Kałasznikow dla Robin Hooda.pdf

Kałasznikow dla Robin Hooda

Coraz trudniej zrozumieć kłopoty dawnych bohaterów

Czy postęp wpływa na odbiór dorobku kultury? Nauczyciele skarżą się, że

lektury obowiązkowe wymagają coraz bardziej rozbudowanych komentarzy,

paraliżujących ich doznanie. „Quo vadis”, film, który najwięcej kosztował

w dziejach polskiej kinematografii, okazał się deficytowy. Niepowodzenie

tłumaczono jego obcością dla współczesnego widza.

ZYGMUNT KAŁUŻYŃSKI

Nie jest to zjawisko nowe. Już XIX-wieczni krytycy, jak Sainte-Beuve, zwrócili

uwagę na rosnący dystans wobec klasyków, spowodowany rozwojem techniki.

Weźmy „Don Kichota”: dawny walczący ścierał się osobiście z przeciwnikiem i jego

sukces zależał od sprawności we władaniu szablą. Z chwilą użycia broni palnej

umiejętności te okazały się niepotrzebne: żołnierz biegnie zdany na przypadek, trafi

go kula bądź nie, zaś zwycięstwo zależy nie od jego charakteru, lecz od manewru

sztabowego. Don Kichot, który atakował wiatrak dzidą, był dla swoich

współczesnych wzruszającym romantycznym marzycielem; dla czytelnika

nowoczesnego, który w wypadku podobnej paranoi co najwyżej ostrzeliwałby

wiatrak zza krzaka, stał się on komiczną ofiarą samozłudzenia. Uprawiano wręcz

szyderstwa. Achilles, który jak wiadomo nie mógł być zraniony, ponieważ jego

matka nimfa zanurzyła go w cudownym uodporniającym źródle, trzymając go za

stopę, która jedynie pozostała narażona, w operetce Offenbacha nosił na nodze jak

najcięższe opancerzenie, dzięki któremu raz po raz się przewracał i przeklinał starą

idiotkę, że nie umaczała go po raz drugi.

Podobne uczucie nonszalancji może nawiedzać dzisiejszego odbiorcę kultury.

Proces ten ostatnio posunął się w tempie zawrotnym. Do naszej codzienności

wtargnęły środki sensacyjne. Posiadam katalog amerykańskiej firmy wysyłkowej

Roebuck z 1952 r.: proponuje on wszelakie dostępne na rynku towary, zaczyna zaś

od listy urządzeń, które każdy powinien posiadać, oto one: radio, telefon, lodówka,

odkurzacz elektryczny, wieczne pióro, zegarek na rękę, dwa periodyki: 1) gazeta

codzienna, 2) magazyn tygodniowy oraz ewentualnie abonament do kina. Jak

wyglądałby dzisiaj podobny spis? Wieczne pióro zostało zastąpione przez długopis,

TV wykonuje usługi radia, prasy i także kina; ale najważniejszą nowością jest

komórka zamiast telefonu.

Tragedia z braku informacji

Zmienia ona w sposób dotychczas nieznany technikę informacji. Zaś jest to

problem, który w historii cywilizacji okazał się katastrofalny, mimo że wydawałoby

się, iż jest najprostszy. Podjęła go nowoczesna cybernetyka. Pewne jej punkty

wyglądają na zaskakująco naiwne, szczególnie – przez kontrast – w porównaniu

z innymi olśniewającymi osiągnięciami, np. astronautyki. Parę lat temu, gdy teoria

ta stała się modna, czytałem z otwartymi ustami u Norberta Wienera spostrzeżenia,

które wydawały mi się idiotycznie dziecinne jak na profesora w wieku XX: że dwie

podstawowe informacje, które są sobie wzajemnie potrzebne, powinny się ze sobą

zetknąć i że w tym celu trzeba opracować całą naukę.

Profesor przytacza jako przykład, jak to omal nie przegrano bitwy jutlandzkiej

w 1917 r., ponieważ admirał na pancerniku nie był w stanie wpłynąć do

zablokowanego portu w Amsterdamie, bo nie wiedział, jak wygląda wjazd od strony

morza. Sytuację uratował jakiś marynarz, który przypadkowo miał kartkę pocztową

od dziewczyny z widokiem mola. Dowodzi to, do jakiego stopnia w trakcie

skomplikowanego zabiegu technicznego, jak współczesna bitwa morska, może być

decydująca wskazówka zgoła prymitywna i podstawowa.

Zastanawiający jest wypadek cywilizacji staroegipskiej, która trwała 12 wieków

i była jedną z najważniejszych w historii, wykształciła myśl religijną, która wpłynęła

na judaizm, islam i chrześcijaństwo. Zostawiła milion pomników, ale przez następne

15 stuleci nikt nie wiedział, o co chodzi, z braku informacji, jak czytać ich pismo.

Dopiero w 1824 r. Champolion, na podstawie odkrytej przypadkowo tablicy

bazaltowej z tekstami egipskimi i ich tłumaczeniem na grecki, rozszyfrował tę

tajemnicę.

Otóż posiadacz telefonu komórkowego wytwarza nową świadomość, która zmienia

stosunek do dziedzictwa kultury. Julia pogrążona w śnie kataleptycznym dzięki

napojowi brata Laurentego, uważana za zmarłą, zostaje złożona w grobowcu;

Romeo ją tam znajduje, zażywa truciznę, ale oto Julia się budzi!

Nieprawdopodobna chwila szczęścia dla Romea, Julia żyje! Cóż z tego, kiedy on

sam umiera i wtedy Julia przyłącza się do niego. Ach, gdyby brat Laurenty i Romeo

porozumieli się wcześniej! W „Czerwonym i czarnym” Stendhala, powieści

kluczowej w dziejach beletrystyki, Julian idzie na szafot, pani de Renal umiera

z rozpaczy trzy dni po jego egzekucji. Gdyby mieli komórkę, mogliby się dogadać

i ocalić. Nie mówiąc już o wypadkach historycznych.

Hoplita biegnie 41 kilometrów, by zawiadomić Ateny o zwycięstwie pod Maratonem

i pada martwy z wyczerpania. Napoleon przyjmuje bitwę pod Waterloo nie wiedząc,

że armia uzupełniająca Brethiera się spóźni. Jest cała biblioteka podobnych

wypadków.

Emocje się oddalają

Oczywiście jest to z mojej strony demagogia, bo odbiorca kultury przyjmuje do

wiadomości, że Robin Hood strzelał z łuku nie z karabinu maszynowego, zaś

Rzymianie nie nosili spodni i krawatów, i nie przeszkadza mu to w rozumieniu tych

zabytków, może nawet być dodatkową egzotyczną atrakcją. A jednak, a jednak!

Wytwarza tu się, mniej lub więcej świadomie, bywa że podświadomie, odległość

mentalna.

Doświadczyłem tego ostatnio, gdy wziąłem do ręki poezję Józefa Czechowicza,

która była w mojej młodości jednym z moich najważniejszych przeżyć. Fenomenem

polskiej kultury przedwojennej było, że w owym kraju zacofanym powstały ośrodki

awangardowe – w Krakowie, w Wilnie, w Lublinie – nie mniej twórcze jak na

Zachodzie. Jak wiadomo, definicji poezji jest około tysiąca i na żadną się jeszcze

ostatecznie nie zgodzono. Jedna z nich jest następująca: poeta zwraca uwagę na

przedmiot najzwyklejszy, bezbarwny, niedostrzegalny, który w jego ręku

niespodziewanie zaczyna promieniować jak klejnot. Zadaniem poezji byłoby więc

przemienienie codzienności.

Definicja ta pasuje mi, bowiem pochodzę z okolicy, gdzie się sprawdziła: była to

Lubelszczyzna. Otóż jest to kraj jeden z najbardziej pospolitych, w którym nawet

natura jest szara, drobna, nieefektowna, pejzaż monotonny, pogoda też zazwyczaj

bywa smutnie przeciętna. Otoczenie takie skłania do przyglądania się uważnego

szczegółom byle jakim: źdźbłu trawy, gałęziom drzew, owadom, wodzie. Jako

chłopiec uczestniczyłem tam w pasieniu krów, co jest zajęciem przygnębiająco

pustym; pewien poeta ludowy określił je jako „niewolę u bydła”. Otóż w trakcie tych

niekończących się godzin uprawialiśmy ową skupioną kontemplację byle czego.

Gdy potem czytałem lublinianina Czechowicza uderzyło mnie, że jego poezja jest

właśnie intensyfikacją nieznaczących drobiazgów, które nagle zaczynają błyszczeć

niby królewskie korony.

Czy potrafimy rozpaczać?

Otóż gdy dzisiaj, po upływie przeszło pół wieku, zagłębiłem się w tę poezję, nie

odczułem jej już i to nie tylko z racji zmniejszonej starczej wrażliwości, lecz też

przeszkodził mi przeżyty tymczasem zgiełk nowoczesności: to co było wartością

owej literatury, jej emocjonalna dyskrecja, okazało się samą w sobie dyskrecją bez

emocji. W międzyczasie za dużo naoglądałem się filmów, telewizji, pejzażów,

bogatszych niż w Łęcznej, i naskrzeczałem do komórki.

Ten rozdźwięk może najdobitniej daje się odczuć w odbiorze muzyki. Jest on

paradoksalny: fenomen rynku koncertowego w wieku komputerów polega na tym,

że żyje on przeszłością. Sytuacja podobna nie zdarzyła się dotychczas w historii.

Przeciwnie, dawna publiczność interesowała się wyłącznie nowościami. Dlatego

kompozytorzy klasyczni mieli ową zdumiewająco obfitą produkcję. Katalog Mozarta

liczy przeszło 600 pozycji; ktoś powiedział, że aby to wszystko tylko przepisać,

trzeba więcej czasu niż życie Mozarta, które trwało 35 lat. Bach napisał 200 kantat,

ale dlaczego?

Jego odbiorcy domagali się ciągle czegoś nowego: „Myśmy to już słyszeli”.

Porównajmy to z twórczością naszych czasów. By nagrać dziś same tylko kantaty

Bacha, stanowiące zaledwie część jego twórczości, potrzeba przeszło stu płyt, gdy

cały dorobek Strawińskiego, Bartoka czy naszego Pendereckiego mieści się na ich

dwu tuzinach. Aktualni bywalcy filharmonii życzą sobie tego, co już znają. Znajdują

się w dziwnej sytuacji osób, które czytają nie Grishama i Le Carré, ale Cycerona

i Plutarcha.

Podobnie jest z teatrem muzycznym: nie wychodzi on poza tradycję: „Aida”,

„Tosca”, „Carmen”, „Carmen”, „Tosca”, „Aida”. W jakich treściach znajdują się

słuchacze? Tosca zabija sztyletem tego drania, tego łajdaka, tę kanalię Scarpię

i ustawia dwie świece przy jego zwłokach, bo jest to Włoszka katoliczka o feudalnej

mentalności. Co ma ona wspólnego z widzem współczesnym? Namiętności, które

miotały owymi bohaterami i także muzyką faworytów dzisiejszych koncertów,

Szopena, Schuberta, Brahmsa, zniknęły w świecie współczesnym. Główną emocją

romantyzmu jest rozpacz z powodu rozstania zagrożonego bezpowrotnością:

uczucie trudne, by się nim przejąć w naszym wieku połączeń lotniczych, kart

kredytowych i komunikacji komórkowej. Dzieci zagubione i przypadkowo

odnalezione, fałszywe informacje prowadzące do niepotrzebnego samobójstwa,

komeraże błędnie brane na serio i niszczące szczęście, intrygi doprowadzające do

zrujnowania miłości... dziś wystarczyłoby wziąć do ręki komórkę czy Internet, by się

pozbyć podobnych kłopotów w ciągu minuty.

Oczywiście rozumiemy, doceniamy, bierzemy pod uwagę ówczesne konieczności,

nakręcamy w sobie sprężynę współczucia, staramy się uwzględnić owe cierpienia,

ale wątpliwe, czy uda nam się przeżyć owe opery, owe ballady, owe elegie

z podobną pasją, jaką chciały wyrazić, gdy powstały. Grozi, że będziemy ubolewali

nie nad losem bohaterów, lecz nad ich zacofaniem. Stara sztuka jest dla nas coraz

bardziej tylko doznaniem estetycznym, budzi w nas wymuszony szacunek, nie

uczestnictwo, dzieła, które jeszcze niedawno były w żywym obiegu, odsuwają się

na dystans archeologiczny, zaś miejscem kontaktu staje się mentalne muzeum.

Może nigdy w historii nie było potrzeba nowej aktualnej sztuki tak jak dzisiaj .

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: