Estetyka WYKŁADY dr M. Popczyk
Estetyka jako nauka powstała w XVIII w. Alexandre Gottlieb Baumgarten określił gałąź filozofii właśnie estetyką.
Estetyka — jako teoria sztuk wyzwolonych, jako nisza gnozeologii, jako sztuka pięknego myślenia, sztuka myślenia analogicznego do rozumu jest ona nauka poznania artystycznego [aisthetikos] — postrzeżenie zmysłowe, wrażliwość
Sztuki piękne:
ü Plastyka (malarstwo, rzeźba, ale nie architektura)
ü Literatura (głównie poezja)
ü Muzyka
ü Taniec
Baumgarten twierdził, że estetyka to nauka, która odpowiada tym sztukom pięknym. Sztuki piękne to sztuki natchnione.
Dopiero d’Alambert dołączy do nich architekturę. Dla sztuki naukową dziedziną jest estetyka. Następuje oddzieleni sztuk pięknych od sztuk użytkowych. Adorno, gdy wspomina o technice artystycznej stwierdza, że w sztuce stosuje się te same narzędzia. Ale należy odnosić je do sztuk pięknych a nie użytkowych.
Estetyka jest rodzajem poznania zmysłowego, gnozeolog nie buduje wiedzy o świecie, ale o spostrzeżeniach. Estetyka to nauka o warunkach zmysłowości. Jako filozoficzna nauka jest nauką o pięknie poznania zmysłowego. Które z poznania zmysłowego jest piękne? Dla Baumgarten — piękno poznania Poznań czyli piękno poznania zmysłowego; piękno tworzy jedność z prawdą; logika i estetyka nie są sobie przeciwstawne, nie przeczą sobie, chociaż według potocznej opinii są zupełnie sprzeczne. Kryterium prawdy logicznej dotyczy wywodu, prawda estetyczna wymaga wrażliwego doświadczenia zmysłowego.
Kartezjusz twierdził, że zmysły nas mylą, mamią. Po Leibnizu Baumgarten dziedziczy pogląd, że spostrzeżenia zmysłowe nie są jasne, zatem jest to jedynie „ciemne”, intuicyjne ujęcie, fenomenu zmysłowego. Np. określenia smaku: czy coś jest słodkie czy gorzkie? Nie da się tego sądu dokładnie przełożyć na język.
Wg Baumgarten estetyka ma te „mętne”, intuicyjne spostrzeżenia rozjaśniać; ma zastąpić ciemne poznanie — jasnym rozumowym poznaniem. W tym pomagają nam artyści, którzy poprzez swoje dzieła wprowadzają pewien porządek zmysłowy.
Estetyka jest projektem nauki pozytywnej i zmierza do wskazywania doznań zmysłowych i artykułowania tych doznań za pomocą języka. Estetyk jest równy artyście. Np. kiedy on maluje wydobywa emocjonalność barw np. ciemnoczerwonej; estetyk zaś nazywa postrzeżenia zmysłowe.
Estetyka, która jest na pograniczu postrzeżenia i poznania zmysłowego — tą estetykę krytykuje Kant. Wraz z nim kończy się ten typ estetyczny (teraz następuje stopniowy jego powrót, proponuje się badanie wrażliwe). Kant krytykował estetykę, nie traktował jej jako nauki. Nie była ona dla niego nauką pozytywną, gdyż nic nie rozjaśniała. Dla Kanta estetyka ma dwa zasadnicze znaczenia. W Krytyce czystego rozumu twierdził, że jest ona transcendentalna — dotyczy apriorycznych form zmysłowości. Jakości zmysłowe są przez nas uchwycone w czasie i przestrzeni. Estetyka dotyczy tu teorii wszelkiego poznania. Jest ona dziedziną piękna, nie myślenia i poznania zmysłowego. Estetyka zajmuje się problematyką piękna. Wg Kanta to, co dotyczy estetyki nie daje się podporządkować za pomocą prawideł rozumu (moralność, poznanie teoretyczne). Dotyczy to bowiem wyobraźni i sztuki. Człowiek przestaje być czysto myślącym, dostępne jest mu nie tylko poznanie matematyczno-przyrodnicze. Człowiek jest rozumowy także w innym sensie, przysługuje mu inny rodzaj racjonalności. Człowiek jest bytem rozumny w sensie emocji i uczuć — to zaś jest dziedziną estetyki. W człowieku istnieje zatem wiele racjonalności. Człowiek jest zatem na wiele sposobów racjonalny (kiedy czuje i gdy uprawia nauki).
Zainteresowanie pięknem sięga początków starożytności. Już Platon się nim interesował. Estetyka jest zatem implicytnie ukryta w filozofii antycznych filozofów (jako nauka pojawia się w XVIII w.). Teorie piękna i kategorie estetyczne pojawiają się już w antycznej myśli (mimesis, forma, ekspresja, ironia).
ü Estetyka filozofów — np. Ingardena (fenomenolog z Krakowa), czy Tatarkiewicz, w którego Historii estetyki zawierają się też poglądy drugiej grupy „użytkowników” estetyki — estetyka artystów.
ü Estetyka artystów zawiera się ponadto w ich teoriach, traktatach, manifestach i działach. Dzieła to obiekty, które zawierają estetykę, którą trzeba z nich dopiero odczytać.
Estetyka skupia się na badaniu różnych elementów — sytuacji estetycznych. Sytuacja estetyczna to układ relacji między: artystą à dziełem sztuki à odbiorcą (dzieło sztuki jest zawieszone w rzeczywistości).
Dzieło sztuki
Estetyka bada ontologię dzieła sztuki — bada jego definicję, stawia pytanie czym dzieło sztuki jest? Heidegger pytał: jaka relacja zachodzi między dziełem i artystą? Czy po dziele sztuki wiemy czym jest sztuka? Czy artysta musi wiedzieć czym jest sztuka, żeby tworzyć? Wg niego, kiedy będziemy badać dzieła sztuki (tak jak artysta) to zrozumiemy, czym jest sztuka.
Sztuka ≠ dzieło sztuki.
Sztuka wykracza poza dzieło sztuki. Dzieło sztuki to fizyczne reakcje między przedmiotami.
Badając dzieło sztuki badamy:
ü definicje
ü ontologię (budowę)
ü aksjologię (wartość estetyczną, artystyczną, ich związek ze sobą — spektrum wartości: piękno, brzydotę, wzniosłoś, ładność, etc.)
W XX wieku badamy ponad to jeszcze czas i przestrzeń. [por. lata 20. awangarda i jej projekty, performans czyli ekspozycje].
Artysta
Twórczość artystyczna — kim jest artysta?
ü czy jest istotą uprzywilejowaną czy rzemieślnikiem?
ü czy wybranym geniuszem, jeśli tak to na jakiej zasadzie?
ü czy neurotykiem oddalonym od relacji ze społeczeństwem?
ü czy zwykłym człowiekiem — czy każdy może być artystą?
Proces twórczy — czym różni się od procesu indywiduacji, czy kształtuje się siebie tworząc? Zagadnienia społeczne — czy artysta jest głosem ludu? Czy uświadamia ludowi więcej niż on sam może? Czy jest głosem narodu? Czy jest wyjątkowy w społeczeństwie? Jak społeczeństwo (władza, mecenat) wykorzystują artystę do swoich celów?
Do tej pory nie zastanawiano się jakie są poglądy samego artysty. Kontekst polityczny i społeczny stał się ważny dla I awangardy. Sztuka jest zawsze tworzona z myślą o władzy. Np. Luis David malarz francuski wiedział, że to niewykształcony lud ogląda dzieła sztuki, sceny historyczne; dodaje zatem: „dzięki mojej pracy lud będzie miał dostęp do wartości wysokich”. Działam na korzyść władzy, korzystał z własności króla i działał właściwie w celach propagandowych. Estetyka ma być w tym przypadku parawanem dla ideologii.
Odbiorca
Dzięki przeżyciom estetycznym odbiorca może badać sztukę. Dzieło sztuki uczestniczy w komunikacji artysty i odbiorcy, bez odbiorców nie istnieje.
Przeżycie
a) to kontemplacja oparta na emocji lub rozumie. Kontemplacja to tak/nie oglądanie. U Platona prezentacja idei — to ekstatywne doznanie duchowe ponad zmysłowe (oczy duszy). Kontemplacja to przekraczanie sfery zmysłowej;
b) to interpretacja, czyli praca intelektualna, która prowadzi do języka (u Platona kontemplacja też była poznaniem tylko że idei).
Dobre dzieło sztuki wymaga jednego i drugiego (kontemplacji interpretacji) wykorzystuje zatem intelekt (interpretacja) i rozum (kontemplacja).
Czy przeżycie estetyczne jest demokratyczne czy arystokratyczne? Czy należy być przygotowanym odbiorcą? Trzeba być wyćwiczonym w smaku? Czym przeżycie estetyczne odbieramy: zmysłami? uczuciami? Czy potrzebny jest zmysł smaku (nie gust) do jego odbioru?
Estetyka filozofów
à 1850 Baumgarten [nauka — estetyka]
à Kant [estetyka bada piękno]
à XX w. awangarda [rozdział między sztuką a estetyką; to 2 porządki; estetyka bada piękno a sztuka dla awangardy nie jest przestrzenią piękna];
Czas między XIX a początkiem XX w. to wg Welsha czas, kiedy estetyka podporządkowała sobie sztuki. Zagroziło to estetyce. Została zagubiona swoistość poszczególnego przejawiania się sztuki. Zniwelowało to swoistość sztuk. Przeżycie stało się przeżyciem duchowym.
Sztuka wymagała wyjaśnienia. Estetyka musiała więc być nauką wyjaśniającą. W roku 1850 powstaje pierwsze muzeum. W malarstwie sztukę tworzy światło, ale przeżycie światła nie leży w geście estetyki.
W latach 60. pojawia się estetyka, która bada nie sztukę, ale swoistość sztuki. W XX wieku estetyka zgubiła przedmiot badań à jeśli sztuka nie jest piękną, to nie jest sztuką; jeśli nie dostarcza doznań metafizycznych to nie jest sztuką; pojawia się sztuka ciał, sztuka ziemi, etc. Estetyka polaryzuje się, nie mówi tylko o pięknie, ale o dziełach sztuki. Nie ma metodologii. Chce wyjaśniać zjawisko artyzmu. Czerpie z różnych dziedzin np.: z psychiatrii (Lacan, Freud), z hermeneutyki (głębia sensu). Ważniejsza jest interpretacja, poznanie dzieła niż czystość metodologiczna. Czystość metodologiczna zachowała się w sztuce multimedialnej, wirtualnej à zerwanie z rzeczywistością, nie ma tu mimesis, wymaga to nowego paradygmatu estetyki — digital estetic. Tu metodologia jest związana tez z technologią tworzenia tych obiektów.
Estetyka piękna à dziedziną estetyki jest sfera piękna. Estetyka może zajmować się pięknem nie zajmując się sztuką; bez uwzględniania sztuki i niezależnie od niej. Jako pierwsza awangarda odrzuciła zadanie badania sztuki, jakie było narzucone estetyce. Do XVIII/XIX wieku sztuka była podporządkowana pięknu, estetyce. Dla awangardy sztuka nie ogranicza się do wartości estetycznych np. piękno, dramat, katastrofizm. Wiek XIX skrytykował sztukę jako przedmiot estetyczny. W wieku XX problematyka piękna przyczyniła się do upadku syntezy, która była dziełem wieku XIX. Metafizyczne uczucia nie dają struktury filozoficznej, która jest podstawą do pojawienia się piękna. W wieku XX piękno jest trywializowane (piwo, pogoda, kosmetyki). Zubożało doświadczenie piękna. Piękno to naczelna kategoria estetyki.
W. Tatarkiewicz Dzieje sześciu pojęć à definicja piękna ≠ teorii piękna. Definicja pokazuje (wskazuje) czym jest piękno? Czy to jest piękne? Teoria podaje czynniki decydujące o tym, że piękno jest właśnie tym, dlaczego to, a to jest piękne, wyjaśnia warunki zaistnienia takiego piękna;
ü Piękno — in abstracto à Piękno jako idea piękna, piękno bezwzględne.
ü Piękne (piękna rzecz) — in concreto à Wąskie rozumienie piękna dotyczy cech, jakości, kategorii piękna; jakość jest porównywalna z innymi np. wzniosłość, tragiczność, nie ma charakteru wartościującego, raczej określający;
ü Coś pięknego (jakość, jako cecha) — in vosci, np. barwa u Delacroix’a à Szerokie znaczenie ma charakter wartościujący coś co jest estetycznie pozytywne (diefference specyfice)
Piękno to: harmonia — piękne jest to co harmonijne; jedność, która przepełnia przedmiot, który da się wyróżnić jako piękny;
Plotyn w IV w à tym co jest piękne jest blask
Vitello à piękno to kombinacja elementów, barwa, światło, małość
Croce à piękno polega na doświadczeniu sił życiowych np. doświadczenie zdrowia, ekspresja (nie wskazuje jednej niezbywalnej cechy, która przenika wszystko to, co jest piękne)
Petrarka à wskazuje na niedefiniowalność piękna
Moore à definicja uniwersalna; zdaje się, że to co piękne zdefiniowane jest jako rzecz, której kontemplacja jest wartościowa sama przez się; nie wymaga ono usprawiedliwienia, tego że się przejawia w ogóle
Platon à kontemplacja bezinteresowna tego co nieistotne
Zagadnienia teorii piękna
I. teoria à ontologiczny charakter piękna (jako sposób istnienia piękna)
1. piękno to idea, zatem (Platon) istnieje piękno jako tako, samo w sobie; jest ono autonomiczne i samodzielne (bo transcendentne); jest racją wszystkiego co piękne; piękno w sposób absolutny dotyczy tylko idei — nie istnieje poza nimi w taki sam sposób; w idei realizuje się całkowicie i absolutnie; zatrzymanie się na pięknym przedmiocie jest stopniem do poznania prawdziwego piękna (por. Uczta)
2. Plotyn à piękność jest określana przez blask — to on nas przyciąga w tym co piękne; blask przyciąga, potrafi przenieść z rzeczy widzialnej do niewidzialnej; blask widzialny duszy
3. Hegel à piękno to idea — totalna absolutna idea piękna; jest oglądana, wcielona w sztuce (nie każdej); piękno przejawia się w zmysłowej postaci (piękno absolutne); piękne przedmioty to początek kontemplacji;
II. teoria à scholastycy
piękno to, to samo co byt; to relacje, które konstytuują samą bytowość bytu; relacja między materią i formą (Arystoteles); relacja ta ma inną postać w zależności od byt; piękno ze wzglądu na tą relację między materią a formą istnieje w każdym bycie; byt różnicuje się na wielość bytów i piękno też różnicuje się na te byty;
III. teoria
Piękno to wyłącznie to, co duchowe; nie przysługuje ono temu co zmysłowe, tylko temu co nadzmysłowe (św. Augustyn); nie przysługuje bytowi materialnemu a więc i sztuce (Ficcino — neoplatonik); Augustyn — oczy lubią barwy, piękne kształty, ale niech to nie zajmuje duszy mojej; oczami duszy trzeba widzieć tylko to, co duchowe; claritas — jasność; jasność duchowa; piękno to różne odcienie blasku duchowego nie zaś zmysłowe blaski [lux, lumen, claritas]
IV. teoria — aksjologia piękna
piękno jest wartością; aksjologia to teoria wartości, niekoniecznie wiąże się ona z ontologią świata; to, co wartościowe zastajemy (np. słońce), ale i tworzymy sami; w obszarze wartości pojawia się pojęcie piękna — jak wprowadzany wartość piękna w to co tworzymy i jak ona jest w tym co zastajemy? wartość ta jest obiektywna
V. teoria
piękno to zjawisko (Schein), które jest ulotne; ono się zjawia; nie jest tym co realne, obiektywne; może to być np. jakości: barwa, świetlistość, zapach; zjawiskowość: dotyczy ona muzyki; np. liście pachną à liście nie są zjawiskiem, zapach jest zjawiskiem i tego dotyczy piękno
VI. teoria
piękno jest specyficzną jakością estetyczną przysługującą działom sztuki (Ingarden); to jakość estetycznej konkretyzacji;
Warunki piękna — obiektywne warunki piękna;
Pitagorejczycy: dwie podstawy piękna:
ü harmonia,
ü symetria;
Piękno polega na doskonałej strukturze, na proporcji części; piękne struktury współdźwięczną harmonijnie; jest to przekładalne na wartości liczbowe; jest to odniesienie do całej struktury świata; harmonia warunkuje piękno każdego istniejącego przedmiotu; zestrój, harmonijność, piękno intelektualne; chodziło pitagorejczykom o tony, które wprowadzają kosmosu (porządek);
Witrywiusz à elementy budowli są zestawione w stosunkach symetrycznych, ale typem budowli wszelkiej sztuki, wzorem jest ciało ludzkie stworzone przez naturę; (głowa to 1/10 długości ciała); ciało ludzkie jest też wzorem dla architektury; sztuka dąży do uchwycenia idealnej budowy ciała; pewien typ ładu — to kanon, który pozwala nakładać ów ład na rzeczywistość i organizować jej porządek na miejsce tego co nieuporządkowane; obiektywność wiara, że istnieje ład, który można nakładać na świat;
Subiektywne warunki piękna — (empiryści brytyjscy) smak. Zmysł smaku — każdy go posiada, pozwala on nam uchwycić, ukonstytuować piękno; to zmysł powszechny, ale różny od gustu; Kant twierdził, że posiadamy gust i wykazujemy się smakiem chociaż go nie posiadamy; Hume mówi, że piękno nie istnieje w przedmiotach fizycznych tylko w kontemplującym umyśle; piękno nie jest jakością samych rzeczy, ale zawiera się w duchu, który je ogląd, każdy postrzega je inaczej à sensualne, zmysł...
aramanda