FRANCISZEK ADAMSKI Socjologia ma��e�stwa i rodziny Wprowadzenie WARSZAWA 1982 PA�STWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE Ok�adk� projektowa� Marek Redaktor Redaktor techniczny CMszewsko Korektor Ro:t�t Tytu� dotowany przez Ministerstwo Nauki, Szkolnictwa Wy�szego t TechnUu Copyright by P.�-twowe Wydawnictwo Naukowe Wst�p ............ 9 Cz�� ptert^szc. Ma��e�stwo i rodzina: wymiar indywidualny i spo�eczny ...... 13 ni J. Mat�e�stwo i rodzina: aspekt instytucjonatny i Interaktywny .......... 1. Definicja ma��enistwa i rodziny . . . . a) Elementy konstytutywne i cechy spo�eczne ma��e�stwa ........... b) Definicja rodziny ........ B. Proces powstawania grupy ma��e�isko-jwizinnej - jej instytucjonalizacja i funkcjonowanie .... a) Dzia�ania poprzedzaj�ce zawarcie ma��e�stwa . b) Formy spo�eczmo^ku�turowe legatizuj�ce zawarcie ma��e�stwa ......... 3. Przystosowanie osobowo�ci partner�w a funkcjonowanie ma��e�stwa ........ Rozdzia� IJ. Struktura i funikcje ma��e�stwa i rodzin. 1. Analiza poj�ciowa i kryteria podzia��w ... 2. Funkcje rod�my ......... ina: aspekt instytucjonatny 13 13 15 19 27 28 30 35 44 44 49 7H. Rodzina w r�nych kulturach .... 64 jl. Ma��e�stwo i rodzina w kulturze chi�skiej ... 94 2. System rodzinny w Kraju Wschodz�cego S�o�ca . . 73 3. Ma��e�stwo i rodzina w spo�ecze�stwie kastowym Indii ........... 80 ISBN M-01-0&H9-0 357 257 263 265 275 297 304 BiMiagrafia uzupe�niaj�ca . . . . . . .318 1'ndeks nazwiistk .......... gzi 4. Rodzina w �wiecie arabskim ...... 88 a) Cechy rodziny arabskiej przedmuzu�ma�tsMej . . 88 b) Wp�yw Mamu ........ 90 c) Cechy rodziny muzu�ma�skiej . . . . . M d) Wsp�czesne przemiamy rodziny w �w�ec�e arabskim ........... M 5. Ma��e�stwo i rodzina u IzfaeMt�w ..... 98 6. StmuiktMra ma��e�stwa i jrottMny w Staro�ytnej Grecji i Rzymie ........ j . 105 7< Rodzina w chrze�cija�isk�ej k^Kurze �redn�owieciza . i czatsow mtowo�ytny�ch . . . . . . . M4 Rozdzia� JV. Teorie rod�my . . . . .'-'.'-. 120 �. Teorie fHozaficair�e . . . . ... 1B2 a) Kierunek heg�otwBko-tmar�mowtski . . . .132 b) TradycjonMizm � pozytywizm . , . . . 12& c) Kierunek anarcMs�yczny ....... 184- Z. Teorie ewoHucjonistyozne . . . - . . . . 137 a) Fazy rozwojowe ma��e�t&wa i rodziny w uj�eh� ewio�ucjonist�w . . . . . . . " 137 b) Kiry�y�oa koncepcji ewoLucjonMycznybh -.,'!*; M4 B. Teorie wsp�czesne . . . . . . * . 150 Vif. Ma��e�stwo i rodziaia w Po�sce: sytuacja i kierunek przeobra�e� ........ 1. Znamienne cechy rodziny tradycyjnej .... 2. Sytuacja i kierunek przeobra�e� rodziny wsp�czesnej a) Przemiany w pogl�dach na charakter zwi�zku ma��e�skiego .......... b) Zmiany w strukturze rodziny ..... c) Nowa pozycja dziecka w rodzinie .... vm. Socjologiczne badania nad rodzin�. Og�l- na charakterystyka ......... 159 M9 'HM 173 160 138 , �- #03dzia�V. Ideologie rodziny. . . ,� KoWepcja ma��e�stwa l rodziny w : a) U6a)to!�oM model ma��e�la�wa i rodziny . . '.' b) Ma��e�istwo w doJotrynie prawos�aiw�MSj . . c) ProtastancJca koncepcja ma��e�stwa . . ^ a. LaLchi model rodziny - socjaMatyczne honceptje �e�H�twa i rodziny ....... 203 203 208 220 334 druga. Rodzima w procesie przemian Rozdzia� VJ. Przemiany rodziny w Bpo�ecze�gbwie indu-ataria�nym i ich teoretyczne interpretacje .... Q. Zmiany funUoeji rodziny na Me proces�w specjaHzatcji 1. Zmiany w demograficznej atruik�uarze rodziny . . 9. Firocesy przeobra�e� w wewn�trznej struhturze ma�-�e�atwa i rodziny . . . .... . Znaczenie rodziny dla jedmotstki i jej .ranga �po�eczna le�� nietw�t�pdiwie u podstaw szetroikiego ni� zainteresowania r�nych dyscyplin naukowych. Rodzin� zajmuj� si� historia i etnologia, kt�re usi�uj� odtworzy� kolejne fazy rozwojowe m!3tyttucji ma��e�stwa i rodziny, \vyka-za� jak .kszta�tuj�ca <sd� w danym dkreisie kultura tr ny, zwyczaje, moralno�� rodzinna oddzia�uj� na og�lny tpoziom kultury spo�ecze�stwa i t\vyznacz�j� wzory jego funkcjonowania. Psychologia interesuje si� procesem doboru partner�w do ma��e�stwa, niekt�rymi aspektami stosunk�w ma��e�skich i rodzdnnych, przebie-gietm procesu rozwoju osobowo�ci ma��onk�w-rodzi-c�w i dz'ieci, czyintnikaimi sulkfesu oraz narastaniem tsy-'tuacji konfliktowych w ma��e�stwie i rodzimie. Razem z medycyn� psychologia dochodzi przyczyn nie*dc;stotso-wania tpai^tner�iw tw [ma��e�stwie, ich niepowodze� w tak zwanej sferze imityminej, u�wiadamia moi�liwo�ui i uczy metod kierowania p�odno�ci�, kszta�tuje uznany za w�a�ciwy atosunek do dziecka. Ekonomia inaloyniaat ukazuje materialne pod�o�e �ycia rodzinnego, wyja�nia mechanizmy konsumpcji rodzinnej, nawyki konsumpcyjne, rozbie�no�ci mi�dzy Standardami �ycia a kosztami ^trzymania. Jedna z dyscyplin prawnych -*- , prawo rodzinne - zajmuje si� mai�ewam i rodm^ na w procesie ich powsta�wacSa, futnkcjohohwao�a i rozpadu, okre�la szczeg�owo normy prawne rz�jt�z�ce rodzin� jako anstyttucij� spo�eczn�. Innego rodzaju normy okre�la tte� teologia moralna i prawo ko�cielne, traktuj�ce rodzin� jako "spo�eczno�� zbawienia". Wreszcie demografia analizuje sk�ad cechowy rod�my, jej funkcj� prokreacyjn� i dokonuje uog�lnie� dotycz�cych perspektyw rozwojowych danej populacji. Zainteresowanie rodzin� jako grup� i instytucj� spo�eczn� nale�y do najdawniejszych tradycji socjologicz-nych. Dociekania nad rodzin� id� zar�wno .torem teore-tyczno-analRytsznytm, jak i opisowo-fbadawczym. Bada si� twi�c jej istot�, opisuje proces jaj wewn�trznych przeobra�e� i organizacji, okre�la wymiar pe�nionych przez ni� funkcji, ukazuje czynnHd wyznaczaj�ce proces jej burczenia si� i poszerzania czy zmiany w poziomie jej wewn�trznej spoMo�ci. UberaAura socjologiczna - i to zar�wno tteorettyczna, jak i badawcza - po�wi�cona ma��e�stwu i rodzinie stanowi niewadliwie najwi�kszy dorobek iteg dyscypliny. Poza niekwestionowanym wk�adem w sfer� po-znawczo-jteoretyczn� i wzbogaceniem naszej wiedzy o spo�ecze�stwie, jej praktyczna przydatno�� dla po�Kyki spo�ecznej nie jest ju� dzi� podawana w w�tpliwo��. Po�ytki p�yn�ce z uprawiania socjologii rojdbainy s� r�wnie du�e dzi�, jak w okresie rozpocz�cia przez F. Le Phya w drugiej po�owie XIX wieku dzie�a "reformy spo�ecznej". , LRaraMMra socjologiczna po�wi�cana rodzinie znajduje ,t, swych otdbiorc�w .tak�e poza kr�giem czyteMk�w zaj-j snuj�cych si� rodzin� w ramach swqj pracy badawczej, ^ -dydaktycznej czy praktyceno-spo�ecznej i publicystycz-1 nej. Si�gaj� po ni� szerokie kr�gi "spo�ecznie zorieato- warnych" czytelnik�w, k't�rzy - by� mo�e - (podziela-j� pogl�d Arystotelesa, �e w rodzmie jak w soczewce odzwierciedla si� �ycie ca�ego spo�ecze�stwa. Polska literatura socjologiczna po�wiecona r-ody.inie rozrasta si� z ka�dym rokiem. Przybywa szczeg�lnie du�o pn�c - i to zar�wno w formie arftyku��w sprawozdawczych, jak i wi�kszych ca�o�ci o ambicjach te-orQtycznych - stanowi�cych podsumowanie bada� jednostkowych. Mamy ju� tak�e pierwsze pr�by ca�o�cM-wego pddsufmowainia dotychczasowego dorobku badawczego. Stanowi� je prace: B. �abodzi�iskiej Rodzina M/ Po!sce (Warszawa 1974), Przemiany rodziny polskiej, pod redakcj� J. Kwnutrowskiej (Warszawa 1975), A. Do-dziuk-Lity�skiej i D. MtarkoWskiej Wsp�czesna rodz:-7M polska (Warszawa 1975), D. MarkowEkiej Rodzica tu spo�eczno�ci tutejskiej; ci�g�o�� i zmiana (Warszawa 1976). Pozwalaj� one czyteltnikowi sn� wyrobienie sobie mtmej wi�cej zbli�onego do rzeczywist^��ci, ca�o�ciowego obrazu wsp�czesnej polakiej rodziiny i kierunku jej przemian. Z. Tyszka jest autorem pierwszego w polskiej literaturze socjologicznej podr�canikowego uj�cia ptroihlemaityki rodziny (SocjoZogia rodziny, Wartszaiwa 1974). Autor czyni to <\vykorzy^tuj�c metodologiczne za�o�enia ma,rksizmu. Kr�g odbiorc�w tej ksi��ki - ze wzgl�du na spos�b uj�tia, zakres problematyki i j�zyk wymagaj�cy okre�lonej fonmacji 'naukowej - musi by� z konieczno�ci ograniczony; zreszt� takie by�y nie-w�Lphwie zamierzenia autora. Troch� odmienne cele przy�wiecaj� ksi��ce, k)t�r� oddajemy do r�k szerokiego grona Czytelnik�w. Wyobra�amy sobie, �e zainteresuje ona rtie tylko socjolog�w, student�w )tej dyscypliny i innych kierunk�w studi�w spo�ecznych, ale -tak�e nauczycieli i wychc�wawc�w, pracownik�w rozrastaj�cej si� sieci (poradaikAWa ma�-�e�ako-rodzMrmego, dzia�aczy spo�ecznych i wszystkich rola Todziny, szczeg�lnie <w pocz�tkowym okresie �ycia cz�cwieToa wydaje si� niezast�piona *. Mo�na zatem sciharakfteryzowa� rodzin� jako grup� z�o�on� i� os�b po��czonych jednym z dwu typ�w stosunk�w spo�ecanych: ettosuinkiem mai�e�e)twa i gto&utn-kiem irodzice-dzieci. Wynika�oby wi�c z tego, �e jeat ona grup� okre�lan� przez trwa�e i zalegalizowane stosunki seksualne dwojga partner�w daj�cych �ycie swym dzieciom i uzd�e�niaij�cych je od siebie w po-cz�ftkowej fazie �ycia, a jednocze�nie przyjmuj�cych ma siebde zadanie wprowadzenia ich wizycie. . Te dwa typy stosunk�w spo�ecznych musz� ci� opiera� ma sta�ych wzorach post�pofwania i monmateh wzajemnego oddzia�ywatnia cz�onk�w grupy Mdzinmej. Znaczy to, �e role ma��onk�w i cz�onk�w rodziny s� okire�la<ne nie ly�ko wzajemnym zaanga�owaniem uczu-ciowy)m, pochodz�cym ze stosunku ma��e�stwa i ro-dzicielsttwa, ale tak�e przez szersze zbiorowo�ci, do kt�rych ci cz�onkowie nale��: pa�stwo, gm^pajrelligj{jna, spo�eczno�� MkaOna*. Stosunki te s� wi�c okre�lane * Teza powy�aza jezt ju� tru�cmem wobec niepodwa�alnych uatale� pochodz�cych z bada� psycholog�w i pedagog�w. Wyntka to � faktu, �e najlepszy nawet zak�ad opieku�czo-wy-chowawczy nie wychowuje inaczej jak w atmosferze bezosobowej instytucji, w 'kt�rej dziecko nie potrafi si� poczu� "kim�", nie mo�e w pe�ni rozwija� swych psychicznych mo�liwo�ci. Stad - pisze A. Szymborsha - J..-l �aden zak�ad t...] nie jeat w stanie udrze� dziecka przed katastrofalnymi skutkami tej separacji tod matki - f .A/ {..J Tylko rodzina mo�e zapewni� dziecku warunki niezb�dne dla pomy�lnego jego rozwoju" (Stefoctiao spo�eczne, Warszawa 1969, s. 49). Nie-zast�po...
agacia_