Kizior Beethoven i Chopin suchotnik.pdf

Kizior Beethoven i Chopin suchotnik

Ekranowe biografie artystów na jedną nutę

Film Jerzego Antczaka „Chopin – pragnienie miłości” niezbyt podobał się

krytykom, publiczność też nie dała dowodów, że się zachwyca. W licznych

recenzjach pominięto jednak dość istotny szczegół, na który chciałbym

zwrócić uwagę. Otóż główną treścią filmu są kłopoty uczuciowe głównego

bohatera, podczas gdy główną treścią jego życia było stworzenie dzieła.

Jednak nasz film dzieli takie ujęcie z przeważającą większością ekranowych

biografii artystów.

ZYGMUNT KAŁUŻYŃSKI

Jakiś czas temu na naszych ekranach wyświetlano film o Beethovenie

„Nieśmiertelna miłość”, który miał u nas wyjątkowe – chciałoby się powiedzieć,

snobistyczne – powodzenie, mimo że krytycy ocenili go jako mierny, zaś

muzykolodzy jako fałszerstwo. Filmowcy zajęli się listami, które znaleziono po

śmierci Beethovena; zwracał się on w nich do Nieśmiertelnej Ukochanej, nie

wymieniając szczegółów; zapewne miał na myśli romantyczne marzenie w modnym

stylu swojej epoki. Film postanowił ową osóbkę nam pokazać: była to taka sobie

cipulka, ale nawet gdyby była bardziej efektowna, wyglądałaby wciąż wątpliwie

wobec Wielkiej Niewiadomej artysty. Niemniej pretekst ten posłużył, by dać

odpowiedź na pytanie, dlaczego kompozytor robił muzykę; brzmi ona: bo cierpiał.

To można powiedzieć o każdym z nas; dlaczego jednak nie komponujemy? Ale

mniejsza o ten szczegół, istotne jest, że właśnie ów „każdy z nas”, czyli widzowie,

poczujemy się solidarni z Beethovenem i będziemy wzruszeni. Jest to konieczność

kina: nie inaczej wyglądają inne biografie artystów przepuszczone przez ekranową

maszynkę. Taki twórca jest z reguły pół albo nawet całym dziwakiem, może nawet

wariatem. Jego otoczenie jest cygańskie, ale tęskni on za normalną rodziną. Panie

go nie chcą, bo nie ma stałej posady, więc komponuje namiętnie, ponieważ jest

nieszczęśliwy, ale nie może sprzedać swoich dzieł i zarobić, bo jest za życia

niedoceniony i dopiero gdy umarł, napisano o nim w encyklopedii.

Mentalności podobnej nie uniknął nawet film, uchodzący za osiągnięcie:

„Amadeusz” Miloša Formana (1984), który rzeczywiście się wyróżniał, bo dawał

odczuć klimat epoki, ale i w tym wypadku jego treścią była rywalizacja między

Mozartem i zawistnym Salierim, nie zaś proces twórczy geniusza, jakim był Mozart.

Usiłowano usprawiedliwić owo kino, mimo jego blagi, niejakim pożytkiem: widzowie

jakoby zapoznają się z muzyką. Cóż to jednak za zapoznanie się! Sonata wymaga

blisko pół godziny, symfonia jeszcze więcej. Gdyby film wprowadzał te utwory

w sposób odpowiedzialny, dwa czy trzy wypełniłyby seans. Toteż pojawiają się

tylko fragmenty po parę minut, przypadkowo poszarpane: co to może dać za

pojęcie o kompozycji, w której myśl rozwija się stopniowo i którą odebrać można

tylko wtedy, gdy obserwuje się całkowity jej rozwój? A zresztą, któż chodzi do kina,

żeby słuchać koncertu! W dodatku wyłania się pytanie, czy nawet te postrzępione

kawałki muzyki nie przynoszą szkody: przyzwyczajają, że może ona plątać się

wszędzie, np. w windzie.

Co więcej, historycy wyciągają dokumenty, które psują sentymentalne wizje

narzucane przez kino. Mozart miał cierpieć w nędzy, tymczasem muzykolog Paul

Netl wyliczył ostatnio, że miał on olbrzymie zarobki; Beethoven zostawił 11 tys.

florynów, co na owe czasy było majątkiem i jak na takiego męczennika był istnym

kiziorem z całym garniturem przygód męsko-damskich. Nie mówiąc już, że wybitni

artyści nie działają pod wpływem szoku, jak to nam filmy wmawiają, lecz są

odpowiedzialnymi, świadomymi profesjonalistami, starannie wykonującymi swoją

robotę. Twórczość wymaga dyscypliny, koncentracji, pracy myślowej i nie pasuje

do roztkliwionego obrazu, jaki przynosi tu kino.

Prowincjonalny czy światowy?

W wypadku Chopina ów fałszywy obraz jest szczególnie trudny do pozbycia wobec

zatwardziałej tradycji przedstawiającej go jako symbol walki o niepodległość oraz

jako romantycznego cierpiętnika konającego na suchoty. W tym względzie, wręcz

symptomatyczna, prawie że symboliczna, jest dla mnie anegdota, jaką przytacza

Norwid. Odwiedził on Chopina i zastał go w łóżku. „Wyprowadzam się”, oświadczył

mu Chopin. Norwid, przekonany, że ma on na myśli zbliżającą się śmierć,

zamierzał powiedzieć coś pocieszającego, ale Chopin dodał: „Przenoszę się na rue

Vaugirard, tu już nie można wytrzymać”. Rzeczywiście, Chopin w maniacki sposób

zmieniał mieszkania, przeprowadzał się w Paryżu tuzin razy. Odwiedzający go był

nastawiony patetycznie – postawa, którą i my z miejsca przyjmujemy, ale Chopin

był rzeczowy. W owych przenosinach jest rys charakteru, który odnajdujemy

również w jego muzyce: potrzeba zmienności.

Właśnie nietrafna w obrazie Chopina i niefortunnie podjęta przez kino jest owa

klisza, która odwraca uwagę od jego misji artystycznej, na rzecz legendy bądź

patriotycznej, bądź sentymentalnej. Chopin jest rewolucjonistą w swojej sztuce i ma

pod tym względem jedno z głównych miejsc w kulturze światowej – wystarczy

zajrzeć do międzynarodowych leksykonów historii muzyki. Czy – jeśli idzie o dumę

narodową! – nie powinniśmy, na progu wieku XXI, zwrócić uwagę opinii na tę

odkrywczą rolę rodaka, zamiast międlić jego przywiązanie do wierzb, bocianów

i cepelii mazowieckiej oraz roztkliwiać się z okazji jego związków męsko-damskich?

Tym bardziej że to wszystko nieprawda. Inna rzecz, że zrobiono wiele, żeby tę

blagę umocnić. Co uderza choćby na wizerunkach: portrety Chopina, łącznie

z pomnikiem w Łazienkach, przedstawiają go jako romantycznego marzyciela oraz

wynędzniałego cierpiętnika. Zapewne przyczyniła się do tego moda ówczesna na

chorobliwość: dziewczęta ówczesne piły ocet, przed balem zmuszały się zaś do

całonocnej bezsenności, by wyglądać interesująco blado. Oraz kult: owe panny

zbierały po Paganinim, Liszcie czy naszym Fryderyku niedopałki cygar, paznokcie,

fusy od kawy: relikwie po artyście. Portrety Chopina są ofiarami tej maniery.

Zapewne tylko fotografia Nadara z 1847 r. pokazuje go prawdziwego; ale jakże

różni się ona od jego pozostałej ikonografii! Rysuje tu się charakter nieprzystępny,

zamknięty w sobie, o spojrzeniu wręcz wrogim. Świadectwa współczesnych

potwierdzają, że Chopin był właśnie taki.

Niechęć wobec otoczenia, wstręt wobec kontaktu jest u niego odruchem fizycznym.

Z okazji koncertu życzy sobie, by trzymać się od niego z daleka: „Proszę mnie nie

dotykać”. Ale zarazem okazuje się pretensjonalnym elegantem; oto jak opisuje go

Hoesick: „Frak granatowy, guziki złote, brylant w krawacie, najcieńsze batysty,

bielizna z najpierwszych szwalni paryskich, spodnie barwy perłowej, zakończone

sprzączkami srebrnymi. Do gorsu spinki perłowe, maleńki zegarek damski

i codziennie świeże, niepokalane białe rękawiczki”. W naszym aktualnym filmie jest

scena, jak Chopin narzeka, że ma spodnie źle skrojone. Być może ta wytworność

ma też na celu podkreślić oddalenie. Chopin nie ma nic z artysty-cygana, nie

należy do bohemy, o kolegach muzykach wyraża się z pogardą. Schumann, który

go uwielbiał, dedykował mu jeden ze swoich głównych utworów, „Kreisleriana”,

i przesłał mu go; Chopin całymi miesiącami nie otwierał przesyłki, wreszcie zajrzał

do niej i ocenił, że jest to „żadna muzyka”.

Krowa obfita w atrament

Głównym tematem interesującym biografów Chopina jest jego romans z pisarką

George Sand, który trwał przeszło osiem lat, występuje on w filmie Andrzeja

Żuławskiego „Blue Note”, w sztuce Iwaszkiewicza „Lato w Nohant”, w której daje

o sobie znać odchylenie homoseksualne autora: oskarża on damską drapieżność

pani Sand o duchowe wyniszczenie Chopina. Czy rzeczywiście tak było?

W naszym aktualnym filmie wygląda to nadspodziewanie potocznie. Chopin jest

kochankiem matki dwojga dorastających dzieci, które są zazdrosne; stosunki raz są

lepsze, raz gorsze, ale zadrażnienia powtarzają się, tym więcej że sam amant

miewa kaprysy, np. awanturuje się, bo na obiad dostał gorszy kawałek pulardy.

Sytuacja, która mogła zdarzyć się w każdej byle jakiej rodzinie. Jaki mogła mieć

wpływ na sztukę Chopina? Co jakiś czas zasiada on do fortepianu i gra kawałek,

ale jaki ma to związek? George Sand jest co prawda wziętą autorką, ale czy jej

poglądy literackie przydały się Chopinowi? Baudelaire nazywał ją „krową obfitą

w atrament”, współcześni cenili ją za modną wówczas czułostkowość; próbowałem

czytać jej powieść, uchodzącą za najlepszą, „La petite Fadette”: rozgadana,

sztuczna, anachroniczna, nie czuje się niczego wspólnego ze spontanicznym

wściekłym dramatyzmem chopinowskim.

Inna rzecz, że epizod ten ilustruje część życiorysu Chopina, którą on sam traktował

jako uciążliwą konieczność: salonową.

Czy rzeczywiście Chopin był wirtuozem, jak wspominają go z entuzjazmem paryscy

rodacy? Świadectwa bezstronne są wstrzemięźliwe. Chopin miał dłoń drobną, jak

widać z odlewów brązowych; Polka E. Chojecka, która była na przyjęciu, gdzie

występował, skarży się, że słyszała niewiele, mimo że siedziała w piątym rzędzie:

Chopin grał delikatnie. On sam, mimo że skomponował komplety walców

i mazurków, wyraża się o tej swojej działalności, nie do uniknięcia, by się utrzymać,

ze zniecierpliwieniem.

Jego wielkość jest gdzie indziej: w jego balladach, etiudach, fantazji f-moll: był to

nowy, szokujący świat dźwiękowy. Głównym przyjacielem Chopina, bez porównania

ważniejszym niż otoczenie Sand, był malarz romantyczny Delacroix; przytacza on

w swoich pamiętnikach deklaracje Chopina. Zarzucano mu niejednolitość,

rozmyślną niejasność, celowe poszukiwanie oryginalności, ale nie o to Chopinowi

chodziło, pisze Delacroix: szokowało raczej, że porzucił on zasady uważane za

wieczne. Chopin co prawda deklarował szacunek dla Mozarta i Bacha, ale pewnie

dlatego właśnie, że przynosił coś innego, co na współczesnych sprawiało wrażenie

dzikości. „Spazmy odrąbanych rąk w konwulsyjnej modlitwie opętanego”, przytacza

Delacroix jedną z opinii.

Atak na reguły

Ale teraz, jak pokazać w filmie rewolucję, jaką Chopin przeprowadza w środowisku

muzycznym: jego atak na reguły klasyczne, jego odkrycie sprzecznych emocji

zderzających się w utworach? Tematem filmu musiałaby być sama w sobie

muzyka. Istnieje bodaj jeden jedyny film, któremu to się udało: australijski „Blask”

z 1996 r., za który główny jego wykonawca Geoffrey Rush zdobył Oscara. Była to

historia autentycznego pianisty Davida Helffgotta, którego muzyka przyprawiała

o schizofrenię i następnie go od niej uratowała. Był on ofiarą ambicji swojego ojca,

istnego terrorysty, który usiłował zrobić z niego wirtuoza, zmuszając go od dziecka

do katorżniczych ćwiczeń. Otóż cały dramat odbywa się tu przy klawiaturze

i w muzyce. Ojciec usiłuje przedwcześnie nakłonić Davida do wykonania III

koncertu Rachmaninowa, utworu wyjątkowo trudnego, istnego salto mortale.

Pedagodzy tłumaczą ojcu, że może w ten sposób zmarnować talent syna; dziecko

najpierw powinno przyswoić sobie praktykę klasyczną. Jednak ojciec zmusza go do

publicznego wykonania owego koncertu.

W scenie kulminacyjnej jesteśmy świadkami, jak w trakcie gry następuje u Davida

załamanie psychiczne. Jest to pokazane każdym uderzeniem w klawisz, każdym

kolejnym postępem muzyki, która go zabija i obserwujemy to obraz za obrazem:

zapadanie się wewnętrzne grającego i jednocześnie sam w sobie ciąg kompozycji

muzycznej, są tu zespolone, klatka po klatce: kino wykonało dramat akord po

akordzie. David pogrąża się w chorobie, przebywa w zakładzie, ale pewnego dnia

zaproszony, by dla pacjentów wykonał „Lot trzmiela” Rimskiego-Korsakowa,

odnajduje siebie, powraca do równowagi, co jest – podobnie jak poprzednio –

pokazane w trakcie odegrania przez niego całego utworu. Gdyby można było

podobnie pokazać, jak pionierstwo Chopina działało w trakcie powstawania, jak

jego otoczenie reagowało na te nowe dźwięki, jak uderzała je, nuta po nucie,

nieznana dotychczas emocja. Ale jaki producent zgodzi się na coś podobnego?

Toteż zapewne nie opuści nas w kinie Chopin pod wierzbą zasłuchany w piosenkę

chóru ludowego w strojach łowickich („Młodość Chopina” A. Forda, 1952),

szlochający na wiadomość o wybuchu powstania listopadowego oraz konający na

suchoty w objęciach pani Sand.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: