przemoc w rodzinie następstwa psychopatologiczne.pdf

PRACA ORYGINALNA

ISSN 1643–0956

Izabela Łucka 1 , Aleksandra Cebella 1 , Monika Fryze 1 , Grzegorz Krzykowski 2

1 II Klinika Chorób Psychicznych Akademii Medycznej w Gdańsku

2 Instytut Matematyki Uniwersytetu Gdańskiego

Przemoc w rodzinie i jej następstwa psycho-

patologiczne u dzieci hospitalizowanych

na Oddziale Psychiatrii Dziecięcej II Kliniki

Chorób Psychicznych Akademii Medycznej

w Gdańsku

Violence in family and its psychopatological consequences in children hospitalized in the

II Department of Psychiatry Medical University of Gdansk

STRESZCZENIE

Celem pracy jest analiza częstości stosowania przemo-

cy psychicznej i fizycznej w rodzinach dzieci hospitali-

zowanych w II Klinice Chorób Psychicznych Akademii

Medycznej w Gdańsku oraz ich następstw psychopa-

tologicznych, obserwowanych u badanych pacjentów.

W badaniu wykorzystano ustrukturalizowany wywiad

kliniczny oraz ankietę dla rodziców. Zbadano 526 dzieci

w wieku 7–15 lat. Stosowanie przemocy stwierdzono

w 37,64% przypadków. W 67,17% stosowanie prze-

mocy współwystępowało z problemem alkoholowym

w rodzinie. Najczęściej stwierdzanymi zaburzeniami

będącymi następstwem stosowania przemocy były

zaburzenia zachowania (66,16%), zaburzenia nerwi-

cowe (30,30%), reakcje depresyjne z próbami lub za-

miarami samobójczymi (11,11%).

families of children who were hospitalized in the

II Psychiatric Department of Medical University in

Gdańsk and the impact, in terms of psychopatholo-

gy observed, at investigated patients. A structured

interview and a questionnaire for patients were used

for the research.

The 526 patients were examined (aged 7–15). The

violence occurred in 37,64% of cases. In 67,17% of

cases the violence coexisted with alcoholic problem

in the family. Most often ascertained disturbances

being the result of usage of force were: behavioral

disorder (66,16%), neurosis (30,30%), depression

with suicidal tendencions or attempts (11,11%).

Key words: violence, psychopatological consequen-

ces in children

Słowa kluczowe: przemoc, następstwa psychopato-

logiczne u dzieci

Wstęp

Przemoc jest jednym z ważniejszych problemów

występujących we współczesnym świecie, często

obserwowanym nie tylko w środkach masowego

przekazu, ale także dotykającym bezpośrednio nas

wszystkich: w miejscach publicznych, grupach rówie-

śniczych, w rodzinach. W świetle badań przeprowa-

dzonych w różnych krajach częstość stosowania kar

fizycznych wobec dzieci waha się od 57 do 97%.

W badaniach przeprowadzonych przez Piekarską na

terenie Warszawy stwierdzono stosowanie przemo-

cy przez 81% rodziców [1]. Zjawisko to istnieje wszę-

dzie tam, gdzie zachodzą relacje podporządkowa-

ABSTRACT

The aim of the study is the analysis of the frequency

of psychical and physical violence occurring in the

Adres do korespondencji:

Izabela Łucka

II Klinika Chorób Psychicznych w Gdańsku

ul. Srebrniki 1, 80–282 Gdańsk

tel. (058) 341 80 81 w. 534, faks (058) 341 87 55

e-mail: acebella@infinity.net.pl

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002; 2 (4): 229–234

www.psychiatria.med.pl

229

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, tom 2, nr 4

nia. Na przemoc narażony jest każdy człowiek,

a szczególnie dziecko. Wyróżniamy trzy główne for-

my przemocy: fizyczną, psychiczną i seksualną, czę-

sto współwystępujące ze sobą. Bardzo istotną, choć

często niedocenianą przyczyną powstawania zespo-

łów psychopatologicznych jest zaniedbywanie po-

trzeb emocjonalnych dziecka oraz brak odpowied-

niej do jego wieku i możliwości intelektualnych sty-

mulacji poznawczej. Jest to tym bardziej istotne, że

w wypadku załamania możliwości adaptacyjnych ro-

dziców zaniedbywanie może się przekształcić w znę-

canie się nad dzieckiem [2]. Autorzy zajmujący się

zjawiskiem przemocy za doświadczenia najbardziej

traumatyczne dla dziecka uważają: odrzucenie przez

jedno lub oboje rodziców, nieprzewidywalność za-

chowań i reakcji rodziców oraz wydarzeń w życiu

domowym, atmosferę zagrożenia i napięcia w ro-

dzinie, przemoc, nadużycia seksualne oraz brak jed-

noznacznego systemu wartości [3, 5]. Sytuacja dziec-

ka krzywdzonego jest trudna z jednej strony ze wzglę-

du na fakt doświadczania agresji, często o skrajnym

nasileniu, z drugiej zaś ze względu na przeżywane

osamotnienie w sytuacji, gdy sprawcami przemocy

są rodzice bądź opiekunowie, czyli osoby, które w na-

turalny sposób powinny zapewnić dziecku opiekę

i poczucie bezpieczeństwa.

W praktyce klinicznej zwraca uwagę nasilone

zjawisko dysfunkcji rodziny, często połączonej ze sto-

sowaniem wyżej wymienionych rodzajów przemocy

[2, 4]. Problem nieprawidłowo funkcjonującej rodzi-

ny jest szczególnie ważny w obecnej rzeczywistości,

w której obserwujemy degradację autorytetów opar-

tych na wartościach moralnych. Media zaś kształtują

wzorce opierające się na przemocy oraz dążeniu do

osiągnięcia za wszelką cenę sukcesu i celu, którego

miarą są jedynie korzyści materialne. U dziecka z ro-

dziny patologicznej, pozbawionego poczucia akcep-

tacji i bezpieczeństwa, mogą powstawać różnorodne

zaburzenia emocjonalne, czego konsekwencją są nie-

kiedy określone zespoły psychopatologiczne [6–9].

Wyraźnego podkreślenia wymaga także związek po-

między doznawaniem przemocy w dzieciństwie a po-

wielaniem zachowań agresywnych przez dorosłe już

osoby w stosunku do własnych dzieci, określany czę-

sto mianem dziedziczenia społecznego [2].

Autorzy poniższej pracy podjęli próbę przeana-

lizowania opisywanego problemu.

Badaniami objęto łącznie 526 dzieci w wieku

7–15 lat. Wobec 198 badanych stosowano przemoc

fizyczną, psychiczną lub obie te formy razem, zaś

w 11 przypadkach stwierdzono molestowanie seksu-

alne, którego sprawcą w 7 przypadkach był ojciec.

Wśród badanych, wobec których stosowano przemoc,

było 51 dzieci umieszczonych w placówkach opiekuń-

czo-wychowawczych z powodu dysfunkcji rodziny

oraz 18 dzieci upośledzonych umysłowo. W większo-

ści rodzin stwierdzono problem alkoholowy.

Do badań szczegółowych obejmujących wy-

braną próbę reprezentacyjną (45 osób) użyto spe-

cjalnie opracowanej ankiety dla rodziców. Ankietę

wypełniał lekarz w czasie zbierania wywiadu od ro-

dziców pacjenta. Pytania wykorzystane w niniejszej

pracy dotyczyły:

— charakterystyki rodziców: ich postaw wychowaw-

czych, stanu zdrowia, poziomu wykształcenia,

ewentualnych nałogów;

— kar: ich rodzaju, form, częstości oraz osób je wy-

mierzających;

— relacji wewnątrzrodzinnych.

Prezentacja i omówienie wyników

Skala przemocy w rodzinie wobec dzieci

objętych hospitalizacją

Problem przemocy w rodzinie pacjentów ho-

spitalizowanych w kolejnych latach w ujęciu procen-

towym przedstawia rycina 1.

Do 1999 roku obserwowano względny spadek

nasilenia przemocy w rodzinach badanych pacjen-

tów, zaś w 2000 roku, po okresie stałej tendencji

spadkowej, zauważono znaczny wzrost częstości sto-

(%)

1996

1997

1998

1999

2000 Lata

Materiał i metody

Badania prowadzono od stycznia 1996 roku do

lipca 2000 roku na Oddziale Psychiatrii Dziecięcej

II Kliniki Chorób Psychicznych w Gdańsku.

Rycina 1. Przemoc w rodzinach dzieci hospitalizowanych

na oddziale psychiatrycznym w latach 1996–2000

Figure 1. Violence in the families of children hospitalized

in the II Department of Psychiatry UM in Gdańsk, beetween

1996 and 2000

230

www.psychiatria.med.pl

Izabela Łucka i wsp., Przemoc w rodzinie i jej następstwa psychopatologiczne u dzieci

(%)

Stosowane kary

Szczegółowe opracowanie statystyczne za po-

mocą c 2 oraz t-Studenta, przeprowadzone na wyod-

rębnionej 45-osobowej grupie badawczej, dostarczy-

ło danych przedstawionych poniżej.

Przeanalizowano częstość oraz rodzaj stosowa-

nych kar. Stosowano je w 78,4% przypadków:

— przemoc fizyczna — 71,88% badanych dzieci,

— przemoc psychiczna — 65,63% badanych dzieci;

— obie formy przemocy jednocześnie — 56,25%

badanych dzieci.

Związek pomiędzy przemocą psychiczną i fi-

zyczną jest istotny statystycznie ( a = 0,05).

Początek wymierzania kar miał miejsce średnio

w wieku 6,3 roku. 25% badanych dzieci karano przed

ukończeniem 3 roku życia, 50% w 5 roku życia, zaś

w 10 roku życia karanych było już 75% dzieci.

25% dzieci karano częściej niż raz w tygodniu.

1996

1997

1998

1999

2000 Lata

Rycina 2. Stałość stopnia nasilenia problemu alkoholowe-

go w rodzinach pacjentów hospitalizowanych na oddziale

autorów w ostatnich latach

Figure 2. Alcoholic problem in the patient’s families

sowania przemocy wobec dzieci trafiających na od-

dział psychiatryczny.

Przyczyny karania

Na podstawie danych uzyskanych z ankiety

wyróżniono główne przyczyny najczęstszego wymie-

rzania kar (tab. 2).

Problem alkoholowy w rodzinach

stosujących przemoc

Problem alkoholowy u rodziców dzieci, wobec

których stosowano przemoc, ilustruje rycina 2.

Następstwa przemocy w postaci zaburzeń

psychopatologicznych

Pacjentom włączonym do badanej grupy po-

stawiono różne diagnozy (tab. 1)

Największą ilościowo grupę stanowili pacjenci

z rozpoznaniem „zaburzenia zachowania i emocji”. Na-

stępną pod względem liczebności grupę tworzyły dzieci

z zaburzeniami nerwicowymi. Mniej liczna grupa pa-

cjentów to dzieci z rozpoznaniem zaburzeń depresyj-

nych, które podejmowały próby samobójcze.

Tabela 2. Główne przyczyny najczęstszego wymie-

rzania kar

Table 2. Main reason of violence

Przyczyna

Nieposłuszeństwo w domu

Nieposłuszeństwo w szkole

Naganne zachowanie w domu

Naganne zachowanie w szkole

Brak postępów w nauce

Bez przyczyny

Tabela 1. Psychopatologiczne nastpstwa przemocy

Table 1. Psychopatological consequences of violence

Diagnoza

1996

1997

1998

1999

2000

Zaburzenia zachowania

i emocji

Reakcje depresyjne z próbami samobójczymi

Zaburzenia nerwicowe*

Moczenie nocne

Fobie

Tiki

Inne +

3–4

*Zaburzenia nerwicowe mogły występować łącznie

+ Inne: jąkanie, enkopreza, zaburzenia dysocjacyjne z somatyzacją, zaburzenia lękowe, mutyzm selektywny i łysienie plackowate

www.psychiatria.med.pl

231

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, tom 2, nr 4

Osoba wymierzająca karę

Osobą najczęściej wymierzającą karę był ojciec

(76,7%, w tym 34,9% — jedynie ojciec). Istotnie rza-

dziej karała matka (46,51%, w tym 4,65% — jedynie

matka). Oboje rodzice wymierzali kary wobec 41,86%

badanych dzieci.

W pojedynczych przypadkach karę fizyczną

wymierzały inne osoby — macocha, dziadkowie,

wujek czy rodzeństwo.

z grupy, gdzie kar nie stosowano, chorowało

14,29%.

18,52% matek karzących przyznawało się do

zaburzeń psychicznych (głównie nerwicowych),

żadna z matek niestosujących kar nie zgłaszała ta-

kich dolegliwości.

Nie ma istotnych statystycznie różnic pomiędzy

matkami karzącymi i niestosującymi kar w zakresie

subiektywnie postrzeganego stopnia zaangażowania

w życie rodzinne, poczucia więzi z dzieckiem, stopnia

faworyzacji bądź dyskryminowania dziecka.

Matki postrzegające się jako osoby konsekwent-

ne częściej stosowały kary.

Sposób wymierzania kary

• U 10% badanych kara była wymierzana w spo-

sób przypadkowy, bez związku z zachowaniem

dziecka;

• W 3,7% przypadków zachowywano specjalny

ceremoniał towarzyszący wymierzaniu kary;

• W 92,3% karano dzieci bezpośrednio po przewi-

nieniu;

• W 88,9% ostrzegano o karze;

• W 68,2% grożono karą.

Opiekunowie najczęściej wymierzali kary ręką

(78,26%), uderzając dzieci w pośladki (79,2%). Rodzi-

ce w 84% uważali, że kontrolują się przy wymierzaniu

kary. Pozostali nie wyrażali takiego przekonania. Pod-

czas wymierzania kar w 13,8% interweniowały osoby

spoza rodziny, zaś powodem takich interwencji była

niewspółmierność kary do winy. Do wymierzania kar

pod wpływem alkoholu przyznało się 16,1% rodziców.

W ocenie rodziców 53,6% dzieci uznawało

wymierzaną im karę za słuszną. 55% ankietowanych

rodziców dostrzegało opór stawiany przez dziecko

w trakcie wymierzania kary.

W 63% przypadków rodzice uznawali, że kara

nie powodowała poprawy zachowania, wywoływa-

ła zaś u nich w 59,3% poczucie winy.

Analiza postaw ojców

Wszyscy mężczyźni niebędący ojcami biologicz-

nymi stosowali kary wobec dziecka. Nie ma istotnej

różnicy w częstości wymierzania kar przez ojców

sprawujących opiekę rodzicielską i tych, którzy nie

uczestniczą w opiece nad dzieckiem. Częściej

(78,26%) karali ojcowie, którzy deklarowali się jako

osoby zaangażowane w życie rodziny:

• 79% ojców uważających się za związanych emo-

cjonalnie z dzieckiem;

• 81,81% ojców nieuważających siebie za surowych;

• 85,71% ojców podających się za niekonsekwent-

nych;

• 85,71% ojców deklarujących, że nie dyskryminują

swojego dziecka.

Spośród ojców wymierzających kary 24% zgła-

szało choroby somatyczne, zaś 55% uznawało się za

osoby zdrowe. 78% ojców karzących nie przyzna-

wało się do zaburzeń psychicznych.

Istotnie częściej kary wymierzali ojcowie z wy-

kształceniem zawodowym (92%) i średnim (80%) niż

ojcowie z wykształceniem podstawowym i wyższym

(w obu grupach 50%).

Ojcowie w znacznej większości (69,23%) de-

klarowali, że wymierzanie kary poprzedzone było

groźbą jej wykonania, natomiast jedynie 9,5% an-

kietowanych ojców tłumaczyło dziecku niewłaści-

wość jego postępowania.

Większość rodziców wymierzających kary swo-

im dzieciom uważała swoje zachowanie za zgodne

z postawą reprezentowaną przez współmałżonka.

Sytuacja domowa

W ocenie rodziców w 73,3% w domu panuje

bezpieczna atmosfera, choć w 51,6% przyznają oni,

że sytuacja domowa jest stresująca.

W 16% przypadków w domu były bite także

inne osoby poza badanym przez autorów dzieckiem.

Analiza postaw matek

Spośród badanych kobiet niebędących biologicz-

nymi matkami dziecka wszystkie (4) wymierzały kary.

Nie stwierdzono istotnych różnic pod wzglę-

dem częstości karania przez matki z wykształceniem

zawodowym, średnim oraz wyższym (powyżej 80%).

Istotnie rzadziej (50%) kary wymierzały matki z wy-

kształceniem podstawowym.

Spośród matek karzących na schorzenia so-

matyczne chorowało 32,14%, a spośród matek

Wnioski

1. Najczęściej stwierdzanymi zaburzeniami będący-

mi następstwem stosowania przemocy były za-

burzenia zachowania — 66,16%.

2. Zaburzenia nerwicowe obserwowano w 30,30%

przypadków.

232

www.psychiatria.med.pl

Izabela Łucka i wsp., Przemoc w rodzinie i jej następstwa psychopatologiczne u dzieci

3. Reakcje depresyjne z próbami lub zamiarami sa-

mobójczymi występowały w 11,11% przypadków.

4. W badanej przez autorów grupie w 37,64% przy-

padków stwierdzono stosowanie przemocy.

5 W 67,17% stosowanie przemocy współwystępo-

wało z problemem alkoholowym w rodzinie.

6. Związek pomiędzy przemocą psychiczną i fizyczną

jest istotny statystycznie.

7. Głównym powodem karania dzieci było niepo-

słuszeństwo i naganne zachowanie w domu.

8. Najczęściej kara wymierzana jest przez ojca (76,7%)

— zarówno w tych rodzinach, gdzie jest on jedyną

osobą stosującą przemoc, jak i w tych, gdzie oboje

rodzice stosują takie środki wychowawcze.

9. Ponad 80% ojców używających przemocy opisy-

wało siebie jako zaangażowanych w życie rodzi-

ny, związanych emocjonalnie z dzieckiem, niekon-

sekwentnych, mało surowych oraz niedyskrymi-

nujących dziecka.

10. Mimo iż w 55% dzieci uznawały słuszność kary

cielesnej, w 63% przypadków rodzice stwierdzali,

że kara nie powodowała poprawy zachowania,

wywoływała zaś u nich w 59,3% poczucie winy.

W prawidłowo funkcjonujących rodzinach wiele

uwagi poświęca się rozwojowi dzieci. Fizyczne i emo-

cjonalne potrzeby dziecka są zaspokajane, więc czuje

się ono bezpieczne, doceniane i otoczone miłością.

Doświadczanie ciągłej troski i miłości jest jego prawem.

Dziecko jest wyjątkowe dla swoich rodziców tylko dla-

tego, że istnieje. Może ufać, że jego rodzina zawsze

przyjdzie mu z pomocą. Dom stanowi schronienie przed

zagrożeniami, a jednocześnie jest to miejsce, gdzie wiele

energii poświęca się nauczeniu dziecka bezpiecznego

kontaktu z otaczającym światem [10].

W tym kontekście niektóre zaburzone zachowa-

nia u dzieci i młodzieży można odczytywać jako roz-

paczliwy wyraz zaniedbanych potrzeb: uznania, po-

dziwu, statusu, oznawania pomocy, a także kary od-

powiedniej do wykroczenia [7].

Zarówno doświadczenie, jak i wyniki wyżej przy-

toczonego badania wskazują, że kary cielesne są wy-

kroczeniem przeciw dziecku i świadczą o nadużywa-

niu władzy rodzicielskiej. Odtrącenie dziecka, ode-

branie mu miłości rodziców jest również niedopusz-

czalne. Strach przed odrzuceniem albo bólem fizycz-

nym nie uczy dziecka odróżniania dobra od zła, lecz

jedynie ślepego posłuszeństwa [10].

Zainteresowanie zjawiskiem krzywdzenia dzie-

ci zostało zapoczątkowane w XIX wieku, w Stanach

Zjednoczonych, poprzez powołanie społecznego ru-

chu pod nazwą Stowarzyszenia Zapobiegania Okru-

cieństwu wobec Dziecka. W Polsce w 1920 roku po-

wołano fundację o nazwie Polski Komitet Pomocy

Dzieciom. Wzrost zainteresowania tym problemem

nastąpił w latach 40. XX wieku, a zaowocował on

słynnym artykułem Henry’ego Kempe i wsp., którzy

opisali wiele konsekwencji bicia dziecka i wprowa-

dzili pojęcie „zespołu dziecka maltretowanego”. Ter-

min ten, początkowo ograniczający się do konse-

kwencji przemocy fizycznej, stopniowo poszerzył

swoje znaczenie i obecnie dotyczy również skutków

przemocy psychicznej, nadużyć seksualnych oraz za-

niedbywania dziecka.

Pomimo pogłębiania wiedzy dotyczącej gene-

zy i następstw przemocy, a także coraz szerszego

kręgu osób i instytucji zaangażowanych zarówno

w prewencję, jak i w pomoc osobom krzywdzonym,

problem ten jest nadal równie bolesny, aktualny

i trudny do rozwiązania jak przed laty.

PIŚMIENNICTWO

1. Pospiszyl I. Przemoc w rodzinie. Wydawnictwa Szkolne i Peda-

gogiczne, Warszawa 1994: 30–31.

2. Lipowska-Teutsch A. Rodzina a przemoc. Państwowa Agencja

Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa: 10–17,

31–39.

3. Sobolewska Z. Odebrane dzieciństwo. Instytut Psychologii

Zdrowia i Trzeźwości, Warszawa 1992; 5–14.

4. Lewis Herman J. Przemoc — Uraz psychiczny i powrót do rów-

nowagi. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk

1998: 106–125.

5. Smoczyk-Łucka I. Kazirodztwo jako jedna z form nadużyć seksu-

alnych wobec dzieci. Psychiatria Polska 1995; 29 (2): 181–192.

6. Czernikiewicz W., Pawlak-Jordan B. Wykorzystywanie seksual-

ne dzieci. Fundacja Dzieci Niczyje, Warszawa 1998: 28–30.

7. Orwid M., Pietruszewski K. Psychiatria dzieci i młodzieży. Col-

legium Medicum UJ, Kraków 1996: 138–142.

8. Hom J. Praca z krzywdzonymi dziećmi i krzywdzącymi rodzi-

nami. W: Kordacki J. red. Leczenie zespołu maltretowanego

dziecka. Wydawnictwo Sekcji Dziecka Maltretowanego Polskie-

go Towarzystwa Chirurgów Dziecięcych i Fundacji na Rzecz

Ochrony Dzieci przed Okrucieństwem, Łódź 1994: 45–63.

9. Richardson L. Krzywdzenie dzieci. W: Kordacki J. red. Rozpo-

znawanie zespołu maltretowanego dziecka. Wydawnictwo

Sekcji Dziecka Maltretowanego Polskiego Towarzystwa Chirur-

gów Dziecięcych i Fundacji na Rzecz Ochrony Dzieci przed Okru-

cieństwem, Łódź 1993: 11–15.

10. Woititz J.G. Wymarzone dzieciństwo. Gdańskie Wydawnictwo

Psychologiczne, Gdańsk 1994: 18–32, 97–113.

www.psychiatria.med.pl

233

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: