__www.pasieka.1(1).pdf

Czasopismo pszczelarskie PASIEKA - pszczelarstwo, pszczoły, ule, miód, informacje...

Page 1 of 4

pszczoły.pl>Dwumiesięcznik Pasieka Szukaj

W MOJEJ PASIECE ABECADŁO NAUKA W PASIECE CHOROBY W PASIECE PRODUKTY PASIECZNE ARCHIWUM

CHOROBY W PASIECE

W numerze

Wiosenne kłopoty z chorobą zarodnikowcową

Jedną z grup mikroorganizmów wywołujących

choroby u pszczół są pierwotniaki. Powodują

one najczęściej chorobę zarodnikowcowa,

rzadziej pełzakową i wiciowcową, sporadycznie

zaś wykrywana jest choroba hurmaczkowa.

Choroba zarodnikowcowa (nosemoza, choroba

sporowcowa), podobnie jak trzy pozostałe, jest

zaraźliwą chorobą dorosłych pszczół,

przebiegającą najczęściej w formie

przewlekłej, bez wyraźnie zaznaczonych,

charakterystycznych objawów. Wywołuje ją

pierwotniak Nosema apis , pasoŜyt

wewnątrzkomórkowy, który moŜe występować

w postaci wegetatywnej (jedynie w organizmie

pszczół) i przetrwalnikowej, czyli spor.

Ta ostatnia forma jest czynnikiem zakaźnym, zapewnia bowiem przeŜycie pasoŜyta w

środowisku zewnętrznym i umoŜliwia jego rozprzestrzenianie się między kolejnymi

Ŝywicielami pszczołami. Do ich organizmów spory dostają się wraz z pokarmem i

wodą. Miejscem pasoŜytowania i namnaŜania się pierwotniaka jest jelito środkowe. Pod

wpływem właściwości biochemicznych treści pokarmowej i soków trawiennych dochodzi

bowiem do kiełkowania spor. Proces ten polega na wydostaniu się ze spor tzw. nici

biegunowej, która przebija ścianę komórek nabłonka pokrywającego od wewnątrz jelito

środkowe. Za jej pomocą do zaatakowanych komórek przenika ze spor plazma z

dwoma jądrami i rozpoczyna się proces rozrodczy polegający na licznych podziałach.

Czas trwania jednego pełnego cyklu rozwojowego pasoŜyta, od wykiełkowania spor do

pojawienia się spor potomnych, zaleŜy od temperatury. Doświadczalnie stwierdzono, Ŝe

najkorzystniejsza dla namnaŜania się pierwotniaka jest temperatura 3035oC jego

cykl rozwojowy trwa wówczas 6 dni. Według nowszych danych, w optymalnych

warunkach nowe spory mogą się pojawiać juŜ po 4860 godzinach. Czas powstawania

potomnych spor zaleŜy równieŜ od tego, jaka ich ilość dostanie się do przewodu

pokarmowego pszczół im większa dawka spor połkniętych przez pszczołę, tym liczniej

i szybciej pojawiają się nowe. Inwazja pierwotniaka N. apis. na kolejne zdrowe komórki

odbywa się za pośrednictwem potomnych spor uwalnianych do światła jelita wraz ze

złuszczonym, martwym nabłonkiem. MoŜliwe jest równieŜ międzykomórkowe szerzenie

się pasoŜyta. Wówczas potomne spory kiełkują jeszcze wewnątrz komórki, w której

powstały, i atakują komórki sąsiadujące z macierzystą. Średnio po upływie ok. 2

tygodni od zakaŜenia całe jelito środkowe moŜe być juŜ objęte procesem chorobowym.

W jelicie środkowym pojedynczej pszczoły znajdowano do 250 mln. spor; wraz ze

sporami zawartymi w kale (jelito tylne) ich liczba moŜe być nawet dwukrotnie wyŜsza.

PoniewaŜ spory wraz z martwymi, złuszczonymi komórkami nabłonka dostają się do

światła jelita środkowego, a następnie są przesuwane do dalszych odcinków przewodu

pokarmowego, to właśnie kał chorych pszczół jest głównym rezerwuarem spor i

źródłem zaraŜenia dla kolejnych owadów.

Wydarzenia

Jubileusz profesora

Jerzego Woyke

Apimondia 2009

Kamiańskie klimaty

W mojej pasiece

Ul pobrudzony kałem. Symtomy nosemozy

Zdjęcie: Jerzy Marcinkowski

Zimowa pasieka

Drzewa i krzewy dla

naszej pasieki

Ul leŜak dla hobbysty,

cz. 1.

Moja metoda

zintegrowanej walki z

Varroa destructor

Pozyskujmy pierzgę

Kalejdoskop

Miody pitne, sycone

czy niesycone?

Z Pasieką w świat

4 000 000 kilo miodu

w 6 tygodni

Międzynarodowe

Kongresy

Pszczelarskie

Apimondii

Nauka w pasiece

Monitorowanie

mikroklimatu rodziny

pszczelej

system WMA, cz. 1.

Wszystko, co o

plastrze i wosku

pszczelim wiedzieć

naleŜy, cz. 4.

Czynniki sprzyjające rozwojowi choroby

Od intensywności namnaŜania się pierwotniaka w organizmie poszczególnych pszczół

oraz od liczby zaraŜonych owadów zaleŜy rozmiar niekorzystnego oddziaływania

pasoŜyta na całą rodzinę pszczelą.

Poza samym czynnikiem zakaźnym o poziomie poraŜenia rodzin decyduje równieŜ

szereg czynników środowiskowych. Podstawowym elementem kształtującym rozwój

nosemozy są warunki klimatyczne panujące w poszczególnych porach roku. Dlatego w

ciągu roku choroba pojawia się ze zmiennym nasileniem, które wykazuje pewną

charakterystyczną tendencję Za typowy przebieg choroby moŜna uznać niewielki

poziom infekcji latem, jesienią jej nieznaczny wzrost, określany jako szczyt jesienny",

powtórne obniŜenie stopnia poraŜenia zimą i powolny wzrost wraz ze zbliŜającą się

wiosna. Wiosna jest porą gwałtownego wzrostu stopnia poraŜenia rodzin i największego

nasilenia choroby. Sezonowa zmienność nasilenia nosemozy w cyklu rocznym: wiosna

lato jesień zima odnotowano w badaniach prowadzonych na obu półkulach, w

róŜnych szerokościach geograficznych. Nieznaczne zaobserwowane róŜnice, wynikające

z odmiennych warunków klimatycznych, dotyczą momentu rozpoczęcia poszczególnych

etapów cyklu lub czasu ich trwania. Elementem najbardziej niezmiennym i

jednocześnie najbardziej charakterystycznym w rocznym obrazie przebiegu nosemozy

jest jej szczyt wiosenny". Wynika on ze specyficznej sytuacji panującej po zimowli w

gnieździ rodziny pszczelej. W tym czasie bowiem w ulu liczebnie przewaŜają starsze

Pasieka poleca

Miód i produkty

pszczele dla zdrowia,

urody i podniebienia

Z pasieki do kuchni

Ptysie, sernik z pianką

Historia

Saga rodu Kurpielów

http://www.pasieka.pszczoly.pl/index.php?s=vjufile&grkat=choroby&artplik=2003_0...

2010-01-13

Czasopismo pszczelarskie PASIEKA - pszczelarstwo, pszczoły, ule, miód, informacje...

Page 2 of 4

Kącik dla dziadków

i wnuczków

O pszczole, kociczce

Kundzi i kocurku

Tetroniuszu

pszczoły, które przez okres zimy zazwyczaj pozbawione są moŜliwości oblatywania się.

Gdy warunki zewnętrzne zbyt długo uniemoŜliwiają pszczołom loty, odchody wraz ze

skumulowanymi milionami spor są wydalane w obrębie gniazda, bezpośrednio na

plastry bądź na ściany ramek czy uli. Sprzyja to oczywiście rozprzestrzenianiu się

choroby w obrębie rodziny. Stwierdzono, Ŝe w badanych próbach pszczół pochodzących

z rodzin, które nie mogły się oblatywać w czasie zimy, 80% owadów było chorych,

podczas gdy wśród rodzin swobodnie się oblatujących zaraŜonych było tylko 40%. Tak

więc zimowe i wczesnowiosenne loty pszczół są bardzo waŜnym czynnikiem

redukującym poziom zakaŜenia sporami N. apis . PoniewaŜ u schyłku zimy rozpoczyna

się intensywniejsze czerwienie matek, od ilości spor znajdujących się w ulach zaleŜeć

będzie, jak duŜo młodych pszczół ulegnie zaraŜeniu. UwaŜa się, Ŝe wzmoŜony wychów

czerwiu wiosną, przy jednoczesnym ograniczeniu lotów oczyszczających, znacząco

wpływa na rozprzestrzenianie i nasilenie nosemozy. Natomiast w warunkach

swobodnych lotów pszczół wygryzanie się duŜej ilości czerwiu wraz z końcem zimy,

pozwalające na wymianę zakaŜonych pszczół na młode, zdrowe osobniki, jest

czynnikiem bardzo pomocnym w redukcji choroby.

Wielu autorów wskazuje na ścisły związek między warunkami Ŝywieniowymi a

rozwojem schorzenia. Rodziny pszczele, w których jesienią wystąpi niedostatek

pokarmu białkowego (pszczoły nie mogły więc zgromadzić w swoim ciele odpowiednich

zapasów białkowotłuszczowych), są bardziej podatne na nosemozę wiosną następnego

roku. Stwierdzono, Ŝe pszczoły karmione pyłkiem przed zaraŜeniem uzyskują lepszą

kondycję i dlatego są bardziej odporne na zakaŜenie, a te, u których doszło juŜ do

rozwoju pasoŜyta, Ŝyją dłuŜej w porównaniu z chorymi pszczołami (zaraŜonymi taką

samą dawką spor) pozbawionymi odpowiedniej ilości tego pokarmu.

Jednym z głównych czynników zwiększających zarówno częstotliwość występowania,

jak i stopień nasilenia choroby jest zimowanie rodzin na starych, zainfekowanych

sporami plastrach. Mimo Ŝe związek między przyczyna i skutkiem jest w tym wypadku

oczywisty, wciąŜ jest to jeden z najczęstszych powodów powszechnego pojawiania się

nosemozy w pasiekach. PoniewaŜ spory wydalane wraz z kałem w obrębie gniazd

pszczelich tak znacząco zwiększają ryzyko wystąpienia choroby, więc takŜe biegunki,

niezaleŜnie od przyczyny, jaka je wywołała, sprzyjają szerzeniu się choroby

zarodnikowcowej.

Kącik kolekcjonera

Rzeźby i figurki z

motywami

pszczelarskimi

Wpływ pierwotniaka N. apis. na pszczoły

PasoŜyt ten podczas swojego cyklu rozwojowego powoduje w komórkach nabłonka

jelita środkowego pszczół nieodwracalne zmiany. Badania cytochemiczne tych komórek

wykazały obniŜenie lub zupełny brak aktywności niektórych enzymów z grupy hydrolaz

oraz zmniejszenie ilości kwasu RNA, niezbędnego do prawidłowej syntezy białek.

Zaobserwowano pojawianie się w zaraŜonych komórkach odmiennych struktur,

niespotykanych w komórkach zdrowych pszczół. Następstwem zaburzeń w budowie i

czynnościach komórek wydzielniczych i regeneracyjnych nabłonka oraz obumierania

komórek wykorzystanych przez pasoŜyta jest brak trawienia i przyswajania pokarmu

przez ich Ŝywiciela, czyli pszczołę.

Proces chorobowy nie ogranicza się tylko do jelita środkowego, rzutuje bowiem na stan

innych struktur i organów wewnętrznych. W badaniach porównawczych nad składem

hemolimfy pszczół zdrowych i chorych stwierdzono u tych ostatnich mniejszą zawartość

aminokwasów, białka całkowitego i lipidów całkowitych. U chorych robotnic zmieniają

się proporcje pomiędzy nasyconymi i nienasyconymi kwasami tłuszczowymi, a takŜe

stan komórek corpora allata . Zmniejsza się teŜ ilość białek budulcowych w komórkach

ciała tłuszczowego. Ponadto pasoŜyt powoduje zmiany w komórkach gruczołów

gardzielowych robotnic, przez co upośledzone zostają ich zdolności wydzielnicze,

natomiast u matek dochodzi do zaniku komórek jajników. Efektem zmian

patologicznych na poziomie komórkowym są zaburzenia w metabolizmie i przebiegu

procesów fizjologicznych u chorych owadów. ZuŜywają one mniej tlenu i wody,

pobierają natomiast więcej pokarmu. Chore pszczoły Ŝyją od 10 do 27 dni krócej od

zdrowych.

Im intensywniej pasoŜyt namnaŜa się w danej

rodzinie pszczelej i im więcej osobników choruje,

tym bardziej widoczne staja się tego skutki.

PoniewaŜ chore robotnice wydzielają mniej

mleczka, jest to dla nich bodźcem do zaniechania

karmienia czerwiu i podejmowania innych prac

nawet o 10 dni wcześniej. UwaŜa się, Ŝe to

szybsze dojrzewanie fizjologiczne chorych pszczół

wiąŜe się równieŜ ze skróceniem ich długości

Ŝycia. Zmniejszenie ilości wydzielanego mleczka i

krótszy czas karmienia znacznie pogarszają

warunki wychowu czerwiu, co obniŜa kondycję

nowych pokoleń pszczół i ich liczebność.

Skrócenie długości Ŝycia pszczół i zmniejszenie

ilości wychowywanego czerwiu (nawet o 35%) to

podstawowe przyczyny słabego rozwoju chorych

rodzin nie tylko wiosną, ale praktycznie podczas

całego sezonu pasiecznego. Ten stan musi

odbijać się ujemnie na zdolnościach

produkcyjnych rodzin, w których obecny jest

pasoŜyt. Oczywiście zmniejszenie produkcji

miodu, wosku czy propolisu będzie

http://www.pasieka.pszczoly.pl/index.php?s=vjufile&grkat=choroby&artplik=2003_0...

2010-01-13

Czasopismo pszczelarskie PASIEKA - pszczelarstwo, pszczoły, ule, miód, informacje...

Page 3 of 4

uwarunkowane stopniem poraŜenia danej rodziny

przez pasoŜyta, przy czym odnotowano, Ŝe

decydujący wpływ ma tutaj liczba zaraŜonych

robotnic.

Choroba sporowcowa stwarza jeszcze dodatkowe

zagroŜenia dla rodziny pszczelej, poniewaŜ są na

nią podatne równieŜ matki pszczele. Jednak nie wszystkie matki z chorych rodzin

ulegają zakaŜeniu. Zjawisko to tłumaczy się zachowaniem chorych robotnic, które nie

wchodzą w skład świty towarzyszącej matkom. Według niektórych badaczy istnieje

takŜe dziedziczna odporność matek na chorobę zarodnikowcową, gdyŜ w prowadzonych

przez nich badaniach pewna liczba matek, mimo sztucznego zakaŜenia, pozostała

zdrowa. Dane dotyczące częstotliwości występowania nosemozy u matek pszczelich

wskazują, Ŝe w co drugiej chorej rodzinie zaraŜona jest równieŜ matka. Pierwotniak nie

tylko skraca długość Ŝycia matek, lecz takŜe powoduje u nich degenerację jajników,

przez co uniemoŜliwia im pełnienie funkcji rozrodczych. Chore matki giną samoistnie w

niedługim czasie po zaraŜeniu (Ŝyją od 1 do 2 miesięcy) lub są wymieniane przez

pszczoły. Stwierdzono, Ŝe przyczyną padania ok. 60% matek w okresie od jesieni do

wiosny jest właśnie choroba zarodnikowcowa. UwaŜa się ją za jedną z głównych

przyczyn ginięcia matek w tym czasie i strat spowodowanych ich wymianą w rodzinach,

w których zostały juŜ zaakceptowane.

PoniewaŜ pierwotniak, zaburzając procesy odŜywiania pszczół, obniŜa ich kondycję, tym

samym osłabia ich naturalną odporność przeciwzakaźną. Niszcząc komórki nabłonka,

ułatwia przenikanie do hemolimfy innym organizmom chorobotwórczym (głównie

wirusom i bakteriom). W rodzinach, w których obecny jest ten pasoŜyt, moŜe dojść

takŜe do namnaŜania się wirusa wywołującego chorobę czarnych mateczników, wirusa

włókienkowego i wirusa Y, które dodatkowo mogą komplikować bądź zaostrzać przebieg

nosemozy. RównieŜ choroba pełzakowa występuje najczęściej w połączeniu z chorobą

zarodnikowcową.

Nosemoza odbija się nie tylko na prawidłowym funkcjonowaniu rodzin pszczelich. Przy

silnym poraŜeniu rodzin przebieg zimowli moŜe być niepomyślny, zakończony silnym

osłabieniem rodzin po pierwszych oblotach (nierzadko połączony z utratą matek),

prowadzącym nawet do całkowitej ich zagłady. Chore pszczoły wylatujące z ula na

wiosnę mają wówczas rozdęte odwłoki, często pobrudzone kałem. Nie mając siły

ponownie powrócić do gniazda, pełzają przed ulem z drŜącymi skrzydełkami. W ciągu

ostatnich kilku lat, z powodu krócej trwających zim i pojawiającego się często nagłego

ocieplenia wczesną wiosną, które umoŜlwia chorym pszczołom oddawanie kału na

zewnątrz uli, objawy biegunki (kał na plastrach, wewnętrznej ścianie ula, desce

wylotowej) nawet przy duŜym nasileniu choroby obserwowane są znacznie rzadziej.

Rozpoznawanie i zwalczanie choroby zarodnikowcowej

PoniewaŜ objawy nosemozy nawet przy jej postaci jawnej są mało charakterystyczne,

podejrzenie choroby naleŜy zawsze potwierdzić badaniami laboratoryjnymi. W

warunkach terenowych moŜna przeprowadzić próby, które pozwolą na uzyskanie

jedynie orientacyjnych danych o stanie zdrowotnym rodzin.

Jedna z nich polega na oglądaniu wypreparowanego przewodu pokarmowego pszczoły.

W tym celu odrywa się główkę pszczoły, a następnie trzymając owada za tułów i przedni

odcinek odwłoka pociąga się powoli za jego koniec. Jelito środkowe zdrowych pszczół

jest przezroczyste, z widocznym poprzecznym pofałdowaniem, koloru

brunatnoczerwonego lub jasnozielonego. U chorych pszczół jest białe lub

brunatnoszare, powiększone, a jego poprzeczne pofałdowanie jest niewidoczne.

Próba wodna polega na roztarciu w szklanej probówce przewodu pokarmowego z

niewielka ilością wody. Mlecznobiałe zabarwienie rozcieru świadczy o obecności spor N.

apis , natomiast przy ich braku ma on kolor zielonkawoŜółty.

Decydujące znaczenie mają jednak badania laboratoryjne. Do tego celu naleŜy pobrać

próbę pszczół (z kaŜdej rodziny oddzielnie) licząca około 50 osobników. Zaleca się

wprawdzie przesyłanie do badań pszczół z osypu zimowego, ale aby uzyskane wyniki

były bardziej miarodajne, lepiej jest pobrać próbkę Ŝywych pszczół z ostatnich plastrów

w gnieździe. Badanie polega na sporządzeniu wodnych rozcierów z całych odwłoków

bądź wypreparowanych przewodów pokarmowych (1 ml wody na 1 pszczołę),

przeniesieniu kropli na szkiełko podstawowe i oglądaniu jej pod mikroskopem w

powiększeniu 400600 razy. Preparaty moŜna sporządzać z kaŜdej pszczoły osobno

bądź z tzw. prób zbiorczych. Dokładność oceny poziomu poraŜenia zaleŜy od

zastosowanej metody liczenia spor. Do celów diagnostycznych wystarczy zsumować

liczbę spor z 10 pól i wyliczyć średnią dla jednego pola. Mniej niŜ 20 spor wskazuje na

słabe zaraŜenie rodzin pszczelich, od 20 do 100 na średnie, powyŜej 100 na silne.

Obecność spor N. apis w badanych próbkach powinna być dla pszczelarzy sygnałem do

zwrócenia większej uwagi na stan sanitarny pasiek. Podstawową sprawą przy

zapobieganiu tej chorobie i jej zwalczaniu powinny być zabiegi higienicznohodowlane,

czyli maksymalne ograniczanie potencjalnych źródeł. zakaŜenia pszczół. NajwaŜniejsze

czynności to umoŜliwienie rodzinom odbudowywania węzy, tak aby w ciągu sezonu

moŜna było wymienić jak najwięcej plastróww, zimowanie rodzin na takich plastrach,

które jeszcze nie były uŜywane, dezynfekcja plastrów wycofywanych po zakończeniu

sezonu, ramek po wyciętych plastrach oraz pustych uli. Szczególne środki naleŜy

przedsięwziąć w stosunku do rodzin, u których zaobserwowano biegunkę wystrzegając

się wykorzystywania ich plastrów w innych rodzinach. Rodziny takie najlepiej byłoby

przesiedlić do czystych uli na nowe plastry, wszystkie plastry powinno się wyciągnąć i

http://www.pasieka.pszczoly.pl/index.php?s=vjufile&grkat=choroby&artplik=2003_0...

2010-01-13

Przy braku moŜliwości oblotu pszczoły

oddają kał wewnątrz ula. Odchody

zawierające spory pierwotniaka są

źródłem zakaŜenia dla kolejnej

generacji pszczół

Zdjęcie: Jerzy Marcinkowski

Czasopismo pszczelarskie PASIEKA - pszczelarstwo, pszczoły, ule, miód, informacje...

Page 4 of 4

przetopić a ul i całe jego pozostałe wyposaŜenie koniecznie oczyścić i wydezynfekować

np. przez opalanie. NaleŜy zdawać sobie sprawę, Ŝe skuteczne ich zwalczanie chorób,

za których rozwój odpowiedzialne są patogeny wytwarzające formy przetrwalnikowe,

moŜliwe jest tylko przy jak najdokładniejszym usuwaniu źródeł zakaŜenia.

Mimo Ŝe brak jest obecnie leku, który moŜna by było podać chorym rodzinom, zupełnie

niecelowe jest podawanie w miejsce fumagiliny preparatów przeznaczonych do

zwalczania innych chorób pszczół. Leki te działają bowiem na inne grupy organizmów

chorobotwórczych i nie hamują namnaŜania się pierwotniaka N. apis. Na razie

pozostaje więc pszczelarzom zapewnienie rodzinom jak najlepszych warunków

bytowych i Ŝywieniowych.

Pasieka 1/2003

Krystyna Pohorecka

«« powrót

http://www.pasieka.pszczoly.pl/index.php?s=vjufile&grkat=choroby&artplik=2003_0...

2010-01-13

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: