1. Bajki i baśnie romantyków.
Dla przypomnienia...
Bajka- utwór wierszowany lub pisany prozą, żartobliwy, zawierający morał (pouczenie). Morał może znajdować się na początku lub na końcu utworu, albo wynikać z jego treści. Istotną cechą bajki jest alegoryczność. Bohaterami bajek mogą być ludzie, a także zwierzęta i przedmioty, które uosabiają typy ludzkie i cechy charakteru. Bajka posiada charakter dydaktyczny.
Baśń- jeden z podstawowych gatunków epickich zazwyczaj niewielkich rozmiarów, odwołujący się zwykle do folkloru. Dominują w niej elementy fantastyki; opowiada o siłach nadprzyrodzonych, cudownych zdarzeniach, nadnaturalnych postaciach, zjawiskach etc. Jedną z ważniejszych cech baśni jest nieokreślony czas akcji. Zawiera ludową mądrość, przedstawia wierzenia ludowe i magiczne; baśń może być osnuta na podaniach, legendach.
W Europie...
-W epoce romantyzmu, zgodnie z ówczesnymi poglądami na literaturę ludową, bajkę uznano za gatunek niezwykle archaiczny, zawierający rzekome echa wierzeń i mitów.
-Momentem przełomowym było ukazanie się edycji bajek ludowych niemieckich filologów i folklorystów, braci Jacoba L. K i Wilhelma Grimmów: Kinder und Hausmarchen (1812-1815, wydanie polskie Baśnie dla dzieci i młodzieży, 1895), po której ukazały się inne zbiory. W Polsce były to Klechdy (1837) Wójcickiego, bajki zebrane w dziele Lud (1857-1890) O. Kolberga.
-W XIXw. Baśń rozpowszechniona przez romantyków stała się odtąd cenionym gatunkiem lit. Bracia Grimm, jak sami twierdzili, nie mieli zamiaru zajmować się utworami dla dzieci, ale „poszukiwali źródeł ducha narodu niemieckiego”. Niestety baśnie braci Grimm są chyba najokrutniejsze ze wszystkich baśni dla dzieci. W roku 1954 wydawcy zmienili zakończenie, co może jest niedopuszczalne z punktu widzenia szacunku dla lit. Klasycznej, ale konieczne i słuszne z punktu widzenia ludzi pragnących ocalić te piękne, pomimo całego okrucieństwa, baśnie dla licznych pokoleń czytelników. Baśnie Grimmów, oczyszczone z okrucieństwa, są idealnym przykładem baśni ludowej opracowanej dla dzieci. Zapoczątkowały one dzicięcą literaturę fantastycznę w Niemczech epoki romantyzmu, chociaż pierwotnie nie dla dzieci powstawały.
-W roku 1809 w małym miasteczku duńskim urodził się największy baśniopisarz świata: Hans Christian Andersen (!805-1975). On sięgał do watków ludowych i tworzył własne baśnie. Poeta obdarzył miłością i współczuciem ludzi, zwierzęta, rośliny i przedmioty. Szukał bohaterów swoich baśni w najbliższej rzeczywistości. „Elementy baśni Andersena, zarówno fantastyczne jak i realistyczne, są umieszczone w jednym klimacie, w jednym nastroju, jakby zatopione w jakimś błękitno-srebrzystym świetle, którego odblask odnalazł Iwaszkiewicz w kolorycie kopenhaskiej porcelany”. Baśnie Andersena składają się z wielu warstw. Co innego wzruszy w nich dziecko, co innego dorosłego, inaczej spojrzy na nie poeta, inaczej przeciętny zjadacz chleba, inaczej człowiek szczęśliwy, inaczej rozczarowany. Smutne s a baśnie Andersena, smutne i gorzkie. Dziewczynka z zapałkami ulatuje do nieba w ramionach ukochanej babki, kiedy my dostrzegamy przede wszystkim martwe, zamarznięte ciało. „ W blasku promieniujących od cudownego drzewa poezji, wykwitającego z kart jego książek, ofiarowuje szaremu człowiekowi chwilę zapomnienia o przyziemnych ludzkich sprawach, aby z pobłażliwym uśmiechem pozwolić mu wrócić do rzeczywistości”. I staruszek z Bzowej babuleńki, o którym mówią dzieci, że wszystko na co spojrzy, zmienia w baśń- to także Andersen. „ Najpiękniejsza baśń rodzi się z rzeczywistości”- mówi poeta.
-w latach 1825-1827 ukazują się baśnie oparte na motywach wschodnich, baśnie Wilhelma Hauffa pt. Almanach baśni. Większość z nich, jak to często z baśniami bywa, nie dla dzieci była pisana, ale są i takie, które weszły do literatury dziecięcej, jak: Kalif Bocian, Mały Muk, Karzeł Nosal.
W Polsce...
-Profesor Julian Krzyżanowski opracował wiele książek na temat folkloru w polsce, w tym także na temat baśni. Uważał on, iż folklor i lit. Są ze sobą ściśle powiązane. Wg. niego bajki fantastyczne lub półfantastyczne musiały istnieć w Polsce już w czasach bardzo dawnych, a nowe wątki docierały do Polski co najmniej od początku XVIw. Baśnie były na ogół lekceważone przez pisarzy w Polsce.
-W drugiej połowie XVIIIw. Dokonywano przekładów niektórych bajek ze zbioru Perraulta, a również z francuskiego 12-tomowy przekład zbioru Baśni z 1001nocy. W XVIIIw. Nie można jeszcze mówić o polskiej książce dla dzieci, a tylko o tym, iż w jakiejś mierze funkcję tę spełniają książki dla dzieci pisane po francusku, niemiecku, angielsku oraz ich przekłady na język polski.
-Natomist na początku XIXw. Są już pierwsze świadome książki dla dzieci, jak np. Bajki i przypowieśi (1805) I. Krasickiego, Bajki nowe z przydaniem różnych autorów, dla użytku dzieci, lub przedruk Powrotu taty A. Mickiewicza z 1828r. Aleksander Mickiewicz wspomniał jak to jego brat Adam „zanudzał” wszystkich recytując bajki Krasickiego. Przez cały wiek XIX bajki Krasickiego były przedrukowywane w podręcznikach szkolnych i uczono ich na pamięć. Ale jak stwierdzają badacze lit, nie były to bajki typowo dla dzieci.
-Bajka o Janku co psom szył buty (wpisana w Kordianie) Słowackiego i wydana osobno z obrazkami, weszła na trwałe do lit. Dla dzieci. Konstrukcja fabuły nie przypominała żadnego wzorca bajki ezopowej, chociaż nie była pomysłem nowym. Kariera szewczyka na dworze królewskim to schemat baśniowy, pozbawiony cudownych motywów, jak np. Zabicie smoka i ślub z królewną. O wielu podobnych karierach informują kroniki towarzyskie z czasów Stanisława Augusta. Tu jest początek krótkich tekstów bajkowych, najczęściej wierszowanych, bez ich przerabiania do lit. dla dzieci. Nie od razu ukształtował sie rynek wydawniczy świadomie orientowany na dziecięcego odbiorcę, a i później, gdy powstały wydawnictwa dla dzieci i młodzieży i specjalni autorzy pisali dla nich.
-W XIXw. Polscy pisarze zbierali i opracowywali różne opowiadania ludowe, publikowali je w czasopismach kulturalnych i etnograficznych. Polska baśń, podobnie jak baśnie innych narodów, poszła w dwóch kierunkach. Jeden- artystycznie opracowane wątki ludowe, drugi- to baśń lit, zbudowana z różnych elementów, albo przetworzonych ludowych lub oryginalnych, albo stworzonych we własnej wyobraźni pisarza.
-Roman Zmorski (1822-1867)- poeta, który jako pierwszy w Polsce opracował wątek o siedmiu krukach, piękną baśń o kochającej siostrze, zwycieżającej wszelkie przeszkody, aby przywrócić ludzką postać zaklętym w ptaki braciom. On również odnalazł baśń O Sobotniej Górze- powieść o wielkiej miłosci synowskiejm miłości silniejszej od śmierci. Spotkamy ten motyw wiele razy, zarówno w polskich jak i obcych baśniach.
-Zbieraczem pieśni i baśni był Kazimierz Wójcicki(1807-1879) zebrał tzw. Klechdy, nadał im lit. kształt
-Znawcą folkloru, zbieraczem i poetą z okresu Wiosny Ludów był Ryszard Berwiński(1819-1867). Ten „poeta-bajarz” napisał w pięknej formie lit utwór Kojata, oparty na znanym wątku lekkomyślnego, nowonarodzonego dizecka. Drukował też systematycznie baśnie wielkopolskie w czasopismach.
-Olbrzymie zasługi dla baśni polskiej miał Oskar Kolberg (1814-1890), zbierał w ciągu prawie 50lat na terenie całej Polski pieśni, gadki, przysłowia, baśnie i je spisywał.
-Antoni Gliński (1817-1866) wydał zbiór pt. Bajarz polski (1851), bardzo popularny w Polsce, chociaż obejmował przede wszystkim baśnie białoruskie i litewskie.
-Baśnie Ignacego Kraszewskiego (1812-1887) już jasno ukazują, w jaki sposób z realistycznego obrazu przechodzimy w świat fantazji. Najbardziej znana i jedna z najpiękniejszych to opowieść o Kwiecie paproci – wyraz nieustającej tęsknoty za szczęściem, które jednak znika w chwilim gdy nie może być z nikim podzielone. W Kwiecie paproci wyrażona jest znajomość natury ludzkiej w postępowaniu „niegodziwego” Jacka i w pesymistycznym zakończeniu. Optymistyczną odmianę znajdujemy w Głupim Maciusiu, w oryginalnej wersji wątku o dwóch mądrych braciach i trzecim głupim. Zadziwiająca jest psychologiczna trafność i realistyczny obraz świata. Głupi Maciuś swego szczęśliwego losu nie zawdzięcza czarom, ale własnej pracowitości i zapobiegliwości mądrych rodziców, znających dobrze życie i charakter synów. Gdyby nie było elemenu cudowności i nie było sensacyjnego zakończenia, Głupi Maciuś niewiele by się różnił od utworów realistycznych. W ty samym okresie, w którym lit dziecięca karmi swoich czytelników morałami, twórczość wielkich pisarzy zaczyna sie interesować fantastyką.
-H. Sienkiewicz (1846-1916) w Dwóch Łąkach przedstawia utwory na pograniczu fantazji i mistyki.
Dziwna rzecz, iż romantyzm choć wzbogacał lit. dla dorosłych, nie wprowadził baśni do polskiej lit dziecięcej. Uczynił to dopiero pozytywizm.
2. Bajronizm jako zjawisko literackie i kulturowe (Mickiewicz, Słowacki, Norwid) [I].
Termin ten pochodzi od nazwiska George Gordon Byron (1788–1824). Sukces międzynarodowy osiągnął on najpierw poematem Wędrówki Childe Harolda (pieśni I-II w 1812), później powieściami poetyckimi. Jego wiersze mocno oddziałały na młode pokolenie literatów i czytelników w Europie. Byron stał się legendą jeszcze za życia. Źródłem tej legendy była jego osoba i tryb życia. Otaczała go fama ekscentryka i oryginała. Wytwarzał on wokół siebie aurę tajemniczości. Ale wielbiciele czcili w nim przede wszystkim człowieka wolnego. Jego śmierć w walce o wolność Greków stała się heroicznym dopełnieniem życia zgodnego z poezją, symbolem jedności słowa i czynu. Bajronizm oznacza więc wpływ poezji i przykładu osobowego, naśladowanie stylu i postawy, wpisywanie się w określony nurt literacki, fascynację legendą.
Osobowość Byrona znalazła odbicie w bohaterach jego utworów, w gwałtownej poezji, w patosie i ironii, zachwytach i pogardzie. Model bajronizmu w życiu i literaturze uformował się ze stopu legendy o niezawisłym, dumnym samotniku ze zbiorowym portretem jego bohaterów – tajemniczych, powstających przeciw światu, namiętnych do samozagłady. Byron stał się prawodawcą romantyzmu, ważnym stymulatorem przełomu romantycznego w wielu literaturach narodowych. Od niego zaczęła się romantyczna powieść poetycka, dzięki niemu tak ważną formą ekspresji stał się w epoce poemat dygresyjny, to wpływ Byrona dopełnił rysunek bohatera czasu, samotnika cierpiącego i zbuntowanego. Podziwiano i powszechnie naśladowano jaskrawość jego wschodnich, egzotycznych powieści, zabójczy dowcip polemik, ostrość satyry, imponującą swobodę i lekkość poematów dygresyjnych. Bohater Byrona, obarczony zwykle piętnem negacji, nawet przestępstwa, wzniosły, dumny, był świadectwem tragizmu ludzkiej kondycji. W orientalnym lub historycznym stroju tego bohatera ludzie w różnych krajach rozpoznawali własne namiętności i niepokoje. Byron idealnie trafił w ducha czasu, stał się sygnałem wywoławczym nowej poezji, wyzwolonej obyczajowości, prawdy przeżywania, a przede wszystkim buntu, najrozmaiciej przeżywanego od kategorii psychicznych po politykę, rzucającego wyzwanie i moralnemu zakłamaniu i tyranom.
W polskiej świadomości literackiej zajął Byron miejsce wpływowe. Po Szekspirze i obok Scotta był u nas najbardziej popularnym pisarzem angielskim w skali całego XIX . Od roku 1820 systematycznie wychodzą nowe tłumaczenia na polski jego dzieł. Wśród jego tłumaczy są m. in. J. Korsak., A. E. Odyniec, I. Szdłowski, F. D. Morawski. Jednym z najwybitniejszych tłumaczeń jest Don Juan przełożony na polski przez E. Porębowicza, który oparł styl swojego tłumaczenia na tekście Beniowskiego, którego Słowacki pisał pod wrażeniem Don Juana.
Jednym z tłumaczy Byrona jest również Mickiewicz, którego przede wszystkim znany jest przekład Giaura. Na początku swojej twórczości Mickiewicz sam przechodził fazę bajronizowania. W poematach Grażyna i Konrad Wallenrod przekształca on wzory bohatera-egotysty w heroiczne poświęcenia dla sprawy narodu. Echa lektur Byrona znajdziemy i w IV cz. Dziadów i w pielgrzymie-wygnańcu z Sonetów krymskich. Najpełniejszą realizację przemiany samotnika o bajronicznym wymiarze w etycznie wysoki ideał pokazał Mickiewicz w postaciach Konrada z III cz. Dziadów i Jacka Soplicy z Pana Tadeusza.
Wpływ Byrona odbił się również na wczesnych powieściach poetyckich Słowackiego, jak historyczny Jan Bielecki i ukraiński Żmija. Modelową zaś wręcz realizacją naśladowczą bajronicznej powieści wschodniej jest Słowackiego Lambro. Już jednak w Kordianie indywidualizm romantyczny poddany został próbie narodowego i społecznego myślenia. Dojrzała twórczość Słowackiego zawiera przykłady najbardziej oryginalnego, odkrywczego wyzyskania inspiracji bajronicznej: sekstynowa Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu jest jakby polskim równoważnikiem Wędrówek Childe Harolda, zaś w oktawach Beniowskiego po mistrzowsku wyzyskał Słowacki doświadczenia liryczno-dygresyjnej epiki Don Juana. Do postawy bajronicznej Słowacki nawiązuje też we wczesnych dramatach: Mindowe i Maria Stuart.
Norwid wysoko ceniąc ethos Byrona, poety i obywatela, szczególny hołd oddał mu w wykładach O Juliuszu Słowackim. (Niestety nie wiem nic więcej o wpływie Byrona na Norwida, ale myślę, że można spróbować porównać sposób życia Norwida do modelu bohatera bajronicznego).
Inne utwory, które można wpisać w nurt bajronizmu: Maria Malczewskiego, Zamek kaniowski Goszczyńskiego, Agaj-Han Krasińskiego, Poganka Żmichowskiej.
2. Bajronizm jako zjawisko literackie i kulturowe (Mickiewicz, Słowacki, Norwid) [II].
Bajronizm – zespół tendencji literackich i ideowych w twórczości pisarzy romantyzmu ukształtowany przez oddziaływanie biografii i dzieł George’a Gordona Byrona (1788 – 1824). Oszałamiający sukces poematu Wędrówki Childe Harolda poprzedził sukces ogłaszanych następnie powieści poetyckich, które przesądziły o powodzeniu Byrona.
Bajronizm oznacza wpływ poezji i przykładu osobowego, naśladowanie stylu i postawy, wpisywanie się w określony nurt literacki oraz fascynację legendą. Źródłem tej legendy był tryb życia Byrona, który wiódł życie nietypowe i lubił bulwersować. Co ciekawe, zginął podczas walki o wolność Greków w 1824 roku – żył zgodnie z poezją, symbolem jedności słowa i czynu. Serca czytelników podbił jednak dzięki spotęgowaniu odbicia swej osobowości w bohaterach utworów.
Bohater bajroniczny:
· indywidualista;
· niezawisły, dumny samotnik obarczony piętnem negacji, a czasem nawet przestępstwa;
· tajemniczy;
· powstający przeciw światu; zbuntowany przeciw porządkowi społecznemu i normom moralnym;
· namiętny do samozagłady.
Bajronizm cechują:
· podejmowanie zainicjowanych przez Byrona gatunków literackich (powieść poetycka, poemat dygresyjny);
· praktykowanie ironii romantycznej;
· bunt przeciwko przyjętym wzorcom kulturowo-społecznym;
· samotność, skłócenie z otoczeniem; wyalienowanie;
· indywidualizm, okazywany na wszelkich możliwych płaszczyznach;
· rozdarcie wewnętrzne, wieczne cierpienie.
Adam Mickiewicz przeżył fazę bajronizowania: od Grażyny (1823) po Konrada Wallenroda (1828). Przekształcał w tych utworach wzory bohatera-egotysty w heroiczne poświęcenie dla sprawy narodu. Echa lektur Byrona widać także w cz. IV Dziadów (1823) i w pielgrzymie-wygnańcu z Sonetów krymskich (1826). Najpełniejszą realizację przemiany samotnika o bajronicznym wymiarze w etycznie wysoki ideał pokazał Mickiewicz w postaciach Konrada z cz. III Dziadów (1832) i Jacka Soplicy z Pana Tadeusza (1834). Mickiewicz przetłumaczył także Giaura (dokończył po powstaniu, wyd. 1835). Do końca życia bardzo cenił twórczość Byrona, stawiał go obok Napoleona jako przykład wyraziciela czasu, wykonawcy misji duchowej, jakiej sam nie zdołał dopełnić.
Nastrój bajroniczny odcisnął się na Marii Malczewskiego (1828), na Zamku kaniowskim (1828) i na Królu zamczyska (1842) Goszczyńskiego.
Wpływ Byrona na twórczość Juliusza Słowackiego widać we wczesnych powieściach poetyckich takich, jak historyczny Jan Bielecki i ukraiński Żmija (1832). Modelową realizacją bajronicznej powieści wschodniej jest Lambro (1833). W Kordianie (1834) indywidualizm romantyczny został poddany próbie narodowego i społecznego myślenia. Dojrzała twórczość Słowackiego zawiera przykłady najbardziej oryginalnego wykorzystania inspiracji bajronicznej: sekstynowa Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu (powstała 1836 – 1839) jest jakby polskim równoważnikiem Wędrówek Childe Harolda, a Beniowskiego (1841) Słowacki napisał pod wpływem Don Juana (epika liryczno-dygresyjna).
Norwid wysoko cenił ethos Byrona i oddał mu hołd w wykładach O Juliuszu Słowackim (1861). Odwoływał się do jego poglądów także w cyklu Vade-mecum.
3. Ballada – geneza i cechy gatunku na wybranych przykładach [I].
Krótko można zdefiniować balladę jako “krótki wierszowany utwór epicki na teamt niezwykłego zdarzenia, o zabarwieniu lirycznym i o tendencji do dramatycznego, dialogowego ujęcia”. Ballada w Polsce zrodziła się na progu romantyzmu: tom Mickiewicza z 1922 Ballady i romanse jest zwyczajowo uznawany za początek tego nurtu literackiego. Zrodziła się ona inspirowana dwiema tradycjami: pieśnią ludową oraz dziedzictwem dumy sentymentalnej, w szczególności na kanwie epickiej budowanej dumy grozy. Na powstanie ballady polskiej wpływ miały również ballady niemieckiego poety Schillera. Rozkwit ballady jako gatunku programowo romantycznego stał się konsekwencją nowych prądów umysłowych i literackich. Prowadziły one przede wszystkim ku odmiennej postawie wobec świata i ku innym sposobom ujmowania go w kategorie konstrukcji artystycznych. Romantyzm, zwłaszcza w swoim początkowym okresie, manifestacyjnie sprzeciwiał się uładzonym kształtom literackim i wizjom świata oświeceniowego. Z tego sprzeciwu wynikały główne tendencje cech ballady romantycznej:
– Ludowość, jako stylizacja poetycka, sposób odświeżania kręgu elementów fabularnych, typ postrzegania i odczuwania świata, jako intuicyjnie poprawny sposób myślenia i prosta naturalność reakcji uczuciowych. Ludowość występowała także jako społeczne powołanie twórczości stwarzającej dzieła dla wszystkich, odrzucenie elitarnych ambicji klasycyzmu, świadome obniżenie pozycji literackiej i sposobu poetyckiego opracowania fabuły, kompozycji i wysłowienia ballady do rzędu poezji popularnej, “gminnej”, zbliżonej do piosenek powszechnego użytku.
– Upodobanie do niezwykłości motywów i tajemniczości wątków balladowych, dążenie do uchwycenia całej “dziwności romantycznej” świata w opowieściach o duchach, czarownicach i upiorach, o rusałkach, czarnoksiężnikach i diabłach, o zapadających się miastach, o zaczarowanych zamkach, o śpiewających jeziorach,o śpiących rycerzach i zaklętych królewnach. Była to wszakże najprostsza droga ku światom fantastyki, baśni i cudowności romantycznej. One dawały zaspokojenie tęsknotom romantyków do nieskończoności i sugestię przedłużenia otaczającej ich rzeczywistości ku światom prawd niewidzialnych.
– Strukturalne tendencje ballady wiodły ku epice nasyconej lirycznym “zrozumieniem” świata i tragicznych perspektyw człowieka wplątanego w sidła potęg, z których ucisku próbował się wyzwolić; wiodły ku dramatycznemu przedstawieniu tych prawd w ich działaniu, w akcji, która nieuchronnie, w stałym napięciu przeciwstawień, wiedzie bohaterów ku katastrofie.
– Koloryt lokalny, wyraziście “swojski”, sprowadzony do horyzontów powiatowych, potocznych i uzwyczajnionych. Postaci występują w świecie codziennym, znanym im od dawna i oswojonym, w którym – zdawałoby się – nie ma miejsca na niespodzianki. Tym bardziej, że jest to świat geograficznie i topograficznie określony, realistycznie osadzony na mapie regionu. I właśnie w tym świecie spotykają ich niespodzianki, znany i ustabilizowany świat okazuje się niepewny, zagraża tragicznymi zaskoczeniami, mimo wieloletniego oswojenia – nie do końca poznany w najważniejszych swych złożach. Świat potoczny staje się światem sensacyjnym, świat bezpieczny – światem groźnym, świat realistyczny okazuje się nagle polem do ingerencji sił irracjonalnych.
– Narrator – pozornie naiwny, nie zorientowany początkowo w sensach obserwowanych wydarzeń, często manifestujący swoją niewiedzę formuła pytań, enigmatycznością określania zjawisk (ktoś, coś) lub przyznaniem się do niewiedzy; wzmaga to atmosferę tajemniczości i zagadkowości. Narrator to przy tym z zasady ustylizowany na obserwatora realistycznego, mającego ograniczony przestrzennie i czasowo zasięg obserwacji: nie zna wydarzeń poprzedzających zdarzenia obserwowane, stąd nie od razu jest ono w pełni zrozumiałe. Obserwuje również tylko określony wycinek przestrzeni. Narrator przez to przyjmuje rolę detektywa, usiłującego na podstawie obserwowanych zjawisk wnioskować o ich sensie i interpretować je. Struktura narracji dodatkowo wspomaga synkretyzm rodzajowy ballady. Narrator relacjonuje obserwowane wydarzenia – i to daje kanwę epicką narracji. Żywo jednak na nie reagują i manifestując te reakcje – dopuszcza do głosu czynnik liryczny. Nie do końca orientując się w sensie wydarzeń – udziela chętnie głosu bohaterom, co z kolei prowadzi do rozrostu konstrukcji dialogowych, dramatyzujących strukturę narracji.
Wszystkie te elementy znakomicie wykorzystał Mickiewicz w ...
aramanda