świat u Kanta.pdf

Diametros nr 7 (marzec 2006): 22 – 36

Struktura i geneza wiata w filozofii przedkrytycznej

Immanuela Kanta

Filip Kobiela

Pogl dy Immanuela Kanta ewoluowały w czasie. Pedantycznie rzecz ujmuj c,

mo na wyró ni a pi faz jego twórczo ci 1 :

Okres bada naukowych (do 1756 r.) 2 ,

Okres przedkrytyczny sensu stricto (lata sze dziesi te XVIII wieku),

Rozprawa De mundi sensibilis... z 1770 r.,

Okres krytyczny (od ukazania si Krytyki czystego rozumu w 1781 r.),

Okres pokrytyczny (1796 – 1803) 3 .

Poni ej omówi , w porz dku chronologicznym, trzy wa ne dla obranej

problematyki prace nale ce do pkt. 1 i 2; pisma te okre lam jako przedkrytyczne.

Poruszaj ca podobne zagadnienia łaci ska rozprawa habilitacyjna Kanta De mundi

sensibilis atque intelligibilis forma et principiis ( O formie i zasadach wiata dost pnego

zmysłom oraz wiata intelligibilnego ), bli sza jest raczej pismom okresu krytycznego i

nie b d si ni tutaj zajmował 4 .

1 W. Tatarkiewicz podaje nieco inny podział, wymieniaj c trzy fazy twórczo ci przedkrytycznej

Kanta odpowiadaj ce punktom 1-3. Płyn ce st d ró nice nie s jednak istotne. Por. Tatarkiewicz

[1997] s. 163-165.

2 Rozró nienie wst pnego okresu bada naukowych i okresu przedkrytycznego jest problematycz-

ne gdy , jak trafnie zauwa a F. Copleston, Kant nie porzucił fizyki Newtona dla jakiej innej teorii,

natomiast porzucił filozofi Wolffa na rzecz swojej własnej filozofii krytycznej. Ponadto najwcze -

niejsze pisma Kanta nie maj wył cznie naukowego charakteru, natomiast w okresie krytycznym

tak e pojawiło si kilka prac naukowych (np. Über die Vulkane im Monde z 1785 roku). Por.

Copleston [1996] s. 202-203.

3 Pó ne notatki Kanta wydane z r kopisów jako Opus posthumum (dzieło po miertne), niektórzy

historycy okre laj mianem pokrytycznych. Zawieraj one projekt przygotowywanego przez

Kanta dzieła dotycz cego przej cia od metafizyki natury do fizyki. Kant uwa ał, e dzieło to

b dzie koniecznym uzupełnieniem Krytyki czystego rozumu , nie zd ył go jednak uko czy . W

materiałach do przygotowywanego dzieła Kant poło ył tak du y nacisk na rol konstruowania

do wiadczenia przez podmiot, e mo na si w nich dopatrzy stanowiska zbli onego do

idealistycznych systemów metafizycznych XIX wieku. Wymowa tych tekstów nie jest jednak

jednoznaczna. Problematyka czasu i przestrzeni i natury była w nich obecna, co przemawia na

rzecz tezy, e Kant przez całe ycie interesował si t problematyk , i e stanowi ona jedno z

najwa niejszych wyzwa dla jego docieka filozoficznych.

4 Kant [1999].

Filip Kobiela Struktura i geneza wiata w filozofii przedkrytycznej Immanuela Kanta

Pierwsza interesuj ca nas rozprawa to Gedanken von der wahren Schätzung

der lebendigen Kräfte und Beurteilung der Beweise , stanowi ca zarazem debiut Kanta;

ukazała si ona w roku 1747. Praca ta, po wi cona polemice Kartezjusza z

Leibnizem dotycz cej poj cia sił przyrody, zawiera mi dzy innymi rozwa ania

dotycz ce liczby wymiarów przestrzeni. Kant wspomina o swojej nieudanej

próbie dowodu trójwymiarowo ci przestrzeni przez analogi pochodz c z

arytmetyki: podobnie jak trzy pierwsze pot gi s proste i nieredukowalne do

ni szych pot g, a czwarta pot ga, jako kwadrat kwadratu, jest redukowalna na

mocy definicji do pot gi drugiej, tak hipotetyczny czwarty wymiar miałby by

redukowalny do ni szych wymiarów. Kant nie wykluczał zatem istnienia

przestrzeni o innych własno ciach i innej liczbie wymiarów ni przestrze

Euklidesowa. Stwierdza nawet, e nauk o wszystkich mo liwych przestrzeniach

byłaby „wy sza geometria”. Doniosło tej pracy polega na tym, e zawiera ona

inn hipotez wyja niaj c liczb wymiarów przestrzeni. Kant, inaczej ni

Newton, rozpatruje przestrze nie jako byt niezale ny, lecz zale ny od wiata

fizycznego, a ci lej od praw fizyki: trójwymiarowo przestrzeni miałaby wi za

si z prawem grawitacji. Rozumowanie Kanta jest nast puj ce 5 : zgodnie z prawem

grawitacji Newtona (F=GMm/r 2 ) siła grawitacji jest odwrotnie proporcjonalna do

kwadratu odległo ci pomi dzy oddziałuj cymi ciałami: F ~ 1/r 2 . Ubytek siły

zwi zany ze zwi kszaniem odległo ci r jest zarazem wprost proporcjonalny do

pola powierzchni sfery (P=4pr 2 ) o promieniu r. W zwi zku z t analogi (trafn ,

gdy fala grawitacyjna jest fal kulist ), w przypadku wiata dwuwymiarowego

wspomniany ubytek byłby proporcjonalny do długo ci okr gu o promieniu r, a

wtedy w prawie grawitacji zachodziłaby inna proporcjonalno : F ~ 1/r. Mamy

tutaj do czynienia nie tyle ze cisłym dowodem, co z po rednim, opartym na

do wiadczeniu uzasadnieniu trójwymiarowo ci wiata typu: „w naszym wiecie

istniej zjawiska i prawa, które miałyby inn posta w wiecie o innej ilo ci

wymiarów, a zatem nasz wiat jest trójwymiarowy”. By mo e jednak rzecz ma

si odwrotnie, i to posta praw rz dz cych oddziaływaniami jest wtórna

5 Por. Liberkowski [1983].

Filip Kobiela Struktura i geneza wiata w filozofii przedkrytycznej Immanuela Kanta

wzgl dem liczby wymiarów przestrzeni 6 . Przynajmniej jednak wykazane zostało,

e liczba wymiarów przestrzeni jest zwi zana z prawem grawitacji 7 . Jak wida ,

Kant odbiega tutaj od Newtonowskiego wyobra enia przestrzeni jako pojemnika

całkowicie niezale nego od znajduj cych si w nim ciał i rz dz cych nimi praw. Z

filozoficznego punktu widzenia istotne jest tutaj uj cie tak fundamentalnej włas-

no ci przestrzeni, jak jest trójwymiarowo , jako zwi zanej z siłami przyrody.

Hipotezy Kanta s bardzo nowoczesne i w pewnej mierze antycypuj podej cie do

przestrzeni fizycznej obecne w ogólnej teorii wzgl dno ci.

Jest rzecz wielce interesuj c , e w swojej pierwszej pracy Kant rozwa a

hipotezy, które nauka wykorzystała wła ciwie dopiero w XX wieku. Rozwa a

tak e hipotetyczne inne wiaty, które miałyby by odseparowane od siebie ze

wzgl du na ró n liczb wymiarów przestrzennych. Zastrzega jednak, e s to

tylko hipotezy, które by mo e odrzuci w wyniku dalszych rozwa a 8 . Jak

wiadomo Kant w okresie krytycznym rzeczywi cie odszedł od swoich niektórych

nowatorskich hipotez z najwcze niejszego okresu twórczo ci. Nie dokonało si to

jednak poprzez odrzucenie tych hipotez w wyniku ich bada , lecz raczej poprzez

zasadnicz zmian podej cia badawczego z empirycznego na transcendentalne.

Najsłynniejsz prac Kanta z okresu przedkrytycznego jest wydana anoni-

mowo Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels ( Ogólna historia przyrody i

teoria nieba ) z 1755 r. Kant podejmuje w niej prób wyja nienia genezy wiata (a w

szczególno ci układu planetarnego), opieraj c si mi dzy innymi na zasadach

mechaniki Newtona. Podtytuł pracy brzmi: Próba traktuj ca o ustroju i mechanicz-

nym pochodzeniu całego gmachu wiata wedle zasad Newtonowskich. Jak zobaczymy, w

rzeczywisto ci rozwa ania Kanta stanowi oryginalne poł czenie teorii wirów

Kartezjusza z pewnymi elementami fizyki Newtona. Kant stwierdza, e Newton

wyja nił jedynie struktur obecnej postaci układu słonecznego, nie podejmuj c

kwestii jego historii. Istotnie, Newton postulował istnienie dokonywanych przez

6 Por. Mostiepanienko [1976] s. 8-9 i 25-30.

7 Powy sze wywody Kanta znalazły interesuj ce rozwini cie w badaniach nad zasad Huyghensa

dotycz c mechanizmu rozchodzenia si fal – okazuje si , e zasada ta mo e by spełniona jedynie

w przypadku, gdy liczba wymiarów przestrzeni jest nieparzysta. Por. Grünbaum [1973] s. 330-332.

8 Por. Spira [1937].

Filip Kobiela Struktura i geneza wiata w filozofii przedkrytycznej Immanuela Kanta

Boga systematycznych poprawek, koniecznych dla utrzymania stabilno ci układu

planetarnego – z jego oblicze wynikała bowiem niemo no trwałego funkcjono-

wania układu. Nie podejmował zatem próby wyja nienia genezy układu planetar-

nego w j zyku stworzonej przez siebie teorii, przyjmuj c zamiast tego pewne

zało enia teologiczne. Tak e harmonia systemu planetarnego nasuwała my l o

jego celowym urz dzeniu, co w j zyku fizyki oznacza, e warunki pocz tkowe nie

zostały wybrane przypadkowo. Poniewa Newton granice mechaniki traktował

absolutystycznie – jako granice nauki w ogóle, tam gdzie ko czył si zakres mocy

wyja niaj cej teorii, wprowadzał Boga jako konieczne uzupełnienie naukowego

obrazu rzeczywisto ci 9 .

Wró my wszak e do rozprawy Kanta, który starał si poszerzy zakres

czysto naukowych docieka dotycz cych historii wiata. Według niego wiat w

chwili stworzenia powinien by maksymalnie prosty i dopiero pó niej wyewoluo-

wa do obecnej, zło onej i ró norodnej postaci. St d bierze si zamysł opracowa-

nia historii naturalnej, czyli mechanistycznego opisu powstania kosmosu. Zasady

mechaniki powinny słu y nie tylko do opisu ruchu ju uformowanych ciał, lecz

tak e do wyja nienia ich genezy. Kant przypuszczał, e poza naszym istniej

tak e inne układy gwiazdowe. Przewidział równie , e ze wzgl du na ogromne

odległo ci dziel ce je od nas, obserwowane przez teleskop b d wygl dały jak

zamglone plamy (odkryte pó niej i znane jako mgławice) 10 . Z tego wzgl du Kant

nie uto samiał układu słonecznego (Newtonowskiego „systemu wiata”) z cało -

ci kosmosu, tak jak czyniła to wi kszo ówczesnych badaczy. Jego rozwa ania

kosmogenetyczne s , w uproszczeniu, nast puj ce: pierwotnym stanem stwo-

rzonego przez Boga wiata jest chaotyczna chmura atomów (pył kosmiczny),

obdarzonych pewnymi własno ciami, w tym siłami przyci gania i odpychania.

Od tego momentu kosmos rozwija si deterministycznie, bez boskich interwencji.

Wskutek działania sił przyci gania tworz si wielkie skupiska cz stek, tzw. ciała

centralne (ciałem centralnym naszego układu planetarnego jest Sło ce). Gra sił

9 Współcze nie w fizyce istnieje, wywodz cy si od Newtona, sposób mówienia o Bogu, jako o

granicach danej teorii, jednak e nie traktuje si tych wypowiedzi dosłownie – por. Heller, yci ski

[1988].

10 Parnow [1971].

Filip Kobiela Struktura i geneza wiata w filozofii przedkrytycznej Immanuela Kanta

przyci gania i odpychania powoduje powstanie wirów wokół ciał centralnych, z

których z czasem wyłaniaj si planety i satelity tych e planet. Omawiana

rozprawa Kanta zawiera tak e hipotez dotycz c pr dko ci pier cieni Saturna,

potwierdzon pó niej eksperymentalnie przez astronoma J. Herschla 11 . Według

Kanta, w przestrzeni kosmicznej musiało uformowa si ciało o najwi kszej masie

i sile przyci gania. W ten sposób Kant unikn ł gro cego kosmologii Newtona

paradoksu grawitacyjnego: niestabilno struktury równomiernie rozło onych w

przestrzeni ciał niebieskich musi z czasem doprowadzi do zagłady tej struktury.

Do rozwa a Kanta dotycz cych ciała centralnego nawi zał Karl Neumann, który

usiłował broni idei Newtona. W jego teorii fizyczny sens ruchu absolutnego

mo na utrzyma przyjmuj c istnienie tzw. ciała Alfa, z którym zwi zany byłby

absolutny układ odniesienia. Owo ciało Alfa mo na okre li jako Kantowskie ciało

centralne Wszech wiata 12 .

W zwi zku z mechanistyczn teori genezy kosmosu podj ł Kant rozwa-

ania dotycz ce niesko czono ci: niesko czono czasu i przestrzeni umo liwia

kreacj „nowych wiatów”, czyli nowych systemów planetarnych. Pomimo ich

wielo ci, kosmos jest jedno ci , co wynika z jedno ci własno ci obejmuj cej go

przestrzeni. Niesko czono przestrzeni i czasu stanowi w tej mechanistyczno-

teologicznej koncepcji warunek konieczny zaistnienia stosunku wiata do

niesko czonego Stwórcy 13 . Monizm kosmologiczny jest wiadectwem odej cia

Kanta od wcze niej rozwa anych hipotez dotycz cych istnienia wielu ró nych

wiatów „zanurzonych” w przestrzeniach o ró nej liczbie wymiarów.

Analogiczne idee niecałe pół wieku pó niej (w roku 1796), rozwin ł Pierre

Laplace. Według niego geneza układu słonecznego jest nast puj ca: rotuj ca

chmura gazu zag szcza si wskutek ochładzania, a ze wzgl du na jej ruch

obrotowy odrywaj si od niej pier cienie, których fragmentacja prowadzi z kolei

do powstania planet 14 . Ze wzgl du na podobie stwo powy szych teorii mówi si

11 Por. Kuderowicz [2000] s. 9.

12 Por. Stallo [1976] s. 305-307.

13 Por. Spira [1937].

14 Por. Heller, yci ski [1988].

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: