liwie grafomańska szlachetna rymowanka, podpisana „Czesław Miłosz”. Wielu uwierzyło,

że to poeta zza oceanu ją spłodził i przesłał na pociechę umęczonemu krajowi. To tylko

dwa przykłady, wybrane spośród wielu, świadczące o obrzędowo – romantycznym odbio-

rze Miłosza w Polsce, o tym, jak padł on ofiarą „romantycznych nieporozumień”. Nec

Hercules contra plures. Uparty poeta, mimo zaciętej walki, został też włączony, żeby nie

powiedzieć: w k r ę c o n y w romantyczny system.

Określenia „romantyczny system” używam z rozwagą. Myślę, że w świetle wielu prac

historyczno – literackich, ale i historyczno – filozoficznych, stosowanie tego pojęcia daje

się uzasadnić, przy założeniu możliwości „długiego trwania” w kulturze.

By ująć rzecz najogólniej – w ciągu prawie dwustu lat od epoki porozbiorowej poczy-

nając, a na stanie wojennym i okresie po nim kończąc, w Polsce przeważał dość jednolity

Maria Janion - Czy będziesz wiedział, co przeżyłeś.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: